A B C D E F G H I J K L M N O P R S T U V W X Z

A

• Ab.

  I vito ga hweti ya wutlhanu ka kalendariyo go basa ga ciJudha, andzhako ka loku a vaJudha va tlhatlhisilwe wukhumbini ga Bhabhuloni niku i hweti ya wu 11 ka makalendariyo lawa man’wani. Yi wa sukela cikari ka Julho kala cikari ka Agosto. Lomu ka Bhibhiliya a yi kumbukiwi hi vito, ko wuliwa ntsena lezvaku i “hweti ya wutlhanu”. (Mts 33:38; Ezr 7:9) — Wona Ap. B15.

• Abhibhi.

  I vito go sangula ga hweti yo sangula ka kalendariyo go basa ga ciJudha niku i hweti ya wu 7 ka makalendariyo lawa man’wani. A vito legi gi wula ku “tihlanga ta wuthapa (ta timbewu)” niku yi wa sukela cikari ka Março kala cikari ka Abril. Andzhako ka loku a vaJudha va tlhatlhisilwe wukhumbini ga Bhabhuloni, yi no vitaniwa ku i Nisani. (Dhe 16:1) — Wona Ap. B15.

• Adhare.

  I vito ga hweti ya wu 12 ka kalendariyo go basa ga ciJudha, andzhako ka loku a vaJudha va tlhatlhisilwe wukhumbini ga Bhabhuloni niku i hweti ya wu 6 ka makalendariyo lawa man’wani. Yi wa sukela cikari ka Fevereiro kala cikari ka Março. (Est 3:7) — Wona Ap. B15.

• Akaya.

  Ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu, Akaya i provhinsia ya Roma ya le dzongeni wa Grekiya, legi a tsindza ga kona ku nga Korinte. Akaya i wa patsa a Peloponezo gontlhe ni cipandze ca laha cikari ca Grekiya wa seno handle ka mati. (Mit 18:12) — Wona Ap. B13.

• Alabhasteri.

  I vito ga mabotori ya tiperfume ma nga mahiwa hi ribye gi nga kumeka kusuhani ni Alabhastron, le Gibhite. A kutala ka mabotori lawa ma wa hi ni cinon’wana leci ci nga vhaliwa kasi a perfume leyi ya yinene yi nga tshuki yi halaka. Hi kufamba ka cikhati a ribye ga konawu gi gumesile gi vitaniwa ku i alabhasteri. — Mar 14:3.

• Alamote.

  I gezu gi tirisiwako ka muzka gi wulako ku “vanhwana; vanhanyana”. Zvi nga maha na ku wuliwa a magezu yo tlakuka ya ku yimbelela ka vanhanyana. A gezu legi kuzvilava gi wa tirisiwa kasi ku komba ku a muzka wo kari kutani lava va longolokako nawo va wa fanele ku yimbelela hi gezu go tlakuka. — 1Kr 15:20; Ls 46:0.

• Alati.

  I nchumu wo tlakuka kutani citubhu co mahiwa hi misava, kutani maribye, kutani zvitini zva maribye, kutani mapulangu ci nga nameketilwe simbi matlhelweni wontlhe, laha ku nga nyikelwa kona a miphahlo kutani libani kasi ku khozela. Ka sala yo sangula ya tabhernakeli ni ya tempeli ku wa hi ni “alati ga ouro” ga gitsongwani kasi ku hisela kona libani, gi nga mahilwe hi mapulangu gi nameketelwa a ouro. Le handle, laha tsendzeleni, ku wa hi ni alati ga hombe ga kobre ga ku hisela kona miphahlo. (Ek 27:1; 39:38, 39; Ge 8:20; 1Th 6:20; 2Kr 4:1; Lu 1:11) — Wona Ap. B5 ni B8.

• Alfa na Omega.

  Alfa i vito ga letra go sangula ga maletra ya ciGreki; Omega i vito ga legi go gumesa. A mavito lawa ma kumeka zvin’we makhati manharu ka Kuvhululelwa kota cikhundla ca Nungungulu. Ka makhati lawa ya manharu, a ku Alfa na Omega zva fana ni ku “wa kusangula ni wa kugumesa”, kutani “a masangulo ni magumo”. — Kuv 1:8; 21:6; 22:13.

• Amen.

  “A zvi maheke”, kutani “hakunene”. A gezu legi gita hi ka gezu ga ciHebheru ga ku amán, zvi wulako ku “kuva wo tsumbeka”. Ku wa wuliwa ku “Amen” kota ndlela ya ku komba ku vhumelana ni cihlambanyo, ni mukhongelo, kutani lezvi zvi wulilweko. Ka Kuvhululelwa,  a gezu legi gi tirisiwa kota cikhundla ca Jesu. — Dhe 27:26; 1Kr 16:36; Kuv 3:14.

• Aramu; vaAramu.

  I pswalo wa Aramu, a n’wana wa Xemi, lava va nga tshama nguvhunguvhu kusukela Zvitsungeni zva Lebhanoni zvi tsemakanya kala Mezopotamia ni kusukela Zvitsungeni zva Taurusi, le n’walungu, kala Dhamasku, a dzongeni, zvi tlhela zvi hundzanyana. Hi kufamba ka cikhati, a cipandze leci hi ciHebheru va nga ci vitana ku i Aramu, ci no vitaniwa ku i Siriya niku a vahanyi va kona va wa vitaniwa ku vaSiriya. — Ge 25:20; Dhe 26:5; Ho 12:12.

• Areyopagu.

  Citsunga ca le Atensi, ci nga n’walungu wa mupela-gambo wa Akropolisi. Gi wa hi vito kambe ga tribhunali leyi yi nga maha mitlhangano ka wutshamu lego. Pawule i yisilwe Areyopagu hi titlhari ta filozofiya ya vaStoyike ni ya vaEpikure kasi a ya tlhamusela a kukholwa kakwe. — Mit 17:19.

• Arke ga Civhumelwano.

  I kaxa gi mahilweko hi mapulangu ya akasia gi gumesa gi nameketelwa a ouro. Gi wa tshama lomu ka Wutshamu go Basabasa ga tabhernakeli. A arke ga civhumelwano gi gumile gi vekiwa ka Wutshamu go Basabasa lomu tempeleni yi akilweko hi Solomoni. Gi wa hi ni tapa yo dziva ya ouro yi nga hi ni makerubhima mambiri ma nga cuwukene. A zvahombe zvi nga tshama lomu ndzeni ka gona ku wa hi maribye mambiri ya Khume ga Milayo. (Dhe 31:26; 1Th 6:19; Mah 9:4) — Wona Ap. B5 ni B8.

• Armagedhoni.

  A ku Armagedhoni zvita hi ka gezu ga ciHebheru ga ku Har Meghiddóhn, gi wulako ku: “Citsunga ca Megidho”. A gezu legi gi wula a “yimpi ya siku ga hombe ga Nungungulu wa Ntamu Wontlhe” legi a “tihosi ta misava yontlhe” ti to tlhangana kasi tilwa yimpi na Jehovha. (Kuv 16:14, 16; 19:11-21) — Wona laha ka ku: KUXANISEKA KA HOMBE.

• Asélgeia. — 

  Wona laha ka ku: MAHANYELA YA TINGANA.

• Axtarte.

  I nungungulu wa cisati wa vaKhanani wa yimpi ni ku vhulula marumbu, a sati wa Bhaali. — 1Sa 7:3.

• Azazeli.

  I vito ga ciHebheru legi kuzvilava gi wulako ku: “Mhongo leyi yi n’walalako”. Ka Siku ga muphahlo wa ku Kombela ku Tsetselelwa Zviwonho, a mhongo ya Azazeli leyi yi nga hlawulilwe yi wa rumelwa ciwuleni, lezvi zvi nga fananisa a ku susa a zviwonho zva tiko zva lembe gi nga hundzile. — Le 16:8, 10.

• Azia.

  Ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu, Azia i vito ga provhinsia ya Roma leyi nyamutlha yi patsako a matiko ya mupela-gambo wa Turkiya zvin’we ni zvihlale zvi nga mbhirini ya bimbi, zvo kota Samosi ni Patmosi. A tsindza ga kona ku wa hi Efesusi. (Mit 20:16; Kuv 1:4) — Wona Ap. B13.

B

• Bandla.

  I ntlawa wa vanhu va tlhanganileko hi kungo go kari. Ka Mitsalo ya ciHebheru, a gezu legi a kutala ka zvikhati gi wula a tiko ga Izrayeli. Ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu gi wula a mabandla ya wuKristu hi gin’we gin’we, kanilezvi a kutala ka zvikhati gi wula a bandla gontlhe ga wuKristu. — 1Th 8:22; Mit 9:31; Ro 16:5.

• Bhaali.

  I nungungulu wa vaKhanani loyi va nga wula lezvaku i n’winyi wa tilo, ni munisi wa tivhula ni ku nonisa. “Bhaali” gi wa hi vito kambe ga vanungungulu lava va vatsongwani va lomu zvipandzeni. Hi ciHebheru a gezu legi gi wula ku: “N’winyi; Hosi”. — 1Th 18:21; Ro 11:4.

• Bhatu.

  Lipimo la ku pima a zvilo zvo hluluka ku alakanyelwako ku yi ringana a 22 litro hi kuya hi zvikhemu zva tifuko zvi nga hi ni vito legi zvi kumilweko hi titlhari ta ku gondza a zvilo zva kale. A kutala ka tipimo ta zvilo zvo woma ni zvo hluluka ti kumbukiwako lomu ka Bhibhiliya, ti pimiwa hi kuya hi lipimo leli ku alakanyiwako ku li wa ringana a lipimo la bhatu. (1Th 7:38; Eze 45:14) — Wona Ap. B14.

•  Bhelzebhubha.

  I vito gi tirisiwako kasi ku wula Sathani, a hosana kutani mufumeli wa madhimoni. Kuzvilava i vitanela gin’wani ga vito Bhaali-Zebhubha, ku nga Bhaali loyi a nga khozelwa hi vaFilistiya le Ekroni. — 2Th 1:3; Mat 12:24.

• Bhuku ga bhebhe.

  I bhebhe ga yivhu, kutani ga mbuti, kutani ga homu gi nga longiselwe kasi ku tsala ka gona. Gi wa tiyile a ku hundza a papiro, niku gi tirisilwe kasi ku tsala a mabhuku ya Bhibhiliya. A mabhuku ya mabhebhe lawa Pawule a nga kombela Timote lezvaku a mu tela nawo, zvi nga maha na ku hi zvipandze zva Mitsalo ya ciHebheru. A mabhuku yo kari yo songiwa ya le Bimbini Gofa ma wa hi ya mabhebhe. — 2Tm 4:13.

• Bhuku go songiwa.

  Mukhwepa wo leha wa bhebhe kutani papiro wu nga tsaliwa ka tlhelo gin’we, lowu a kutala ka zvikhati wu nga songelwa ka cinhongana. A Mitsalo yi wa tsaliwa ni ku kopiyariwa ka mikhwepa leyo. A mabhuku ma wa tshamisile lezvo cikhatini ca kutsaliwa ka Bhibhiliya. — Jer 36:4, 18, 23; Lu 4:17-20; 2Tm 4:13.

• Bhul.

  I vito ga hweti ya wu 8 ka kalendariyo go basa ga ciJudha niku i hweti ya wumbiri ka makalendariyo lawa man’wani. Gita hi ka gezu gi wulako ku “kupswala; pfuno” niku yi wa sukela cikari ka Outubro kala cikari ka Novembro. (1Th 6:38) — Wona Ap. B15.

• Brasa.

  Lipimo la ku pima a kueta ka mati; li ringana a 1,8 metro. (Mit 27:28) — Wona Ap. B14.

C

• Ci nga hlazvekangiko.

  Zvi nga ha wula kuchaka ka miri kutani ku hambunyeta a milayo ya mahanyela. Kanilezvi lomu ka Bhibhiliya a magezu lawa ma wula leci ci nga amukelekiko, kutani ci nga basangiko hi kuya hi Nayo wa Mosi. (Le 5:2; 13:45; Mat 10:1; Mit 10:14; Efe 5:5) — Wona laha ka ku: KUBASA.

• Ciaramaiko.

  Lirimi la ntlawa wa tirimi ta ka Xemi, lo fana nguvhu ni ciHebheru, leli li tirisako a maletra yalawa ya man’we ni ciHebheru. Kusanguleni li wa wulawuliwa hi vaAramu kanilezvi hi kufamba ka cikhati li no sangula ku tirisiwa kuwulawuleni ni kumaheni ka mabhindzu mufun’weni wa Asiriya ni wa Bhabhuloni. Li wa hi lona lirimi-tshinya la wuhosi mufun’weni wa Persia. (Ezr 4:7) A zvipandze zvo kari zva bhuku ga Ezra, na Jeremiya, na Dhaniyeli zvi wa tsalilwe hi ciAramaiko. — Ezr 4:8–6:18; 7:12-26; Jer 10:11; Dha 2:4b–​7:28.

• Cibhayi.

  A cibhayi munhu loyi a hlengelako masango ni mun’wani munhu wo kala a nga hi yena loyi a nga chadha naye, nguvhunguvhu hi ku lava mali. (A gezu ga ciGreki ga ku “cibhayi” i pórne, gi tako hi ka gezu gi wulako “ku xavisa”.) A gezu legi a kutala ka zvikhati gi wula wasati, hambu lezvi a zvibhayi zva vavanuna zvonawu zvi kumbukiwako lomu ka Bhibhiliya. A Nayo wa Mosi wu wa betela wubhayi, niku a mali leyi a munhu a yi kumileko hi ku ti xavisa wubhayini yi wa nga vhumelelwi a ku maha hi yona munyikelo ndlwini ya Jehovha. Kanilezvi a matiko lawa man’wani ya mahedheni ma wa hi ni zvibhayi lomu tempeleni kasi ma kuma hi zvona mali. (Dhe 23:17, 18; 1Th 14:24) A Bhibhiliya ga tirisa a gezu legi kambe hi ndlela yo fananisa na gi wula vanhu, ni matiko, kutani tihlengeletano leti hi ndlela yo kari ti khozelako zvifananiso na tiku vakhozeli va Nungungulu. Hi cikombiso, a hlengeletano ya wukhongeli leyi yi vitaniwako ku i “Bhabhuloni loyi wa Hombe” yi tlhamuselwa ka Kuvhululelwa kota cibhayi hakuva yiga ni tihosi ta tiko legi kasi yi kuma ntamu ni titshomba. — Kuv 17:1-5; 18:3; 1Kr 5:25.

• Cifananiso; Kukhozela zvifananiso.

  A cifananiso i nchumu wo mahiwa kutani cilo ci yimelako nchumu wo kari, wu nga kona kutani wo alakanyelwa, leci a vanhu va nga ci khozelako. A ku khozela zvifananiso ku kombisa cichavo ca hombe hi cifananiso, ku ci randza ni ku ci khozela. — Ls 115:4; Mit 17:16; 1Ko 10:14.

• Cifungo.

  Citsumbiso co tiya ci mahiwako ka Nungungulu kasi ku maha nchumu wo kari, ku maha munyikelo kutani ku nyikela  cinyikiwo, ku maha ntiro wo kari, ku tsika ku maha zvilo zvo kari hambu loku a zvilo lezvo zvi nga bihangi. A cifungo ci wa hi ni ntamu a ku fana ni cihlambanyo. — Mts 6:2; Mut 5:4; Mat 5:33.

• Cifungo (Selo).

  I nchumu wo gandla hi wona a karimbo (a kutala ka zvikhati va wa gandla ka wumba kutani ka sera) kasi ku komba a n’winyi wa nchumu lowo, kutsumbeka ka wona, kutani ku tiyisa a civhumelwano. A zvifungo zva kale zvi wa mahiwa hi materiyali yo tiya (ribye, matino ya ndlovhu, kutani pulangu) na zvi kehlelwe maletra kutani mifananiso na zvi jimile a ku fana ni lezvi zvi mahekako ka karimbo. A cifungo ca tirisiwa hi ndlela yo fananisa kasi ku wula nchumu wu nga ni karimbo ya lezvaku wu tsumbekile. Ca tirisiwa kambe kota marka yi kombako a n’winyi wa nchumu lowo, kutani kasi ku wula a zvilo zvi fihlilweko ni lezvi zvi nga cihundla. — Ek 28:11; Ne 9:38; Kuv 5:1; 9:4.

• Cigowolo co kamela vhinyo.

  A kutala ka zvikhati ku wa hi zvithangana zvimbiri zvi nga kehliwa laha ka ribye, a cin’we ci tlakuka ku hundza leci cin’wani niku zvi wa tlhavinyetana hi musele. Loku va vhuva mauvha ka cithangana leci co tlakuka, a dosi ga kona gi wa relela hi musele kala ka cithangana leci ca le hasi. A gezu legi gi tirisiwa hi ndlela yo fananisa kasi ku wula kulamula ka Nungungulu. — Isa 5:2; Kuv 19:15.

• Cigreki.

  Lirimi li wulawuliwako hi vanhu va Grekiya.

• Cihebheru.

  Lirimi la vaHebheru. Cikhatini ca Jesu, a ciHebheru ci wa hi ni magezu yo tala ya ciAramaiko niku hi lona a lirimi li nga wulawuliwa hi Kristu ni vapizani vakwe. — Mit 26:14.

• Cihlambanyo.

  Magezu ya ku hlambanya kasi ku tiyisa lezvaku a nchumu wo kari lisine kutani citsumbiso co tiya ca ku a munhu i ta maha kutani ku nga mahi a nchumu wo kari. A kutala ka zvikhati ku wuliwa a cifungo leci a munhu a mahako ka munhu wo tlakuka, nguvhunguvhu ka Nungungulu. Jehovha i tiyisile a civhumelwano cakwe na Abrahama hi ku maha cihlambanyo. — Ge 14:22; Mah 6:16, 17.

• Cihundla co basa.

  I mhaka yo kari ndzeni ka kungo ga Nungungulu leyi yena a yi hlayisako yiva fihlakalo kala ka cikhati a ci yimisileko niku yi vhululelwa ntsena lava yena a va hlawulako lezvaku va yi tiva. — Mar 4:11; Kol 1:26.

• Cikombiso co basa ca Kutinyikela.

  Cixapana co phatima ca ouro ya yinene ci nga kehlilwe a magezu ya ciHebheru yaku: “A kubasa ku lumba Jehovha.” Ci wa vekelwa mahlweni ka turbhanti ya mupristi wa hombe. (Ek 39:30) — Wona Ap. B5.

• Cikombiso.

  I nchumu, cimaho, ciyimo kutani cihlamaliso ci wulako zvilo zvo kari zva cikhati leci kutani zva cikhati ci tako. — Ge 9:12, 13; 2Th 20:9; Mat 24:3; Kuv 1:1.

• Cilahla.

  Loku a gezu legi gi sangula hi letra ga gitsongwani, gi wula a cilahla ca munhu ni munhu. Loku gi sangula hi letra ga hombe, gi wula a cilahla ca vanhu vontlhe, leci hi ciHebheru ku nga “Xeyole”, hi ciGreki ku nga “Hayidhesi”. Lomu ka Bhibhiliya a gezu legi gi tirisilwe kasi ku wula a ciyimo kutani wutshamu go fananisa laha ku nga hiko na ntiro ne ku tiva nchumu. — Ge 47:30; Mut 9:10; Mit 2:31.

• Cilalelo ca Hosi.

  Cilalelo ca tipawa to kala comelo ni vhinyo. A tipawa to kala comelo cikombiso ca miri wa Kristu, a vhinyo cikombiso ca nkhata wakwe; a Cilalelo ca Hosi cialakanyiso ca kufa ka Jesu. Kota lezvi a Mitsalo yi layako a maKristu lezvaku ma maha Cilalelo ca Hosi, hakunene zva ringana a ku ci vitana ku “Cialakanyiso”. — 1Ko 11:20, 23-26.

• Cipelupelu.

  I khwapa ga cikhumba kutani libhandi li lukilweko hi misiha ya zvihari, mawoya ya zvihari kutani zvihuvani. Laha cikari ka cipelupelu, ka wutshamu go anamanyana, ku wa vekiwa leci ci nga hoxelwa, niku a kutala ka zvikhati ku wa hi ribye. A choka yin’we ya cipelupelu yi wa bohelelwa laha ka woko, leyi yin’wani  yi khomiwa hi woko yi gumesa yi tsikeletiwa a cikhati leci ku nga ndziwilitiwa a cipelupelu. A matiko ya kale ma wa thola masochwa ma nga tirisa a zvipelupelu ka mabutho yabye. — Val 20:16; 1Sa 17:50.

• Ciphrofeto.

  Mahungu ma pimisilweko hi Nungungulu ma nga tivisa a kurandza kakwe; ku nga hava hi miwoniso kutani kuya hi ku ma wula. A ciphrofeto ci ngava mahungu ma pimisilweko yo gondzisa mahanyela, mahungu ya kulaya ka Nungungulu ni kulamula, kutani mahungu ya ku tivisa zvilo zva ha tako. — Eze 37:9, 10; Dha 9:24; Mat 13:14; 2Pe 1:20, 21.

• Ciruko.

  Ku dzukisela kutani ku mu xuvela zvakubiha a munhu kutani nchumu. A ciruko ci hambene ni ku rukatela tihlamba kutani ku zangara. A kutala ka zvikhati a ciruko magezu yo tiya lawa a munhu a ma wulako na a xuvela mun’wani a zvilo zvo biha. Loku ma wuliwa hi Nungungulu kutani mun’wani munhu a ringanelwako hi ku maha lezvo ma na ni ntamu wo khwatsi ciphrofeto. — Ge 12:3; Mts 22:12; Gal 3:10.

• Citiyisekiso.

  I nchumu lowu a munhu a nga ni mangava a khomisako loyi a mu dhevhako kasi ku tiyisa lezvaku i ta hakhela lezvi a pembileko. A Nayo wa Mosi wu wa hi ni milayo xungetano hi ku khomisa zvilo kasi ku vhikela zvisiwana ni vanhu va nga kala va nga hi na muvhikeli lomu tikweni. — Ek 22:26; Eze 18:7.

• Citshamu ca kulamula.

  Ku wa tolovela kuva citubhu ci nga mahilwe lahandle, ci nga nomiwa hi zvikadha, laha a tihosi ti nga tshama kona kasi ku wulawula ni citshungu ti tivisa a zviboho zva tona. A magezu lawa ya ku “citshamu ca kulamula ca Nungungulu” ni lawa ya ku “citshamu ca kulamula ca Kristu” ma yimela a lulamiselo ga Jehovha ga ku lamula vanhu. — Ro 14:10; 2Ko 5:10; Joh 19:13.

• Civhumelwano.

  Kuvhumelelana ko tiya cikari ka Nungungulu ni vanhu, kutani cikari ka vanhu vambiri kasi ku maha nchumu wo kari kutani ku nga mahi. Ka zvikhati zvo kari munhu mun’we kutani vanhu va tlhelo gin’we basi va nga fanele ku tatisa lezvi zvi hlambanyilweko (civhumelwano ca tlhelo gin’we, leci ci nga hi citsumbiso). Ka zvikhati zvin’wani, hi wumbiri gabye va wa fanele ku maha lezvi va tsumbiseneko (civhumelwano ca matlhelo mambiri). Ahandle ka zvivhumelwano lezvi Nungungulu a zvi mahileko ni vanhu, a Bhibhiliya ga wulawula kambe hi zvivhumelwano zva vanhu, ni tixaka, ni matiko, kutani mitlawa ya vanhu. A zvokari cikari ka zvivhumelwano lezvi zvi nga wa ta teka cikhati co leha hi lezvi Nungungulu a zvi mahileko na Abrahama, na Dhavhidha, ni tiko ga Izrayeli (ci nga civhumelwano ca Nayo), na Izrayeli wa Nungungulu (ci nga civhumelwano ciswa). — Ge 9:11; 15:18; 21:27; Ek 24:7; 2Kr 21:7.

• Comelo.

  Zvilo zvi cheliwako lomu ka mapa kasi ma kukumuka kutani ka zvilo zvo hluluka kasi zvi vila; ku wuliwa nguvhunguvhu a cipandzana ca mapa ma sinako ma kukumukile leci ci nga khemiwa ci vekiwa kasi ku kukumukisa lawa ma to vhuviwa. Lomu ka Bhibhiliya, a gezu legi gi tolovela ku tirisiwa kota cikombiso ca ciwonho ni kubola. Ga tirisiwa kambe kasi ku wula a kukula ku nga tekeliko ku woneka. — Ek 12:20; Mat 13:33; Gal 5:9.

D

• Dhagoni.

  I nungungulu wa vaFilistiya. A zvi tiveki khwatsi lomu gi sukelako kona a gezu legi, kanilezvi a titlhari to kari ti gi yelanisa ni gezu ga ciHebheru gaku dagh gi wulako a (njhanjhi). — Val 16:23; 1Sa 5:4.

• Dharike.

  Cingerengere ca ouro ca Persia ci pezako a 8,4 grama. (1Kr 29:7) — Wona Ap. B14.

• Dhekapoli.

  I ntlawa wa madhoropa ya Grekiya lawa a kusanguleni ma nga hi khume ga madhoropa (a vito legi gita hi ka gezu ka ciGreki ga ku déka, zvi wulako ku “khume”, ni legi ga ku pólis, gi wulako ku “dhoropa”). Gi wa hi vito kambe ga tlhelo ga mutsuwuka-gambo wa Bimbi ga Galileya ni Congo wa Jordhani,  lomu a kutala ka madhoropa lawa ma nga kumeka kona. Ma wa hi tsindza ga mahanyela, ni mikhuwo, ni mabhindzu ya vaGreki. Jesu i hundzile hi ka wutshamu legi, kanilezvi a ku na mahungu yo tsaliwa ya lezvaku Jesu i tshukile a endzela madhoropa lawo. (Mat 4:25; Mar 5:20) — Wona Ap. A7 ni B10.

• Dhenario.

  Cingerengere ca Roma ca prata ci nga peza a cipimo ca 3,85 grama, ci nga hi ni mufananiso wa Khezari ka gin’we ga matlhelo ya cona. A dhenario yi wa hi muholo lowu a mutiri a nga nyikiwa hi siku, niku yi wa hi ntsengo wa khupo lowu a vaRoma va nga londza ka muJudha ni muJudha. — (Mat 22:17; Lu 20:24) — Wona Ap. B14.

• Dhiyabho.

  I gezu gi tlhamuselako a vito ga Sathani ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu, lezvi zvi wulako ku “Muhlevi”. Sathani i kumile a vito legi ga ku Dhiyabho hakuva hi yena a nyamawunwa ni mulumbeti wa hombe wa Jehovha, ni wa mhaka Yakwe ya yinene, ni wa vito Gakwe go basa. — Mat 4:1; Joh 8:44; Kuv 12:9.

• Dhoropa ga Dhavhidha.

  I vito gi nga nyikiwa a dhoropa ga Jebhusi andzhako ka loku Dhavhidha a gi khozisile a tlhela a aka muti wakwe wa wuhosi laho. Ga vitaniwa kambe ku i Ziyoni. Gi kumeka dzongeni wa Jerusalema niku hi gona ga kale nguvhu. — 2Sa 5:7; 1Kr 11:4, 5.

• Dhota; Wanuna a kulileko.

  Ku wuliwa wanuna a hanyileko malembe yo tala, kanilezvi lomu ka Mitsalo, a magezu lawa ma wula nguvhunguvhu loyi a nga ka cikhundla ni loyi a nga ni wuhosana go kari lomu cipandzeni kutani tikweni. A magezu lawa ma tirisiwa kambe ka bhuku ga Kuvhululelwa kasi ku wula a zvivangwa zva le tilweni. A gezu ga ciGreki ga ku presbýteros gi hundzuluselwa ku “dhota” loku gi wula lava va rangelako lomu bandleni. — Ek 4:29; Mav 31:23; 1Tm 5:17; Kuv 4:4.

• Drakma.

  Ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu, a gezu legi gi wula a cingerengere ca prata ca vaGreki leci a ka cikhati leco ci nga peza a 3,4 grama. Ka Mitsalo ya ciHebheru a drakma ya ouro ya masikwini ya mufumo wa Persia yi wa ringana ni dharike. — (Ne 7:70; Mat 17:24) — Wona Ap. B14.

E

• Edhomi.

  I vito gin’wani ga Esawu, a n’wana wa Isaka. A pswalo wa Esawu (Edhomi) wu wa hanya Seyire, a tiko ga zvitsunga gi nga kumeka cikari ka Bimbi Gofa ni Yipswha ya Akabha. A wutshamu lego gi no tiviwa ku i Edhomi. (Ge 25:30; 36:8) — Wona Ap. B3 ni B4.

• Efa.

  Lipimo la zvilo zvo woma ni vito ga cibya ca kona ci nga tiriselwa ku pima a timbewu. Li wa ringana a bhatu gi nga tiriselwa ku pima zvilo zvo hluluka. Li waya a 22 litro. (Ek 16:36; Eze 45:10) — Wona Ap. B14.

• Efodhe.

  I nghanju yo khwatsi i avental yi nga bohiwa hi vapristi. A mupristi wa hombe i wa boha a efodhe yo hlawuleka, leyi laha phambeni ku nga hi ni phaketi ga laha cifuveni gi nga hi ni 12 wa maribye ya lisima. (Ek 28:4, 6) — Wona Ap. B5.

• Efrayime.

  I vito ga n’wana wa wumbiri wa Josefa. Hi ndzhako ka cikhati, a vito legi gi no tirisiwa kasi ku vitana a yin’we ya tixaka ta ka Izrayeli. Andzhako ka loku Izrayeli a avanyisilwe, Efrayime i no yimela a mufumo wa khume ga tixaka hakuva li wa hi lixaka lo tiveka nguvhu. — Ge 41:52; Jer 7:15.

• Eluli.

  I vito ga hweti ya wu 6 ka kalendariyo go basa ga ciJudha andzhako ka loku a vaJudha va tlhatlhisilwe wukhumbini ga Bhabhuloni niku i hweti ya wu 12 ka makalendariyo lawa man’wani. Yi wa sukela cikari ka Agosto kala cikari ka Setembro. (Ne 6:15) — Wona Ap. B15.

• Etanime.

  I vito ga hweti ya wu 7 ka kalendariyo go basa ga ciJudha niku i hweti yo sangula ka makalendariyo lawa man’wani. Yi wa sukela cikari ka Setembro kala cikari ka Outubro. Andzhako ka loku a vaJudha va tlhatlhisilwe wukhumbini ga Bhabhuloni, yi wa vitaniwa ku Tisri. (1Th 8:2) — Wona Ap. B15.

•  Etiopia.

  I tiko ga kale gi nga hi n’walungu wa Gibhite. Gi patsa a cipandze ca dzonga ca Gibhite wa masiku ya hina ni khihlanya ga n’walungu wa Sudão wa masiku ya hina. Ka zvikhati zvo kari, a gezu legi ga tirisiwa kasi ku yimela a gezu ga ciHebheru ga ku “Kuxi”. — Est 1:1.

• Eufrate.

  Hi wona a congo wo leha ni wa lisima ka yontlhe le dzongeni wa mupela-gambo wa Azia. Wun’we wa leyi ya yimbiri ya hombe le Mezopotamia. Wu kumbukiwa hi khati go sangula ka Genesisi 2:14 kota wun’we wa mune wa micongo ya le Edheni. Wu tala ku vitaniwa ku i “Congo”. (Ge 31:21) Wu wa hi wona a mbhingano wa le n’walungu wa tiko legi gi nga nyikilwe vaIzrayeli. (Ge 15:18; Kuv 16:12) — Wona Ap. B2.

F

• Faro.

  I vito gi nga tiriselwa ku vitana a tihosi ta Gibhite. Lomu ka Bhibhiliya ku na ni ntlhanu wa vaFaro va kumbukiwako hi mavito yabye (Xixaka, So, Tirhaka, Neko na Hofra). Kanilezvi a van’wani a va kumbukiwi hi mavito yabye, hambu lava va tiriseneko nguvhu na Abrahama, na Mosi na Josefa. — Ek 15:4; Ro 9:17.

• Filistiya; vaFilisitiya.

  I tiko gi nga hi kusuhani ni bimbi hi le dzongeni wa Izrayeli legi gi nga guma gi chuliwa ku i Filistiya. A vanhu lava va ngata hi le Kreta va ta tshama lomo va no vitaniwa ku vaFilistiya. Dhavhidha i no va hlula, kanilezvi va no simama va tlhatlhekile niku contlhe cikhati va wa hi valala va Izrayeli. (Ek 13:17; 1Sa 17:4; Am 9:7) — Wona Ap. B4.

G

• Gehena.

  I vito ga ciGreki ga Nkova wa Hinome, hi tlhelo ga le dzongeni ni dzongeni wa mupela-gambo wa Jerusalema wa kale. (Jer 7:31) Gi kumbukiwa hi ndlela ya ku phrofeta kota wutshamu ga ku hoxa kona a zvirumbi. (Jer 7:32; 19:6) Ci hava ci kombako lezvaku ku tshukile ku hoxiwa a vanhu kutani zvihari na zva ha hanya lomu Gehena kasi zvi hisiwa kutani ku xanisiwa. Hikwalaho, Gehena a gi fananisi a wutshamu gi nga wonekiko go xanisela kona a mihefemulo ya vanhu hi ndzilo kala kupindzuka. Kanilezvi Jesu ni vapizani vakwe va wulawulile hi Gehena kasi ku fananisa a tsayiselelo wa pindzukelwa wa “kufa ka wumbiri”, ku nga kulovisiwa ka pindzukelwa. — Kuv 20:14; Mat 5:22; 10:28.

• Gera.

  I pezo yi ringanako a 0,57 grama. Yi ringana a 1/20 wa maxekeli. (Le 27:25) — Wona Ap. B14.

• Gileyadhe.

  I tiko go nona hi tlhelo ga mutsuwuka-gambo wa Congo wa Jordhani, gi nga famba kala n’walungu ni dzongeni wa Nkova wa Jabhoke. Hi kufamba ka cikhati, a vito legi gi no tiriselwa ku wula a tiko gontlhe ga Izrayeli gi nga hi mutsuwuka-gambo wa Jordhani, lomu ku nga tshama a lixaka la Rubheni ni la Gadhi ni khihlanya ga lixaka la Manase. (Mts 32:1; Jox 12:2; 2Th 10:33) — Wona Ap. B4.

• Gitite.

  I gezu gi tirisiwako ka muzka; a tlhamuselo wa gona a wu tiveki khwatsi, hambu lezvi gi wonekisako ku khwatsi gita hi ka gezu ga ciHebheru ga ku gath. A vokari va alakanya ku ku wa hi wucenje gi yelanako ni tisimu ti nga wulawula hi ku maha vhinyo, kota lezvi a ku gath zvi wulako cigowolo ca vhinyo. — Ls 81:0.

• Govhernadhori.

  Mufumeli wa hombe wa provhinsia a nga wonelelwa hi hubye ya madhota ya Roma. I wa hi ni ntamu wa kulamula ni wa ku rangela butho, niku hambu lezvi a zvimaho zvakwe zvi nga hloliwa hi hubye ya madhota ya Roma, i wa hi yena wa hombe lomu provhinsia yontlhe. — Mit 13:7; 18:12.

H

• Hakhelo ya kutlhatlhisa.

  I ntsengo wu hakhelwako kasi ku tlhatlhisa a munhu wukhumbini, kutsayisweni, kuxanisekeni, ciwonhweni kutani ka nandzu wo kari. A hi contlhe cikhati a ntsengo lowo wu nga hakhelwa hi mali. (Isa 43:3) A hakhelo ya kutlhatlhisa yi wa rihiwa ka zviyimo zvo tala zvo hambanahambana. Hi cikombiso,  le Izrayeli a matewula wontlhe ya cinuna ni ya vamatsune ma wa lumba Jehovha. Hikwalaho, ku wa laveka hakhelo ya kutlhatlhisa, kutani ntsengo wo kari kasi ku ma tlhatlhisa ntirweni wa Jehovha lowu ma nga fanele ku mu mahela a wutomi ga wona gontlhe. (Mts 3:45, 46; 18:15, 16) Loku a homu yo leva yo tshuka yi tsikiwa yoce yi gumesa yi daya munhu, a n’winyi wa yona i wa fanele ku humesa a hakhelo ya ku ti tlhatlhisa kasi a nga dawi. (Ek 21:29, 30) Hambulezvo, ka loyi a deleko ha womu ku wa nga hi na hakhelo ya kutlhatlhisa yi nga vhumelwa. (Mts 35:31) Ahandle ka lezvo, a Bhibhiliya gi nyika nguvhu lisima a hakhelo ya kutlhatlhisa leyi Kristu a yi humesileko hi kufa kota muphahlo kasi ku tlhatlhisa a vanhu vo ingisa ka ciwonho ni kufa. — Ls 49:7, 8; Mat 20:28; Efe 1:7.

• Hayidhesi.

  I gezu ga ciGreki gi fanako ni legi ga ciHebheru ga ku “Xeyole”. Gi hundzuluselwa ku “Cilahla” (hi “C” wa hombe) kasi ku komba ku gi wula a cilahla ca vanhu vontlhe. — Wona laha ka ku: CILAHLA.

• Hermesi.

  I nungungulu wa vaGreki, a n’wana wa Zewusi. Kota lezvi va nga alakanya lezvaku Hermesi cirun’wa ca vanungungulu ni nungungulu wa wutlhari ga ku wulawula, va tshukile va phazama le Listra vaku Pawule hi Hermesi. — Mit 14:12.

• Herodhi.

  I vito ga ngango wa wuhosi wu nga fumela a vaJudha na wu yimisilwe hi mufumo wa Roma. Herodhi wa Hombe, i wa dhumile hi ku aketa a tempeli le Jerusalema ni ku laya lezvaku ku dayelwa vanana na a zama ku daya Jesu. (Mat 2:16; Lu 1:5) Herodhi Arkelawu na Herodhi Antipasi, a vana va Herodhi wa Hombe, va wa yimisilwe a ku fumela a zvipandze zva mufumo wa papayi wabye. (Mat 2:22) Antipasi i wa hi hosana ya cipandze co kari ci nga wonelelwa hi hosi ya hombe ya mufumo wa Roma. I wa tala ku vitaniwa ku i “hosi”. Hi yena a nga kari a fuma a cikhati leci Jesu a nga maha a ntiro wakwe wa malembe manharu ni khihlanya zvi famba kala cikhatini ca matimu lawa ma hlawutelwako ka Mitiro cipimo 12. (Mar 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Mit 4:27; 13:1) Andzhako ka lezvo, Herodhi Agripa wo Sangula, a zukulu wa Herodhi wa Hombe, i no dawa hi ngilozi ya Nungungulu na a fumile kutsongwani basi. (Mit 12:1-6, 18-23) Herodhi Agripa wa Wumbiri, a n’wana wa Herodhi Agripa wo Sangula, i nova hosi a fuma kala ka cikhati leci a vaJudha va nga vhukela a mufumo wa Roma. — Mit 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Higaiom.

  I gezu gi tirisiwako ka muzka. Ka Lisimu 9:16, a gezu legi gi nga wula a som yo zwalela hasi ya harpa kutani pauza ya yitsongwani kasi a munhu a ehleketa.

• Hini.

  Lipimo la zvilo zvo hluluka ni vito ga cibya ca kona. Li ringana a 3,67 litro, hi kuya hi lezvi zvi nga wuliwa hi Josefo, a mutsali wa matimu, zvaku a hini yi wa ringana a tipimo timbiri ta kore ya Atensi. (Ek 29:40) — Wona Ap. B14.

• Hisope.

  I sinya yi nga ni madhavi ni matluka yo hlonga yi nga tirisiwa kasi ku n’watsekela hi yona a nkhata kutani mati loku ku basisiwa zvilo hi kuya hi nayo. Ko khwatsi a sinya leyi i manjerona (Origanum maru; Origanum syriacum). A hisope leyi yi kumbukiwako ka Johani 19:29 kuzvilava ku wa hi manjerona wu nga bohelelwe ka lihlanga la sorgo (Sorghum vulgare), hakuva a sinya ya sorgo yi na ni lihlanga lo leha lo ringana ku chiketa a ciponja ci nga hi ni vhinyo yo dzunga non’wini wa Jesu. — Ek 12:22; Ls 51:7.

• Hlakati yo nuhela.

  I mahla ma humako ka tisinya ni ka makhuho ya lixaka lo kari la ku i Boswellia. Ya nuhela nguvhu loku yi hisiwa. Cin’we ca zvilo va nga maha hi zvona a libani lo basa leli li nga tirisiwa lomu ka tabhernakeli ni tempeleni. Yi wa nyikelwa zvin’we kambe ni munyikelo wa tindzhoho niku yi wa tlhatekiwa hehla ka citsundzulo cin’we ni cin’wani ca  tipawa ta munyikelo ndzeni ka Wutshamu go Basa. — Ek 30:34-36; Le 2:1; 24:7; Mat 2:11.

• Hloko ya pilari.

  Cipandze ca le hehla ci sasekiselweko ca pilari. Hehla ka mapilari mambiri yo fana ma nga chulilwe ku hi Jakina na Bhowazi lawa ma nga hi mahlweni ka tempeli ya Solomoni ku wa hi ni tihloko ta hombe. (1Th 7:16) — Wona Ap. B8.

• Hlokonho.

  Wubabyi ga hombe ga hlonge. Lomu ka Mitsalo, a gezu legi ga ku hlokonho a gi wuli basi a mababyi lawa va nge i hlokonho nyamutlha, hakuva yi wa nga kumeki ka vanhu basi kanilezvi yi wa kumeka kambe ka tinguwo ni ka tiyindlu. A munhu a nga ni mababyi lawa i wuliwa ku munhu wa hlokonho. — Le 14:54; Lu 5:12.

• Homeri.

  Lipimo la kupima zvilo zvo woma li ringanako ni kore. Hi kuya lipimo leli ku alakanyiwako ku li wa ringana a lipimo la bhatu, a homeri li wa ringana a 220 litro. (Le 27:16) — Wona Ap. B14.

• Horebhe; Citsunga ca Horebhe.

  Wutshamu ga zvitsunga gi randzeleko a Citsunga ca Sinayi. I vito gin’wani ga Citsunga ca Sinayi. (Ek 3:1; Dhe 5:2) — Wona Ap. B3.

• Hosana ya Hombe.

  Hi ciGreki a gezu legi gi wula ku “Murangeli wa Hombe”. Gi tlhamusela a ntiro wa lisima lowu Jesu Kristu a nga nawo wa ku tlhatlhisa vanhu ka ciwonho ni kufa a va yisa wutomini ga pindzukelwa. — Mit 3:15; 5:31; Mah 2:10; 12:2.

• Hosana ya vapristi.

  I vito gin’wani gi tirisiwako ka Mitsalo ya ciHebheru kasi ku vitana “mupristi wa hombe”. Ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu, a vito legi gaku “vapristi lava va tihosana” gi wula a vahombe va vapristi, kuzvilava a ku patsa ni vapristi vontlhe va hombe lava va nga nyimile ku tira zvin’we ni lava va nga hi tihloko ka 24 wa mitlawa ya vapristi. — 2Kr 26:20; Ezr 7:5; Mat 2:4; Mar 8:31.

• Humbi.

  Zviharana zvo fana ni bhandzala zvi hahako hi mitlawa ya hombe. A Nayo wa Mosi wu wa wula lezvaku a humbi yi basile niku yi nga giwa. Loku a humbi yiga zvontlhe laha yi hundzako hi kona yi ku siya ku no bha, ve ngalo i ntungu wa humbi. — Ek 10:14; Mat 3:4.

• Hweti yiswa.

  I siku go sangula ga hweti ni hweti ka kalendariyo ga ciJudha. Gi wa hi siku ga ku a vanhu va tlhangana, va maha mubuzo ni ku maha miphahlo yo hlawuleka. Hi kufamba ka cikhati, a siku legi gi nova siku ga mubuzo wa lisima wa tiko. Ka siku legi, a vanhu va wa nga tiri nchumu. — Mts 10:10; 2Kr 8:13; Kol 2:16.

I

• Ilurikumi.

  I provhinsia ya Grekia yi nga n’walungu wa mupela-gambo. Pawule i chikele ka wutshamu legi na a maha a ntiro wakwe, kanilezvi a zvi tiveki ku i chumayele kutani i no famba basi. (Ro 15:19) — Wona Ap. B13.

• Izrayeli.

  I vito legi Nungungulu a nga chula Jakobe. Gi gumesile gi maha gona vito ga pswalo wakwe wontlhe. A pswalo wa 12 wa vana va Jakobe wu tala ku vitaniwa ku: I vana va Izrayeli, i yindlu ya ka Izrayeli, vanhu va ka Izrayeli, kutani vaIzrayeli. A vito legi ga ku Izrayeli gi wa tirisiwa kambe kota vito ga mufumo wa le n’walungu wa khume ga tixaka wu nga ti ava ka mufumo wa le dzongeni. Hi ndzhako ka cikhati, gi no tirisiwa kambe kota vito ga maKristu ma totilweko, ku nga “Izrayeli wa Nungungulu”. — Gal 6:16; Ge 32:28; 2Sa 7:23; Ro 9:6.

J

• Jakobe.

  I n’wana wa Isaka na Rebheka. Hi kufamba ka cikhati, Nungungulu i no mu chula ku hi Izrayeli, a tlhela ava nyapandze wa vanhu va ka Izrayeli (va vitaniwako kambe ku vaIzrayeli, hi ndzhako ka cikhati va nga vitaniwa ku vaJudha). I wa hi papayi wa 12 wa vana. A vana lavo ni pswalo wabye hi vona va nga wumba a 12 wa tixaka ta tiko ga Izrayeli. A vito legi ga ku Jakobe gi simamile ku tirisiwa kasi ku vitana a tiko kutani vanhu va ka Izrayeli. — Ge 32:28; Mat 22:32.

•  Jedhutuni.

  I gezu legi a tlhamuselo wa gona wu nga tivekiko, gi kumekako kusanguleni ka tihloko ta mhaka ta Lisimu 39, ni 62, ni 77. A tihloko leto ta timhaka ti wonekisa ku khwatsi zvileletelo zva mayimbelelela ya lisimu, kuzvilava ma komba a mayimbela kutani cibya leci ci nga tirisiwa kasi ku chaya hi cona. Ku wa hi ni muyimbeleli wa ku hi Jedhutuni. Hikwalaho, a mayimbela lawo, kutani cibya leco ca ku chaya hi cona kuzvilava zvi sangulele ka yena kutani ka vana vakwe.

• Jehovha.

  I gezu ga ciTshwa gi hundzuluselako a Tetragrama (ku nga mune wa maletra ya ciHebheru ya vito ga Nungungulu), legi gi kumekako a 7000 wa makhati ni ku hundza lomu ka Bhibhiliya legi. — Wona Ap. A4 ni A5.

• Jubhilewu.

  I khati ni khati ku nga tlhanganiswa a 50 wa malembe, kusukela loku a vaIzrayeli va nghenile Tikweni ga Citsumbiso. Ka lembe ga Jubhilewu, a misava yi wa nga faneli ku rimiwa niku a tikhumbi ta vaHebheru ti wa fanele ku tlhatlhiwa. A mipetso leyi yi nga hi tshomba ya laha lixakeni leyi yi nga xavisilwe yi wa fanele ku tlhelisiwa. A lembe ga Jubhilewu gi wa hi lembe ga mubuzo, a lembe ga kutlhatlheka legi a tiko gi nga tlhela giva ka ciyimo leci Nungungulu a nga ci yimisile kusanguleni. — Le 25:10.

• Judha.

  I n’wana wa wumune wa Jakobe a pswalileko ni sati wakwe Leya. Ka ciphrofeto leci a ci wulileko na a lava kufa, Jakobe i phrofetile lezvaku lixakeni la Judha ku wa ta huma a hosi ya hombe yi to fuma kala kupindzuka. A cikhati leci Jesu a nga pswaliwa laha misaveni kota munhu wa nyama, i humele hi ka Judha. A vito legi gi wula kambe a lixaka la ka Judha. Hi ndzhako ka cikhati, gi tlhelile gi tirisiwa kasi ku wula ni mufumo wa kona. Na a tlhamuselwa kota mufumo wa le dzongeni, Judha i wa wumbiwa hi lixaka la Judha ni la Bhenjamini, a ku patsa ni vapristi ni vaLevhi. Judha i wa kumeka ka cipandze ca le dzongeni ga tiko lomu ku nga hi ni Jerusalema ni tempeli. — Ge 29:35; 49:10; 1Th 4:20; Mah 7:14.

K

• Kabhu.

  Lipimo la zvilo zvo woma li ringanako 1,22 litro hi kuya hi lipimo leli ku alakanyelwako ku li wa hi lipimo la bhatu. (2Th 6:25) — Wona Ap. B14.

• Kaldheya; vaKaldheya.

  Kusanguleni ku wa hi tiko kutani vanhu lava va nga hanya laha a congo wa Tigre ni wa Eufrate yi phakanako kona; hi kufamba ka cikhati, a magezu lawa ma no tirisiwa kasi ku vitana tiko gontlhe ga Bhabhuloni ni vahanyi va kona. A gezu “vaKaldheya” gi wa tirisiwa kambe kasi ku komba a vanhu va gondzileko a siensia, ni matimu, ni tirimi, ni lava va gondzileko tinyeleti, ni ku maha masalamuso va tlhela va hlahluva hi ku tirisa tinyeleti. — Ezr 5:12; Dha 4:7; Mit 7:4.

• Kanga.

  I nhonga yi rwaliwako lomu makatleni, na ku hayekilwe mindzhwalo seno ni seno, kutani kanga wu bohilweko tinhan’wini ta zvihari zvimbiri (nguvhunguvhu tihomu) kasi zvi koka xaruwa kutani kareta. Kota lezvi a tikhumbi ti nga tala ku rwala mindzhwalo yo bindza hi mikanga, a kanga wu tirisilwe hi ndlela yo fananisa kasi ku wula a wukhumbi kutani ku ti veka hasi ka mun’wani, kuxaniseka ni hlomulo. A ku susa kutani ku tshova kanga zvi wa wula ku tlhatlheka ka wukhumbi, ni ka kuxaniseka, ni ka kuxololiwa. — Le 26:13; Mat 11:29, 30.

• Kareta.

  I nchumu wa marodha mambiri wu nga kokiwa hi haxi niku wu wa tirisiwa nguvhu tiyimpini. — Ek 14:23; Val 4:13; Mit 8:28.

• Kasiya.

  Zvihatana zvi susiwako ka sinya ya kasiya (Cinnamomum cassia), ya lixaka lin’we ni sinya ya kanela. A kasiya yi tirisiwa kota perfume niku yi wa hi cin’we ca zvilo zvi nga tirisiwa kasi ku maha a mafura ya ku tota hi wona. — Ek 30:24; Ls 45:8; Eze 27:19.

• Kemoxe.

  I nungungulu loyi wa hombe wa vaMowabhi. — 1Th 11:33.

• Khanani.

  I zukulu wa Nowa niku i n’wana wa wumune wa Hamu. A 11 wa tixaka leti ti humileko hi ka Khanani hi kugumesa  ti no hanya mbhirini wa mutsuwuka-gambo wa Medhiteraneo cikari ka Gibhite ni Siriya. A wutshamu lego gi wa vitaniwa ku i ‘tiko ga Khanani’. (Le 18:3; Ge 9:18; Mit 13:19) — Wona Ap. B4.

• Khezari.

  I vito ga ngango wo kari wa vaRoma gi nga guma gi tirisiwa kota cikhundla ca tihosi ta mufumo wa Roma. Lomu ka Bhibhiliya, Augustu, na Tibheriyusi, na Klaudhio va vitaniwa hi vito legi. Hambu lezvi Nero a kalako a nga vitaniwi hi gona, yenawu i wa hi Khezari. A vito legi ga ku “Khezari” ga tirisiwa kambe ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu na gi yimela a wuhosi kutani mufumo. — Mar 12:17; Mit 25:12.

• Kislevhi.

  I vito ga hweti ya wu 9 ka kalendariyo go basa ga ciJudha andzhako ka loku a vaJudha va tlhatlhisilwe wukhumbini ga Bhabhuloni niku i hweti ya wunharu ka makalendariyo lawa man’wani. Yi wa sukela cikari ka Novembro kala cikari ka Dezembro. (Ne 1:1; Zak 7:1) — Wona Ap. B15.

• Korali.

  I nchumu wo nonoha, wo khwatsi i ribye wu wumbiwako hi marambu ya zvihari zva zvitsongwani zva lomu bimbini. Wu kumeka lomu bimbini hi mivala yo hambanahambana yo kota wo pswhuka, wo basa ni wa ntima. A makorali ma wa kumeka nguvhu lomu Bimbini go Pswhuka. Zvikhatini zva kutsaliwa ka Bhibhiliya, a makorali yo pswhuka ma wa nyikiwa nguvhu lisima niku ma wa tirisiwa kasi ku maha a makordhawu ni zvin’wani zvilo zva ku sasekisa hi zvona. — Mav 8:11.

• Kore.

  Lipimo la ku pima a zvilo zvo woma ni zvo hluluka. A kore yi waya a 220 litro hi kuya hi lipimo li nga alakanyelwa ku lipimo la bhatu. (1Th 5:11) — Wona Ap. B14.

• Kortina.

  I nguwo yo saseka nguvhu yi nga bhordharilwe a makerubhima, leyi yi nga hambanisa a Wutshamu go Basa ni Wutshamu go Basabasa lomu ka tabhernakeli ni lomu tempeleni. (Ek 26:31; 2Kr 3:14; Mah 9:3) — Wona Ap. B5.

• Kristu.

  Cikhundla ca Jesu, ci tako hi ga gezu ga ciGreki ga ku Khristós, niku ga fana ni gezu ga ciHebheru legi gi hundzuluselwako ku “Mesiya” kutani “Loyi a Totilweko”. — Mat 1:16; Joh 1:41.

• Ku hambunyeta; Cihambunyeto.

  A cihambunyeto ku tlula nayo. Lomu ka Bhibhiliya a cihambunyeto ca wuliwa kambe ku “ciwonho”. — Ls 51:3; Ro 5:14.

• Ku hanya hi kukholwa.

  Ku kombisa cichavo ca hombe, ku khozela ni ku tirela Jehovha Nungungulu hi kutsumbeka ka wuhosi gakwe wuakweni gontlhe. — 1Tm 4:8; 2Tm 3:12.

• Ku hlambela.

  Mukhuwo wa ku a wanuna a chadha ni sati wa makabye wakwe a ngafa na va nga pswalangi a n’wana wa mufana. A kungo ku wa hi ku simamisa a pswalo wa makabye wakwe. Hi ndzhako ka cikhati, a mukhuwo lowo wu no nghenisiwa ka Nayo wa Mosi. — Ge 38:8; Dhe 25:5.

• Ku hlazva zviwonho. — 

  Wona laha ka ku: MUPHAHLO WA KU KOMBELA KU TSETSELELWA ZVIWONHO.

• Ku hula.

  Hi lezvi zvi mahiwako kasi ku susa timbewu laha ka tihlanga ta kona ni ku ti susa mungu. Va wa hula hi nhonga niku loku a timbewu ti tele nguvhu ku wa tirisiwa a muchini wo kari, wo kota citlhata ca ku hula timbewu kutani rodha, zvi nga kokiwa hi zvihari. A michini leyo yi wa fambisiwa hehla ka timbewu ti nga chululilwa laha ka wutshamu ga ku hulela kona timbewu, ga redhonda, legi a kutala ka zvikhati gi nga longiselwa ka citsungana kasi va londzowota moya. — Le 26:5; Isa 41:15; Mat 3:12.

• Muphahlo wa ku kombela ku tsetselelwa zviwonho.

  Ka Mitsalo ya ciHebheru, a magezu lawa ma yelana ni miphahlo yi nga mahiwa kasi yi vhumelela vanhu a ku tshinela ka Nungungulu va mu khozela. Ka Nayo wa Mosi, ku wa mahiwa a miphahlo lembe ni lembe hi siku ga muphahlo wa ku kombela ku tsetselelwa zviwonho kasi ku vhuna vanhu a ku va tlhela va zwanana na Nungungulu hambu lezvi va nga kari va wonha hi mun’we ni mun’we kutani hi tiko gontlhe. A miphahlo leyo yi  wa yimela a muphahlo wa Jesu lowu wu nga tsetselela zviwonho zva vanhu khati gin’we zvi enela, wu vhulula a ndlela ya lezvaku a vanhu va tlhela va zwanana na Jehovha. — Le 5:10; 23:28; Kol 1:20; Mah 9:12.

• Ku konelwa ku loviswa.

  Loku ma wula vanhu, a magezu ya ciHebheru ma tirisiwako lomu ka Bhibhiliya ma wula ku va wa fanele ku dawa. Loku maya ka zvihari, ni zvibya ni masimu kutani madhoropa, a magezu lawa ma nga wula a ku a zvilo lezvo zvi wa fanele ku lovisiwa kutani ku tekiwa zvi basisiwa kasi zvi tirisiwa ka ntiro wo basa wa vapristi kutani lomu wutshan’wini go basa hi kuya hi lezvi Jehovha a to boha ka ciyimo cin’we ni cin’wani. — Le 27:28; 1Sa 15:8.

• Ku kutsula.

  Ku hlengeleta ni yihi mbewu yi siyilweko hi vatshoveli hi kuzvirandza kutani hi kuphazama. A Nayo wa Mosi wu wa leletela a vanhu lezvaku va nga tshoveli zvontlhe zvi nga hi lomu matlhelweni ya masimu yabye ni ku nga khayi a maolivha wontlhe kutani mauvha. Nungungulu i wa nyikile a zvisiwana, ni vavhumali, ni valuveli, ni vanana va nga hiko na papayi, ni tinoni a fanelo ya ku kutsula lezvi zvi seleko andzhako ka kutshovela. — Ru 2:7.

• Ku tlhateka mandla.

  A munhu va wa mu tlhateka mandla kasi ku mu yimisa ku maha a ntiro wo hlawuleka kutani kasi ku mu katekisa, ku mu hanyisa kutani ku mu nyika a cinyikiwo ca moya wo basa. Ka zvikhati zvo kari, ku wa tlhatekiwa a mandla ka zvihari na zvi nga se dawa kasi ku maha muphahlo. — Ek 29:15; Mts 27:18; Mit 19:6; 1Tm 5:22.

• Ku tota.

  Hi ciHebheru, a gezu legi gi wula “ku chulula a zvilo zvo hluluka”. Ku wa tirisiwa a mafura kasi ku tota munhu kutani cibya kota cikombiso ca lezvaku ci nyikelwe kasi ku maha a ntiro wo hlawuleka. Ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu, a gezu legi ga tirisiwa kambe ka kuchululiwa ka moya wo basa hehla ka lava va hlawulilweko kasi ku ya hanya le tilweni. — Ek 28:41; 1Sa 16:13; 2Ko 1:21.

• Ku yisiwa wukhumbini.

  Ku hlongoliwa tikweni ga mabeleko kutani mutini wa wena, a kutala ka zvikhati hi kulaya ka vakhozisi. A gezu legi ga ciHebheru gi wula ku “suka”. A vaIzrayeli va vile wukhumbini ga hombe makhati mambiri. A mufumo wa n’walungu wa khume ga tixaka wu yisilwe wukhumbini hi vaAsiriya niku hi ndzhako ka cikhati a mufumo wa le dzongeni wa tixaka timbiri wu yisilwe wukhumbini hi vaBhabhuloni. Lava va nga sele ka zvikhati lezvi zva zvimbiri, va tlhelisilwe tikweni gabye hi kulaya ka Khurusi, a mufumeli wa Persia. — 2Th 17:6; 24:16; Ezr 6:21.

• Kubasa.

  I tshamela ga Jehovha; i tshamela ga nchumu wo basa ni wo hlazveka hi matlhelo wontlhe. (Ek 28:36; 1Sa 2:2; Mav 9:10; Isa 6:3) Loku gi wula a vanhu (Ek 19:6; 2Th 4:9), zvihari (Mts 18:17), zvilo (Ek 28:38; 30:25; Le 27:14), matshamu (Ek 3:5; Isa 27:13), cikhati (Ek 16:23; Le 25:12), mitiro (Ek 36:4), a gezu ga kale ga ciHebheru gi wula nchumu wu vekilweko hi tlhelo kutani wu basiselweko a Nungungulu wo basa; wu hlawulilweko wu vekiwa hi tlhelo kasi ku maha a ntiro wa Jehovha. Ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu, a gezu legi gi hundzuluselweko ku “kubasa” gi nyika a mongo wa nchumu wu vekelweko Nungungulu. A gezu legi ga tirisiwa kambe kasi ku wula a kubasa ka mahanyela ya munhu. — Mar 6:20; 2Ko 7:1; 1Pe 1:15, 16.

• Kubava.

  Tixaka to kari ta tisinya ta ku bava nguvhu ti nga ni masema ya ku nuha nguvhu. A kubava ka tirisiwa lomu ka Bhibhiliya hi ndlela yo fananisa kasi ku tlhamusela a wuyelo go bava ga wubhayi, wukhumbi, kungalulami ni wudhuki. Ka Kuvhululelwa 8:11, a “kubava” ku yimela a vhenene yo kari yo bava. — Dhe 29:18; Mav 5:4; Jer 9:15; Am 5:7.

• Kubhabhatisa.

  A gezu legi gi wula a “ku nyupela” kutani ku bhun’wala lomu matini. Jesu i wulile lezvaku a valandzeli vakwe va fanele ku bhabhatiswa. A Mitsalo ya wulawula kambe hi kubhabhatisa ka Johani, ni kubhabhatisa hi moya  wo basa, ni kubhabhatisa hi ndzilo, ni kubhabhatisa kun’wani. — Mat 3:11, 16; 28:19; Joh 3:23; 1Pe 3:21.

• Kudhuka.

  A gezu legi hi ciGreki (apostasía) gita hi ka vherbho legi hi kukongoma gi wulako “ku hambuka ka”. A tshinya ga gona gi na ni mongo wa “ku ti hambanisa, ku tsika, kutani ku vhukela”. Ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu, a gezu legi gaku “kudhuka” gi wula nguvhunguvhu lava va fularelako ni ku vhukela a wukhozeli ga lisine. — Mav 11:9; Mit 21:21; 2Te 2:3.

• Kugumesa ka tiko.

  Cikhati leci ci fambako kala kugumeseni ka tiko, kutani cikhati ca kufuma ka Sathani. A kugumesa ka tiko ku kotlana ni kuvakona ka Kristu. Na ti kari ti rangelwa hi Jesu a tingilozi ti ta “hambanisa vakubiha cikari ka vakululama” ti va lovisa. (Mat 13:40-42, 49) A vapizani va Jesu va wa lava ku tiva lezvaku a “kugumesa” loko ku tata rini. (Mat 24:3) Na a nga se tlhela tilweni, i tsumbisile vapizani vakwe lezvaku i tava zvin’we navo kala kugumeseni ka tiko. — Mat 28:20.

• Kuhlazveka.

  Hi kuya hi Bhibhiliya a gezu legi a gi wuli a kubasa ka miri basi kanilezvi gi wula kambe a ku hlayisa nchumu ci tshama na ci basile kutani ku ci tlhelisela ka ciyimo ca ku nga soleki, na ci nga hi na noda, ci tsawukene ni zvontlhe zvi chakisako kutani zvi wonhako hi tlhelo ga moya kutani ga mahanyela. Nayweni wa Mosi, a gezu legi gi wula a ku basa hi kuya hi nayo. — Le 10:10; Ls 51:7; Mat 8:2; 1Ko 6:11.

• Kululama.

  Lomu ka Mitsalo, ku wuliwa lezvi zvi lulamileko hi kuya hi matshinya yo lulama ya Nungungulu ya zvazvinene ni zvakubiha. — Ge 15:6; Dhe 6:25; Mav 11:4; Zef 2:3; Mat 6:33.

• Kupfhunga.

  Ku ti tsona zvakuga hi cikhati co kari. A vaIzrayeli va wa pfhunga ka Siku ga Muphahlo wa ku Kombela ku Tsetselelwa Zviwonho, ni loku va hi zvikaratweni, ni loku va lava wurangeli ga Nungungulu. A vaJudha va wa yimisile a mune wa zvikhati hi lembe zva ku pfhunga kasi ku alakanya a masiku ya hlomulo matin’wini yabye. A ku pfhunga a hi cikurumeta ka maKristu. — Ezr 8:21; Isa 58:6; Lu 18:12.

• Kurila; Cirilo.

  Ku kombisa ku bayiseka hi kota ya ku felwa kutani gin’wani khombo. Zvikhatini zva kutsaliwa ka Bhibhiliya, ku wa hi ni mukhuwo wa kurila hi cikhati co kari. Ahandle ka ku rila hi gezu ga hombe, lava va nga rila va wa boha tinguwo to hlawuleka, va ti chetela khuma lomu tihlokweni tabye, va handzula a tinguwo tabye va tlhela va tiba zvifuva. Ka zvikhati zvin’wani, lomu marilweni ku wa vitaniwa a vanhu lava a ntiro wabye ku nga hi ku rila. — Ge 23:2; Est 4:3; Kuv 21:4.

• Kutisola.

  Lomu ka Bhibhiliya, a kutisola zvi wula ku cica maalakanyo zvin’we ni ku ti laya zva lisine ka mahanyela ya wena ya kale, ka mitiro ya hava kutani ka zvilo lezvi u nga tsandzeka ku maha. A kutisola ka lisine ku pswala mihandzu, ku nga ku cica a mahanyela. — Mat 3:8; Mit 3:19; 2Pe 3:9.

• Kuvakona.

  Ka matshamu yo kari lomu ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu, a gezu legi gi tlhamusela a kuvakona ka Jesu Kristu kota hosi kusukela loku a yimisilwe a kuva Hosi ya wuMesiya le tilweni, zvi simama kala masikwini yo gumesa ya tiko legi. A kuvakona ka Kristu a hi ka ku ta cara a gumesa a tlhela, kanilezvi ku wuliwa a cikhati co kari ci pimilweko. — Mat 24:3.

• Kuvhuka ka vafileko.

  Ku vhuka hi kufeni. A gezu ga ciGreki ga ku anástasis hi kukongoma gi wula “ku suka u yima”. A Bhibhiliya gi wulawula hi 9 wa vanhu va vhuxilweko hi ka vafileko, a ku patsa na Jesu a vhuxilweko hi Jehovha Nungungulu. Hambu lezvi a vokari va vhuxilweko hi Elija, na Elixa, na Jesu, na Pedro, na Pawule, handle ko kanakana a zvihlamaliso lezvo zvi mahilwe hi ntamu wa Nungungulu. A kuvhuxiwa ka “valulamileko ni vangalulamangiko” laha misaveni i mhaka ya lisima ka kungo ga Nungungulu. (Mit 24:15) A Bhibhiliya ga wulawula kambe  hi lava va to vhuxelwa ku ya hanya tilweni, giku “kuvhuxiwa ko ranga” kutani “kuvhuka ko sangula” ku lumbako a vamakabye va Jesu va totilweko hi moya. — Flp 3:11; Kuv 20:5, 6; Joh 5:28, 29; 11:25.

• Kuxaniseka ka hombe.

  A gezu ga ciGreki gi wulako “kuxaniseka” gi nyika maalakanyo ya ku karateka kutani ku hlupheka ku vangiwako hi kubindza ka kuhanya. Jesu i wulawulile hi “kuxaniseka ka hombe” ka ku a ku se tshuka kuva kona loku ku nga wa tata hehla ka Jerusalema, nguvhunguvhu loku hi ndzhako ka cikhati ku nga wa ta wela vanhu cikhatini ca kuta kakwe hi kungangamela. (Mat 24:21, 29-31) Pawule i tlhamusele lezvaku a kuxaniseka loko kulamula ko lulama ka Nungungulu hehla ka “lava va nga mu tiviko Nungungulu ni ka lava va nga ingisiko a mahungu ya manene” ya Jesu Kristu. A cipimo 19 ca Kuvhululelwa ci komba lezvaku Jesu hi yena a rangelako a mabutho ya le tilweni kasi malwa ni “civandza ni tihosi ta misava ni mabutho yabye”. (2Te 1:6-8; Kuv 19:11-21) A “citshungu ca hombe, ca ku i hava a nga zvi kota ku hlaya” ci ta pona a kuxaniseka loko. (Kuv 7:9, 14) — Wona laha ka ku: ARMAGEDHONI.

L

• Leptoni.

  Cikhatini ca kutsaliwa ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu, a leptoni ku wa hi cingerengere ca citsongwani nguvhu ca vaJudha ca kobre kutani brondze. Ka maBhibhiliya man’wani ci vitaniwa ku i “mite” kutani “dezana”. (Mar 12:42; Lu 21:2; mitlhamuselo ya lahasi) — Wona Ap. B14.

• Levhi; muLevhi.

  I n’wana wa wunharu wa Jakobe a pswalileko ni sati wakwe Leya; a vito legi gi tlhelile gi maha gona a vito ga lixaka li nga huma kakwe. A vana vakwe va vanharu hi vona va ngava vanyapandze va mitlawa yinharu ya vaLevhi. Hi kufamba ka cikhati, a gezu “vaLevhi” gi no sangula ku wula a lixaka lontlhe la Levhi, kanilezvi a kutala ka zvikhati gi wa nga patsi a ngango wa wupristi wa Aroni. A lixaka la Levhi a li amukelangi a tshomba le Tikweni ga Citsumbiso, kanilezvi li nyikilwe a 48 wa madhoropa kwalomu cikari ka zvipandze lezvi zvi nga avelwe a tixaka leti tin’wani. — Dhe 10:8; 1Kr 6:1; Mah 7:11.

• Levhiyatani.

  Cihari ci talako ku kumbukiwa ni mati; zvi nga maha na ci hi civangwa co kari ca lomu matini. Ka Joba 3:8 ni 41:1, ku alakanyelwa ku ku wuliwa ngwenya kutani cin’wani civangwa ca hombe ni ca ntamu ca lomu matini. Ka Lisimu 104:26, kuzvilava ku wuliwa a lixaka lo kari la bhaleya. Ka mavhesi man’wani, a gezu legi gi tirisiwa hi ndlela yo fananisa niku a zvi tiveki ku ku wuliwa a cihari muni. — Ls 74:14; Isa 27:1.

• Libani.

  I hlakati yo nuhela yi patsilweko ni bhalsamu. Liswa hi kutsongwani-kutsongwani li humesa masema yo nuhela. A libani leli li nga hisiwa lomu ka tabhernakeli ni lomu tempeleni li wa hi lo hlawuleka; li wa mahiwa hi mune wa zvilo. Li wa hisiwa ni mixo li tlhela li hisiwa ni wusiku laha alatini go hisela kona libani gi nga hi lomu ka Wutshamu go Basa. Hi Siku ga Muphahlo wa ku Kombela ku Tsetselelwa Zviwonho, a libani leli li wa hisiwa lomu ka Wutshamu go Basabasa. Li wa yimela a mikhongelo yo amukeleka ya malandza yo tsumbeka ya Nungungulu. A cileletelo leci ca ku hisa libani a ci tiri ka maKristu. — Ek 30:34, 35; Le 16:13; Kuv 5:8.

• Ligumbagumba la Solomoni.

  Tempeleni ya masikwini ya Jesu, a ligumbagumba la Solomoni ku wa hi koredhori yi nga fulelwe hi tlhelo ga mutsuwuka-gambo ga tsendzele wa seno handle ka tempeli. A vanhu va wa kholwa lezvaku a koredhori leyi yi wa hi kona tempeleni ya Solomoni. Jesu i fambafambile ka koredhori leyo hi “nguva ya cirami” niku a maKristu yo sangula ma wa tlhangana kwalaho kasi ma khozela. (Joh 10:22, 23; Mit 5:12) — Wona Ap. B11.

• Lihlanga.

  A gezu legi gi tirisiwa ka tisinya to tala ti tolovelako ku kula ka matshamu ya mati yo kala ma nga fambi. A kutala  ka zvikhati a gezu legi gi wula a cana-do-reino (Arundo donax). (Job 8:11; Isa 42:3; Mat 27:29; Kuv 11:1) — Wona laha ka ku: LIHLANGA LA KU PIMA HI LONA.

• Lihlanga la ku pima hi lona.

  A lihlanga la ku pima hi lona li wa hi ni 6 wa mikono a kuleha. Loku ku hi ku li wa pimiwa hi nkono wo toloveleka li wa ringana a 2,7 metro; loku ku hi ku li wa pimiwa hi nkono wo leha, li wa ringana 3,11 metro. (Eze 40:3, 5; Kuv 11:1) — Wona Ap. B14.

• Linanga.

  Ku wuliwa a tinanga ta cihari, leti ti nga tirisiwa kota zvibya zva ku nwela ka zvona, ku chela mafura, tinta, ni zvilo zva ku ti sasekisa hi zvona. Li wa tirisiwa kambe kota cichaya-chaya. (1Sa 16:1, 13; 1Th 1:39; Eze 9:2) A “linanga” li tala ku tirisiwa hi ndlela yo fananisa kasi ku wula a ntamu, ku khozisa, ni kuhlula. — Dhe 33:17; Mka 4:13; Zak 1:19.

• Lirandzo li nga mbheliko.

  A kutala ka zvikhati gi hundzuluselwa hi ka gezu ga ciHebheru ga ku hhésedh, na gi wula a ku simama ku randza ka zviyimo zvontlhe, ni kutsumbeka ni kubohana ko tiya. A kutala ka zvikhati ku wuliwa lirandzo leli Jehovha a nga nalo hi vanhu. Kanilezvi, a vanhu vonawu va kombisa lirandzo lelo ka van’wani. — Ek 34:6; Ru 3:10.

• Lisimu la cirilo.

  Lisimu, magezu yo tsaliwa kutani muzka wu kombisako a kubayiseka ka hombe, ko kota a kubayiseka hi ku zwako hi kota ya kufelwa hi munghana kutani munhu hi mu randzako; cirilo. — 2Sa 1:17; Ls 7:0.

• Lisimu la ku kandziha.

  Magezu ma kumekako ka tihloko ta mhaka ta Lisimu 120-134. Hambu lezvi ku nga ni mawonela yo tala xungetano hi tlhamuselo wa magezu lawa, a votala va alakanya lezvaku a tisimu leti ta 15 ti wa yimbelelwa hi vakhozeli vo tsaka va vaIzrayeli a cikhati leci va nga “kandziha” vaya ka mibuzo yinharu ya hombe ya lembe ni lembe le Jerusalema, ku nga kumeka le hehla ka zvitsunga zva Judha.

• Lisimu.

  A Tisimu ti wa yimbelelwa na ku biwa a zvichaya-chaya niku ti wa yimbelelwa hi vakhozeli va Nungungulu ka zviyimo zvo hambanahambana a ku patsa ni ka cikhati ca ku khozela Nungungulu laha kubaseni le tempeleni, a Jerusalema. — Lu 20:42; Mit 13:33; Jak 5:13.

• Loga.

  Lipimo la litsongwani nguvhu la ku pima a zvilo zvo hluluka li kumbukiwako lomu ka Bhibhiliya. Lomu ka Talmudhe ga ciJudha, li tlhamuselwa na li ringana 1/12 wa hini. Hikwalaho, loku zvi seketelwa ka lezvo, a loga li wa ringana a 0,31 litro. (Le 14:10) — Wona Ap. B14.

• Loyi wakubiha.

  Ku wuliwa Sathani Dhiyabho, loyi a vhukelako Nungungulu ni milayo yakwe yo lulama. — Mat 6:13; 1Jo 5:19.

M

• Madhimoni.

  Zvivangwa zvo biha zva moya zvi nga wonekiko zvi nga ni ntamu wo hundza lowu wa vanhu. Ka Genesisi 6:2, a zvivangwa lezvi zvi vitaniwa ku “vana va Nungungulu wa lisine”, ka Judha 6 zvi vitaniwa ku “tingilozi”. A zvi vangiwangi na zvi bihile, kanilezvi zvi wa hi tingilozi ti nga gumesa ti ti maha valala va Nungungulu hi ku tsika ku mu ingisa masikwini ya Nowa ti yima na Sathani ti vhukela Jehovha. — Dhe 32:17; Lu 8:30; Mit 16:16; Jak 2:19.

• Madhoropa ya wuchavelo.

  Madhoropa ya vaLevhi lomu a munhu loyi a dayileko mun’wani hi kuphazama a nga tsutsumela ka wona kasi a nga kumiwi hi muphoteli wa nkhata. Ku wa hi ni 6 wa madhoropa ya wuchavelo Tikweni gontlhe gi Tsumbisilweko lawa a kusangula ma nga yimisiwa hi Mosi hi kulandzela hi Joxuwa, na va leletelwa hi Jehovha. Zvalezvi a nga chikela dhoropeni ga wuchavelo, a mudayi i wa hlawutela mhaka yakwe ka madhota laha nyangweni ya dhoropa niku va wa mu amukela khwatsi. A mudayi i wa xuxiwa ka dhoropa legi a nga daya munhu ka gona kasi a komba ku a nga na nandzu; lezvi zvi wa mahela ku a munhu a nga dayi mun’wani ha womu a gumesa a tsutsumela ka dhoropa ga wuchavelo. Loku ku kumiwa lezvaku a nga na nandzu i wa tlhelisiwa ka dhoropa ga wuchavelo  legi a nga fanele ku tshama ka gona a nga tsemakanyi mimbhingano ya gona wutomi gakwe gontlhe kutani kala kufa a mupristi wa hombe. — Mts 35:6, 11-15, 22-29; Jox 20:2-8.

• Magezu yo sangula.

  Magezu ma kumekako ka hloko ya mhaka ya lisimu ma kombako mutsali wa lona, ku nyika mahungu man’wani yo engeteleka, zvileletelo zva muzka kutani ku komba kungo ga lisimu lelo. — Wona a tihloko ta mhaka ta Lisimu 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

• Mahalate.

  Zvi wonekisa ku khwatsi i gezu gi tirisiwako ka muzka, gi kumekako ka tihloko ta mhaka ta Lisimu 53 ni 88. Kuzvilava gita hi ka vherbho ga ciHebheru gi wulako a “ku rereka; ku babya” na gi nyika a maalakanyo ya muzka wu kombisako a kukarateka na wu yimbelelwa hi gezu ga lahasi. Lezvo zva zwana ni magezu ya ku karateka ma kumekako ka tisimu leti ta timbiri.

• Mahanyela ya tingana.

  A magezu lawa mata hi ka legi ga ciGreki ga ku asélgeia. Ma wula a mitiro leyi yi hambunyetako milayo ya Nungungulu hi ndlela yo hundzeleta, a mitiro leyi yi kombako kubaseni lezvaku a munhu loye a nga na tingana niku wa dhelela; i tshamela ga ku nga khatali kutani ku nga kombisi cichavo hi wuhosi, ni milayo, ni zvileletelo. A magezu lawa a ma wuli a zvihoxo zva zvitsongwani lezvi a munhu a mahako. — Gal 5:19; 2Pe 2:7.

• Mahlahle.

  Zva fana ni ku ‘nyeleti ya ni mixo’. Hi yona nyeleti yo gumesa ku huma hi tlhelo ga mutsuwuka-gambo a gambo na gi nga se huma, yi tivisa a kusangula ka siku giswa. — Kuv 22:16; 2Pe 1:19.

• Mahungu ya manene.

  Ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu, ku wuliwa a mahungu ya manene ya Mufumo wa Nungungulu ni ya kuhanyiswa hi ku kholwa ka Jesu Kristu. — Lu 4:18, 43; Mit 5:42; Kuv 14:6.

• Majeka (papiro).

  I sinya ya lomu matini yo fana ni hlanga yi nga tirisiwa kasi ku maha mindzhava, makaxa ni zvitatara. Yi wa tirisiwa kambe kasi ku maha zvilo zva ku tsalela ka zvona, zvo fana ni phepha, niku a mabhuku yo tala yo songiwa ma wa mahiwa hi majeka. — Ek 2:3.

• Makedhoniya.

  I tiko ga le n’walungu wa Grekiya gi kumileko nduma cikhatini ca Alexandro wa Hombe; gi simamile na gi tlhatlhekile kala gi tekiwa hi vaRoma. Makedhoniya yi wa hi provhinsia ya Roma a cikhati leci Pawule a nga maha a liendzo lakwe lo sangula a Europa. Pawule i endzele a wutshamu legi makhati manharu. (Mit 16:9) — Wona Ap. B13.

• Makerubhima.

  Tingilozi ti nga ka zvikhundla zvo tlakuka ti mahako mitiro yo hlawuleka. Ti hambene ni maserafima. — Ge 3:24; Ek 25:20; Isa 37:16; Mah 9:5.

• Makhotso.

  Zvilo zvo fasa hi zvona a munhu kasi ku mu tsayisa. A makhotso yo kari ma wa fasa minenge basi, kanilezvi a man’wani ma wa fasa mawoko ni minenge ni nhamu, zvi maha lezvaku a miri wu oveka. — Jer 20:2; Mit 16:24.

• Malkamu.

  Kuzvilava hi yaloyi wa mun’we na Moloki, a nungungulu loyi wa hombe wa vaAmori. (Zef 1:5) — Wona laha ka ku: MOLOKI.

• Mana.

  I zvakuga lezvi a vaIzrayeli va nga kari vaga lomu ciwuleni a 40 wa malembe. Va wa nyikiwa hi Jehovha. Mixo ni mixo zvi wa humelela laha misaveni hi cihlamaliso na zvi fenengetilwe hi hunguva, zvi wo kala zvi nga humeleli hi sabhadho basi. A cikhati leci a vaIzrayeli va nga zvi wona hi khati go sangula, va no wutisa vaku: “Zvini lezvi?”, kutani ku “man huʼ?”, hi ciHebheru. (Ek 16:13-15, 35) Ka mavhesi man’wani ma vitaniwa ku “mbewu ya le tilweni” (Ls 78:24), ni “pawa ya le tilweni” (Ls 105:40), ni ku “zvakuga zva tinhenha” (Ls 78:25). Jesu yenawu i wulawulile hi mana hi ndlela yo fananisa. — Joh 6:49, 50.

• Maserafima.

  Zvivangwa zva moya zvi yimileko lomu matlhelweni ya citshamu ca wuhosi ca Jehovha le matilweni. A gezu ga ciHebheru ga ku serafím hi kukongoma gi wula ku “va vhurako”. — Isa 6:2, 6.

•  Masiku ya kugumesa.

  Lomu ka zviphrofeto zva Bhibhiliya, a magezu lawa ya ku ‘masiku ya kugumesa’ ma wula a cikhati leci a zvimaho zva hombe zvi khumbako a vanhu vontlhe zvi to chikela magumo. (Eze 38:16; Dha 10:14; Mit 2:17) Hi kuya hi tshamela ga ciphrofeto ca kona, a masiku yo gumesa ku ngava malembe ma tsongwani kutani yo tala. A kutala ka zvikhati, a Bhibhiliya gi tirisa a magezu lawa kasi ku wula a ‘masiku yo gumesa’ ya tiko legi, ku nga cikhati ca kuvakona ka Jesu. — 2Tm 3:1; Jak 5:3; 2Pe 3:3.

• Masochwa ya hosi.

  I ntlawa wa masochwa ya Roma ma nga yimisilwe kota magwardha-kosta ya hosi ya Roma. A masochwa lawo ma no chikela laha ka ku mava ni ntamu wa ku seketela kutani ku wisa a hosi. — Flp 1:13.

• Matewula.

  Khwatsi-khwatsi ku wuliwa a n’wana wo sangula wa mufana ka papayi wakwe (a ku tsika loyi wa matewula ka mamani). Zvikhatini zva kutsaliwa ka Bhibhiliya, a n’wana wa matewula wa mufana i wa hi ni cikhundla co dzundzeka laha ngangweni niku hi yena a nga sala a maha hloko ya ngango loku papayi afa. A gezu legi ga tira kambe ka matewula ya zvihari. — Ek 11:5; 13:12; Ge 25:33; Kol 1:15.

• Matlhari.

  Hi lezvi a musochwa a nga boha kasi ku ti vhikela hi zvona, ku nga cihuko, ni cikatawu ca simbi, ni libhandi, ni zvilo zva ku vhikela minenge (caneleiras), ni citlhangu. — 1Sa 31:9; Efe 6:13-17.

• Maxili.

  I gezu ga ciHebheru legi a tlhamuselo wa gona wu nga tivekiko, gi kumekako kusanguleni ka tihloko ta mhaka ta 13 wa tisimu. Kuzvilava zvi wula ku “powema ya ku ehleketa”. A vokari va alakanya ku a tlhamuselo wa kona wa fana ni wa gezu gin’wani gi tsaliwako hi ndlela yo fana gi hundzuluselwako giku “ku tira hi kupimisisa”. — 2Kr 30:22; Ls 32:0.

• Merodhake.

  I nungungulu wa hombe wa dhoropa ga Bhabhuloni. Andzhako ka loku Hamurabhi, a hosi ya Bhabhuloni ni muyimisi wa nayo a mahile Bhabhuloni ava tsindza ga Bhabhuloni, Merodhake (kutani Mardhuke) i nova wa lisima nguvhu. Hi kugumesa, i no vhaleta a vanungungulu vo tala va kale yena ava nungungulu wa hombe wa vaBhabhuloni. Hi ndzhako ka cikhati, a vito Merodhake (kutani Mardhuke) gi no vhaletiwa hi cikhundla “Bheli” (“N’winyi”), niku Merodhake i wa tala ku vitaniwa ku Bheli. — Jer 50:2.

• Mesiya.

  A gezu legi gita hi ka gezu ga ciHebheru gi wulako ku “a totilweko”. A ku “Kristu” zvita hi ka ciGreki, zvonawu zvi wula ku “a totilweko”. — Dha 9:25; Joh 1:41.

• Mhandze ya hlomulo.

  A magezu lawa mata hi ka legi ga ciGreki ga ku staurós, gi wulako a ziki kutani sinya yo lulama yo kota leyi Jesu a nga dayelwa ka yona. Ci hava ci kombako lezvaku a gezu legi ga ciGreki gi wula cihambano, co fana ni leci a mahedheni ma nga sina ma ci tirisa wukhongelini ga wona hi mazana yo tala ya malembe mahlweni ka Kristu. A magezu lawa ya ku “mhandze ya hlomulo” ma nyika a mongo wontlhe wa gezu legi ga ciGreki hakuva a gezu legi ga ku staurós ga tirisiwa kambe kasi ku wula a hlomulo, ni tixanisa ni tingana leti a valandzeli va Jesu va nga wa ta kumana nato. (Mat 16:24; Mah 12:2) — Wona laha ka ku: MHANDZE.

• Mhandze.

  I ziki go lulama laha a munhu a nga hayekiwa kona. A matiko yo kari ma wa daya a vanhu laha mhandzeni kutani ku hayeka zvirumbi ka yona kota citlharihiso ka van’wani kutani kota ndlela ya ku va poyila. A vaAsiriya, lava va nga tiviwa nguvhu hi xapi tiyimpini tabye, va wa tlhava a zvibochwa hi tisinya ta mitlonga hi laha khwirini ti famba kala laha cifuveni, va gumesa va ti zimeka. Kanilezvi nayweni wa ciJudha, lava va nga hi ni minandzu ya hombe yo kota ku rukatela kutani ku khozela a zvifananiso va wa sangula hi ku dawa hi ku gandliwa hi maribye, kutani hi dayelwa gin’wani, va gumesa va hayeka zvirumbi zvabye timhandzeni kutani tisinyeni, kota citlharihiso  ka van’wani. (Dhe 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Ka zvikhati zvo kari, a vaRoma va wa bohelela munhu laha mhandzeni va mu tsika. A munhu loye i wa gumesa afa na ku hundzile masiku yo tala hi kuzwa kubayisa, ni tora, ni ndlala, ni kuswa hi mumu. Ka makhati man’wani, a ku fana ni cikhati leci va nga daya Jesu, va wa belela mandla ni mikondzo laha mhandzeni. (Lu 24:20; Joh 19:14-16; 20:25; Mit 2:23, 36) — Wona laha ka ku: MHANDZE YA HLOMULO.

• Mihandzu yo sangula.

  Mihandzu yo sangula ya nguva; zvilo zvo sangula kutani matewula ya ni cihi. Jehovha i wa lava ku a tiko ga Izrayeli gi mu nyika a sangula kakwe, kani munhu, cihari kutani mihandzu ya misava. Kota tiko, a vaIzrayeli va wa nyikela a mihandzu yo sangula ka Nungungulu ka Mubuzo wa Tipawa to kala Comelo kutani ka Pentekosta. A magezu “mihandzu yo sangula” ma tirisiwa hi ndlela yo fananisa na ma wula Kristu ni valandzeli vakwe va totilweko. — 1Ko 15:23; Mts 15:21; Mav 3:9; Kuv 14:4.

• Miktamu.

  I gezu ga ciHebheru gi tirisilweko ka tihloko ta mhaka ta 6 wa tisimu (Ls 16; 56–60). A tlhamuselo wa gona a wu tiveki khwatsi, hambu lezvi gi yelanako ni gezu “ku tsalela”.

• Milkome.

  I nungungulu wa vaAmoni niku kuzvilava hi yena mun’we na Moloki. (1Th 11:5, 7) Na ku kiyela kutsongwani kasi a gumesa ku fuma, Solomoni i no mu akela a matshamu yo tlakuka a nungungulu loyi wa mawunwa. — Wona laha ka ku: MOLOKI.

• Milo.

  I gezu ga ciHebheru gi wulako ku: “ku tata”. A Septuaginta yi gi hundzulusela kota “khokhola”. Zvi nga maha na gi wula a wutshamu kutani estrutura co kari ci nga hi dhoropeni ga Dhavhidha, kanilezvi lezvi ci nga tshamisile zvona zva ha simama ku nga tiveki. — 2Sa 5:9; 1Th 11:27.

• Mira.

  I hlakati yo nuhela yi humako ka makhuho yo kari ya mimizwa kutani ka tisinya ta titsongwani ta lixaka la Commiphora. A mira cin’we ca lezvi zvi nga tirisiwa kasi ku maha a mafura yo basa kasi ku tota hi wona. A mira yi wa tirisiwa kambe kasi ku nuhelisa a tinguwo ni mibhedhi. Yi wa cheliwa lomu ka mafura ya ku maha masaji ni ya ku tola lomu mirini. A mira yi wa tirisiwa kambe kasi ku longisela a zvirumbi kasi zvi lahliwa. — Ek 30:23; Mav 7:17; Joh 19:39.

• Moloki.

  I nungungulu wa vaAmoni. Ko khwatsi hi yena mun’we na Malkamu na Milkome. Zvi wonekisa ku khwatsi cikhundla; a hi vito go kongoma ga nungungulu wo kari. A Nayo wa Mosi wu wa laya lezvaku ni wihi loyi a nyikelako a vana vakwe kota muphahlo ka Moloki i wa fanele ku dawa. — Le 20:2; Jer 32:35; Mit 7:43.

• Moya wo basa.

  I ntamu wu nga wonekiko lowu Nungungulu a wu tirisako kasi ku maha kurandza kakwe. Wu basile hakuva wuta hi ka Jehovha loyi a basileko ni ku lulama a ku hundza vontlhe, ni lezvi wu nga ntamu lowu a wu tirisako kasi ku maha lezvi zvi basileko. — Lu 1:35; Mit 1:8.

• Moya.

  A gezu ga ciHebheru legi ga ku rúahh ni legi ga ciGreki ga ku pneúma, lawa ma talako ku hundzuluselwa ku “moya”, ma na ni mitlhamuselo yo tala. Yontlhe yi wula a nchumu lowu a munhu a nga zvi kotiko ku wu wona hi matihlo; yi wula a moya wa ntamu. A magezu lawa ya ciHebheru ni ciGreki ma tirisiwa kasi ku wula 1) moya wu bako, 2) ntamu lowu wu nyikako wutomi ka zvivangwa zva laha misaveni, 3) ntamu wu humako mbilwini ya munhu lowu wu mu mahako a wula kutani ku maha zvilo hi ndlela yo kari, 4) magezu ma pimisilweko ma tako hi ka cibuka ci nga wonekiko, 5) vanhu va moya, ni 6) ntamu wa Nungungulu, kutani moya wo basa. — Ek 35:21; Ls 104:29; Mat 12:43; Lu 11:13.

• Mpundzu.

  I nchumu wu yako hi ku buvhetiwa wo mahiwa hi simbi wu tirisiwako kasi ku tivisa zvilo ni ku chaya muzka. Hi kuya hi Mitsengo 10:2, Jehovha i leletele lezvaku ku mahiwa mimpundzu yimbiri ya prata kasi ku vitanisa a hlengeletano,  ku rurisa a wugovelo kutani ku tivisa yimpi. Kuzvilava a mimpundzu leyo yi wa hi ya kululama, yi wa hambene ni leyi yi nga mahiwa hi tinanga ta zvihari. Cikari ka zvichaya-chaya zva lomu tempeleni ku wa hi ni mimpundzu yo kala yi nga wuliwi lezvi yi nga tshamisile zvona. A kutala ka zvikhati, a mimpundzu ya biwa hi ndlela yo fananisa na zvi yimela a kulamula ka Jehovha kutani ku yimela zvimaho zvin’wani zva lisima zvi tako hi ka Nungungulu. — 2Kr 29:26; Ezr 3:10; 1Ko 15:52; Kuv 8:7–11:15.

• Mubuzo wa Kunyikela.

  Gi wa hi siku ga ku alakanya a kubasiswa ka tempeli leyi yi nga nyenyezisilwe hi Antiyoko Epifaniyo. A mubuzo lowu wu wa sangula hi 25 ka Kislevhi niku wu wa mbheta a 8 wa masiku. — Joh 10:22.

• Mubuzo wa Kutshovela; Mubuzo wa Mavhiki. — 

  Wona laha ka ku: PENTEKOSTA.

• Mubuzo wa Michacha.

  Wu vitaniwa kambe ku Mubuzo wa Matabhernakeli kutani Mubuzo wa Kuhlengeleta. Wu wa mahiwa hi 15 kala 21 ka hweti ya Etanime. Va wa kulungela a kutshovela kugumeseni ka nguva ya vaIzrayeli ya kurima niku ci wa hi cikhati ca ku tsaka ni ku bonga Jehovha hi lezvi a nga katekisile a timbewu tabye. Ka masiku ya mubuzo lowo, a vanhu va wa tshama lomu michacheni kutani ka zvibarakana zvo phimelwa le hehla basi kasi zvi va alakanyisa a cikhati leci va nga huma hi le Gibhite. Wu wa hi wun’we wa mibuzo yinharu leyi a vavanuna va nga fanele kuva ka yona Jerusalema. — Le 23:34; Ezr 3:4.

• Mubuzo wa Tipawa to kala Comelo.

  Lowu wu wa hi mubuzo wo sangula ka leyi ya yinharu ya hombe yi nga mahiwa hi vaIzrayeli. Wu wa sangula hi 15 ka Nisani, a siku gi gamelako legi ga Phasika, niku wu wa simama hi 7 wa masiku. Ku wa giwa ntsena a tipawa to kala comelo, kasi zvi va alakanyisa a cikhati leci va nga huma hi le Gibhite. — Ek 23:15; Mar 14:1.

• Muchuli.

  Ka bhuku ga Tisimu, zvi wonekisa ku khwatsi a gezu legi ga ciHebheru gi wula loyi hi ndlela yo kari a nga kari a longisela tisimu a tlhela a rangela a vayimbeleli. I wa vhuxetisa a tlhela a gondzisa a vayimbeleli va vaLevhi niku i wa rangela ka zvikhati zvo hlawuleka zva kuyimbelela. A maBhibhiliya man’wani ma hundzulusela a gezu legi maku i “hosana ya vayimbeleli” kutani “muchuli wa tisimu”. — Ls 4:0; 5:0.

• Mufumeli wa provhinsia.

  Hi loyi a nga hi govhernadhori wa provhinsia mufun’weni wa Bhabhuloni ni wa Persia. A mufumeli wa provhinsia i wa yimisiwa hi hosi kota hosana ya hombe. — Ezr 8:36; Dha 6:1.

• Mufumo wa Nungungulu.

  Magezu ma wulako nguvhunguvhu a wuhosi ga Nungungulu gi yimelwako hi mufumo wa N’wana wakwe, Kristu Jesu. — Mat 12:28; Lu 4:43; 1Ko 15:50.

• Mugreki.

  A muGreki cipswalwa ca Grekiya kutani loyi a ngango wakwe wu tako hi seyo. Ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu, a gezu legi ga tirisiwa hi tindlela to hambanahambana; ga tirisiwa kasi ku wula vontlhe lava va nga hiko vaJudha kutani lava va wulawulako ciGreki kutani ku hanya hi mikhuwo ya vaGreki. — Joy 3:6; Joh 12:20.

• Muhebheru.

  A gezu legi gi tirisilwe hi khati go sangula ka Abrama (Abrahama), kasi ku mu hambanisa ni vaakelani vakwe va vaAmori. Andzhako ka lezvo, gi tiriselwe ku vitana a vana va Abrahama va nga pswaliwa hi zukulu wakwe Jakobe. — Ge 14:13; Ek 5:3.

• Muhefemulo.

  A gezu legi gita hi ka legi ga ciHebheru ga ku néfesh ni legi ga ciGreki ga ku psykhé. Loku hi hlola lezvi a magezu lawa ma tirisiswako zvona lomu ka Bhibhiliya, zvi tekela ku dlunyateka lezvaku ma wula: 1) vanhu, 2) zvihari, ni 3) wutomi ga munhu kutani ga cihari. (Ge 1:20; 2:7; Mts 31:28; 1Pe 3:20; wona ni mitlhamuselo ya lahasi.) A kuhambana ni lezvi a gezu legi ga ku muhefemulo gi tirisiswako zvona hi wukhongeli go tala, a Bhibhiliya gi komba lezvaku a magezu lawa ya ku  néfesh ni ku psykhé, loku ma wulawula hi zvivangwa zva laha misaveni, ma wula zvilo zva civiri, hi zvi kotako ku zvi khoma ni ku zvi wona, lezvi zvi fako. Lomu ka Bhibhiliya legi, a magezu lawa ya ciHebheru ni ciGreki, ma hundzuluselwe hi kuya hi lezvi ma zvi wulako ka vhesi ni vhesi. Ma hundzuluselwe mava “wutomi”, “civangwa”, “munhu”, kutani ku hundzuluselwa ma tekela ku kongoma munhu (hi cikombiso: “mina” kasi ku wula ku “a muhefemulo wa mina”). Ka mavhesi yo tala a gezu legi ga ku “muhefemulo” gi ka tlhamuselo wa lahasi. Kani u gi kuma laha ka vhesi ha koce kutani ka tlhamuselo wa lahasi, zvi tive lezvaku a gezu legi ga ku “muhefemulo” gi wula zvalezvi zvi sinako zvi tlhamuselwe laha hehla. Loku gi wulawula hi ku maha nchumu hi muhefemulo wontlhe, gi wula ku wu maha hi wutsumbu ga wena gontlhe, ni mbilu yontlhe kutani hi wutomi ga wena gontlhe. (Dhe 6:5; Mat 22:37) Ka mavhesi man’wani, a magezu lawa ya ciHebheru ni ciGreki ma wula a kuxuva ka civangwa ci hanyako kutani ku dokolokela nchumu. Ma tirisiwa kambe kasi ku wula a munhu a fileko kutani cirumbi. — Mts 6:6; Mav 23:2; Isa 56:11; Hag 2:13.

• Muhlahluvi a tirisako tinyeleti.

  Munhu loyi a gondzako a mafambela ya gambo, ni hweti, ni tinyeleti kasi ku tiva lezvi zvi to maheka cikhatini ci tako. — Dha 2:27; Mat 2:1

• Mujudha.

  I gezu gi wulako a munhu wa lixaka la ka Judha, gi sangulileko ku tirisiwa andzhako ka kuwa ka mufumo wa Izrayeli wa khume ga tixaka. (2Th 16:6) Andzhako ka wukhumbi ga le Bhabhuloni, a gezu legi gi no tirisiwa kasi ku vitana a vaIzrayeli va tixaka to hambahambana va wuyileko tikweni ga Izrayeli. (Ezr 4:12) Hi ndzhako ka cikhati, gi no sangula ku tirisiwa misaveni yontlhe kasi ku hambanisa a vaIzrayeli ni vamatiko. (Est 3:6) A gezu legi gi tirisilwe kambe hi ndlela yo fananisa hi mupostoli Pawule laha a nga tlhamusela ku a tiko ga munhu ni lixaka lakwe a hi zva lisima lomu bandleni ga wuKristu. — Ro 2:28, 29; Gal 3:28.

• Mukaneti wa Kristu.

  A magezu lawa hi ciGreki ma na ni mitlhamuselo yimbiri. Ma wula leci ci vhukelako kutani ci kanetako Kristu. Ma nga ha wula kambe Kristu wa mawunwa, ku nga loyi a ti vekako cikhundleni ca Kristu. A vanhu vontlhe ni tihlengeletano, kutani mitlawa leyi yi hembako yiku yi yimela Kristu, kutani ku wula lezvaku hi vona Mesiya, kutani lava va vhukelako Kristu ni vapizani vakwe vakaneti va Kristu. — 1Jo 2:22.

• Mukristu.

  I vito legi Nungungulu a nga chula a valandzeli va Jesu Kristu. — Mit 11:26; 26:28.

• Munazareta.

  I vito legi va nga mu vitana hi gona Jesu hi lezvi a ngata hi dhoropeni ga Nazareta. Ko khwatsi gi yelana ni gezu ga ciHebheru gi tirisilweko ka Isaya 11:1 kasi ku wula “hluke”. Hi kufamba ka cikhati gi no tirisiwa kasi ku wula valandzeli va Jesu. — Mat 2:23; Mit 24:5.

• Munazira.

  I gezu gi sukako hi ka ciHebheru gi wulako ku “a hlawulilweko”, “a nyikelweko”, “a hambanisilweko”. Ku wa hi ni mitlawa yimbiri ya vaNazira: lava va ti nyikeleko hi kuzvirandza ni lava va hlawulilweko hi Nungungulu. A wanuna kutani wasati i wa maha cifungo co hlawuleka ka Nungungulu kasi a hanya kota muNazira hi cikhati co kari. Ku wa hi ni zvilo zvinharu zva tshinya lezvi va nga betelwa lava va nga maha a cifungo leco hi kuzvirandza: va wa nga faneli kunwa byala kutani kuga zvilo zvi mahilweko hi mauvha, va wa nga faneli ku tsema misisi ne ku henya a cirumbi. Lava va nga yimisilwe hi Nungungulu kasi vava vaNazira va wa maha vaNazira a wutomi gabye gontlhe niku Jehovha i wa yimisile a zvileletelo va nga fanele ku hanya hi zvona. — Mts 6:2-7; Val 13:5.

• Mungu.

  I tsutsu lowu wu humako a cikhati leci va tsutsutako kutani va heherako timbewu. Lomu ka Bhibhiliya a gezu mungu gi tirisiwa hi ndlela yo fananisa kasi ku komba zvilo zvo kala ku vhuna nchumu. — Ls 1:4; Mat 3:12.

•  Munhu wo tlhatlheka; Munhu a tlhatlhilweko.

  Cikhatini ca mufumo wa Roma, a munhu ‘a tlhatlhekileko’ ku wa hi loyi a nga pswaliwa na a tlhatlhekile, na a hi ni tifanelo tontlhe ta muRoma. Kanilezvi, a “munhu a tlhatlhilweko” ku wa hi loyi a nga tlhatlhiwa wukhumbini. Loku a khumbi yi tlhatlhiwa hi nayo yi wa kuma tifanelo ta muRoma a tlhatlhekileko, kanilezvi yi wa nga vhumelelwi ku kuma cikhundla ka politika. Loku a tlhatlhiwa na zvi nga hi zva nayo, i wa tsika kuva khumbi kanilezvi i wa nga nyikiwi a tifanelo tontlhe ta muRoma. — 1Ko 7:22.

• Munyikelo wa cifungo.

  Munyikelo wa kuzvirandza wu nga mahiwa zvin’we ni zvifungo zvo kari. — Le 23:38; 1Sa 1:21.

• Munyikelo wa ciwonho.

  Muphahlo lowu a munhu a nga nyikela hi kota ya ciwonho a ci mahileko hi kuphazama na zvi vangiwa hi nyama yi nga mbhelelangiko. Ku wa tirisiwa zvihari zvo hambanahambana kasi ku maha hi zvona miphahlo, kusukela ka homu kala ka cipomba, hi kuya hi cikhundla ni makotela ya loyi a nga mahelwa muphahlo wa ciwonho. — Le 4:27, 29; Mah 10:8.

• Munyikelo wa kubonga.

  Munyikelo wa kuhlengela wu nga nyikelwa kasi ku dhumisa Nungungulu hi kota ya zvinyikiwo zvakwe ni lirandzo lakwe li nga mbheliko. Ku wa giwa a nyama ya cihari leci ci nga nyikelwa ni tipawa ti chelilweko comelo ni leti to kala comelo. A nyama leyo yi wa fanele ku giwa siku galego. — 2Kr 29:31.

• Munyikelo wa kuhiswa.

  Muphahlo wa cihari ci nga hisiwa contlhe laha alatini kota munyikelo ka Nungungulu; a ku na cipandze ni cin’we ca cihari leco (ku ngava dhuna ga homu, yivhu ya matsune, mhongo, tuva, kutani vhinyani ga cipomba) ci nga sala ni mukhozeli. — Ek 29:18; Le 6:9.

• Munyikelo wa kundziwilitelwa.

  Munyikelo lowu a mupristi wa hombe a nga vekela a mandla yakwe lahasi ka mandla ya mukhozeli loyi a nga khomile muphahlo kasi wu nyikelwa; va wa wu ndziwilitela wuya seno ni seno; kutani ku wu ndziwilitelwa hi mupristi. Lezvo zvi wa yimela a ku nyikela muphahlo ka Jehovha. — Le 7:30.

• Munyikelo wa nandzu.

  Muphahlo lowu a munhu a nga nyikela hi kota ya zviwonho zvakwe. Wa hambananyana ni minyikelo yin’wani ya ciwonho hi ku lowu wu wa mahelwa a ku vhuxeta a tifanelo to kari ta civhumelwano leti a muwonhi loyi a ti solako a nga ti luzile hi kota ya ciwonho cakwe niku a munyikelo lowu wu wa mu tlhatlhisa ka ku tsayisiwa. — Le 7:37; 19:22; Isa 53:10.

• Munyikelo wa zvakunwa.

  Munyikelo wa vhinyo leyi yi nga chululiwa laha alatini niku wu wa nyikelwa zvin’we ni minyikelo leyi yin’wani. Pawule i tirisile a gezu legi hi ndlela yo fananisa kasi ku komba lezvaku i wa ti yimisele a ku maha ni cihi hi kota ya maKristu-kuloni. — Mts 15:5, 7; Flp 2:17.

• Muphahlo wa kuhlengela.

  Muphahlo wu nga nyikelwa ka Jehovha kota ndlela ya ku kombela a kuva ni kurula naye. Wu wa giwa hi loyi a nyikelako, ni ngango wakwe, ni mupristi loyi a nga nyikela muphahlo lowo, ni vapristi lava va nga tira. Hi ndlela yo fananisa, Jehovha i wa amukela a musi wo nuhela wa mafura lawa ma ngaswa. A nkhata, lowu wu yimelako wutomi, wonawu wu wa nyikelwa kakwe. Zvi wa ku khwatsi hi loku a vapristi ni vakhozeli va tshama zvin’we na Jehovha vaga, lezvi zvi nga komba a ku va na ni kuzwanana ni kurula naye. — Le 7:29, 32; Dhe 27:7.

• Muphahlo.

  Munyikelo lowu a munhu a nyikako Nungungulu kasi ku mu bonga, ku vhumela nandzu ni ku vhuxa a wunghana naye. Kusukela ka Abheli, a vanhu va wa nyikela miphahlo yo hambanahambana ya kuzvirandza, a ku patsa ni leyi va nga yi nyikela hi zvihari, kala cikhatini leci a civhumelwano ca Nayo wa Mosi ci nga zvi yimisa kota cileletelo. Andzhako ka loku Jesu a nyikele a wutomi gakwe kota muphahlo wo mbhelela, a miphahlo ya zvihari a ya ha lavekangi kambe,  hambu lezvi a maKristu ma ha simamako ku nyikela miphahlo ya moya ka Nungungulu. — Ge 4:4; Mah 13:15, 16; 1Jo 4:10.

• Muphango.

  Zvilo zva munhu kutani zva ngango, zvifuyo kutani zvilo zvin’wani zva lisima zvi phangiwako ka nala loyi a hluliwako. — Jox 7:21; 22:8; Mah 7:4.

• Muphrofeti.

  Munhu loyi a nga tivisiwa a makungo ya Nungungulu. A vaphrofeti va wa hi vawulawuli va Nungungulu, va wa nga wuli lezvi zvi to maheka basi kanilezvi va wa tlhela va wula lezvi Jehovha a nga gondzisa, zvileletelo zvakwe ni kulamula kakwe. — Am 3:7; 2Pe 1:21.

• Mupostoli.

  A mongo-tshinya wa gezu legi ku “loyi a rumilweko”. Ga tirisiwa ka Jesu ni ka vokari va rumelweko ku ya tirela van’wani. A kutala ka zvikhati, gi tiriselwa ku wula a vapizani lava Jesu a nga va hlawula ha yece kota ntlawa wa 12 wa vona a va yimisa kota vayimeli vakwe. — Mar 3:14; Mit 14:14.

• Mupristi wa hombe.

  Nayweni wa Mosi, a mupristi wa hombe i wa yimela vanhu mahlweni ka Nungungulu ni ku wonelela a vapristi lava van’wani. I wa vitaniwa kambe ku “hosana ya vapristi”. (2Kr 26:20; Ezr 7:5) Hi yena yece a nga vhumelelwa ku nghena ka Wutshamu go Basabasa, gi nga hi wutshamu ga lomu ndzeni nguvhu ga tabhernakeli ni ga tempeli. I wa nghena khati gin’we basi hi lembe hi Siku ga Muphahlo wa ku Kombela ku Tsetselelwa Zviwonho. A magezu lawa ya ku “mupristi wa hombe” ma tirisiwa kambe ka Jesu Kristu. — Le 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Mah 4:14.

• Mupristi.

  A mupristi munhu loyi a nga yimela Nungungulu cikari ka vanhu lava a nga va tirela, a va gondzisa hi Nungungulu ni milayo yakwe. A vapristi va wa yimela a vanhu kambe mahlweni ka Nungungulu hi ku nyikela miphahlo ni ku va kombelela ka Nungungulu kasi a va tsetselela. Na ku nga se yimisiwa a Nayo wa Mosi, a hloko ya ngango hi yona yi nga hi mupristi wa ngango wa yona. Nayweni wa Mosi, a vavanuna lava va nga pswaliwa ngangweni wa Aroni, wa lixaka la ka Levhi, hi vona va nga hi vapristi. A vaLevhi lava van’wani va cinuna va wa tira kota vavhuneteli va vapristi. A cikhati leci ku nga yimisiwa a civhumelwano ciswa, Izrayeli wa moya i no maha a tiko ga vapristi, laha Jesu Kristu a nga yena Mupristi wa Hombe. — Ek 28:41; Mah 9:24; Kuv 5:10.

• Muprozelite.

  Hi loyi a cicileko wukhongeli. Lomu ka Mitsalo a gezu legi gi wula loyi a hundzulukileko a nghena ka wukhongeli ga ciJudha. Loku a munhu loye a hi wanuna i wa fanele ku mahiwa wukwera. — Mat 23:15; Mit 13:43.

• Murindzeli.

  Munhu a nga wonelela vanhu lezvaku va nga vangelwi mhango kutani ku vhikela zvilo, nguvhunguvhu ni wusiku, a tlhela a tlharihisa vanhu loku a wona mhango. A varindzeli va wa tolovela ku tshama le hehla ka mimuro ya dhoropa kutani ka tikhokhola kasi ku wona lava va ngata na va ha hi kule. Ka butho ga yimpi, a murindzeli i tala ku vitaniwa ku i gwardha. Hi ndlela yo fananisa, a vaphrofeti va wa tira kota varindzeli ka tiko ga Izrayeli, va va tlharihisa loku kuta a khombo go kari. — 2Th 9:20; Eze 3:17.

• Mut-labheni.

  I gezu gi kumekako ka hloko ya mhaka ya Lisimu 9. Hi kuya hi mukhuwo wa kale, a gezu legi gi wa wula ku “kufa ka n’wana wa mufana”. A vokari va alakanya ku i vito kutani magezu yo vhula lisimu lo tiveka ma nga fanele ku tirisiwa loku ku yimbelelwa a lisimu leli.

• Mutlhanganisi (Mediador).

  Hi loyi a zwananisako a vanhu vambiri kutani mitlawa yimbiri yi nga kala yi nga zwanani. A Mitsalo yi wula lezvaku Mosi hi yena mutlhanganisi wa civhumelwano ca Nayo; Jesu mutlhanganisi wa civhumelwano ciswa. — Gal 3:19; 1Tm 2:5.

• Mutlhangano.

  I ntlawa wa vanhu va tlhanganileko hi kungo go kari. Ka Mitsalo ya ciHebheru, a gezu legi gi tala a ku wula a mitlhangano ya vaIzrayeli ka mibuzo ya wukhozeli kutani ka zvimaho zva  hombe zva tiko zva lisima. — Dhe 16:8; 1Th 8:5.

• Mutsali.

  Hi loyi a nga kari a kopiyara a Mitsalo ya ciHebheru. Ka cikhati leci Jesu a ngata laha misaveni, a gezu legi gi wa wula a ntlawa wa vavanuna lava va nga gondzile Nayo. A vatsali lavo va wa kaneta Jesu. — Ezr 7:6, tlhamuselo wa lahasi; Mar 12:38, 39; 14:1.

• Mutsalo; Mitsalo.

  Ku wuliwa a mitsalo yo basa ya Mhaka ya Nungungulu. A gezu legi gi kumeka ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu basi. — Lu 24:27; 2Tm 3:16.

• Muvhumbi.

  Hi loyi a nge i na ni wutlhari ga ku wula zvilo zva ha tako. A Bhibhiliya gi xaxameta a vapristi va kuloya, ni vahlahluvi, ni van’wani kota vavhumbi. — Le 19:31; Dhe 18:11; Mit 16:16.

• Muwoneleli.

  Ku wuliwa a wanuna loyi a ntiro wakwe wa hombe ku nga ku hlayisa ni ku risa a bandla. A mongo-tshinya wa gezu ga ciGreki ga ku epískopos wu wula ku wonelela ku patsako ku vhikela. A gezu “muwoneleli” ni gezu “dhota” (presbýteros) ma wula a vanhu lava va mahako ntiro walowu wa wun’we lomu bandleni ga wuKristu. A ku “dhota” zvi khanyisa a kubuvha ka munhu loye; a ku “muwoneleli” zvi khanyisa a mitiro leyi a yi mahako. — Mit 20:28; 1Tm 3:2-7; 1Pe 5:2.

• Muwoni.

  Munhu loyi a nga nyikilwe a ntamu hi Nungungulu wa ku tiva a kurandza kakwe, loyi a matihlo yakwe ma nga vhulilwe kasi ku wona ni ku zwisisa zvilo lezvi zvi nga kala zvi nga woniwi hi vanhu laha va yileko. A gezu ga ciHebheru ga ku “muwoni” gita hi ka gezu gi wulako “ku wona”, ku ngava hi kukongoma kutani hi ndlela yo fananisa. A vanhu va waya ka muwoni kasi va ya kombela wusungukati gi to va vhuna ka zvikarato zvabye. — 1Sa 9:9.

• Muwumbi.

  Mumahi wa timbita ta wumba, mingelo, ni zvibya zvin’wani zva wumba. A gezu ga ciHebheru ga ku muwumbi hi kukongoma gi wula ku “mumahi”. A ntamu wa muwumbi hehla ka wumba wu tala ku tirisiwa kasi ku fananisa a wuhosi ga Jehovha hehla ka vanhu ni matiko. — Isa 64:8; Ro 9:21.

• Muzindza.

  Lomu ka Mitsalo, a gezu muzindza gi nga wula a hosi ya cisati, sati wa hosi, mamani kutani kokwani wa hosi. — 1Th 10:1; 2Th 10:13; Est 1:9; Mit 8:27.

• Muzindza wa Tilo.

  Cikhundla ca nungungulu wa cisati a nga khozelwa hi vaIzrayeli va kudhuka masikwini ya Jeremiya. A vokari va alakanya ku ku wuliwa a nungungulu wa cisati wa Bhabhuloni wa ku hi Istar (Axtarte). A vito legi, ga nungungulu wa kale wa cisati wa Suméria, Inana, zvi wulako ku “Muzindza wa Tilo”. Ahandle ka ku woniwa kota nungungulu wa matilo i wa woniwa kambe kota nungungulu wa ku vhulula marumbu. Axtarte i vitaniwa kambe ku i “Nhanyana wa Tilo” ka mutsalo wokari wa Gibhite. — Jer 44:19.

N

• N’anga.

  Munhu a ti byelako ku wa wulawula ni vanhu va fileko. — Le 20:27; Dhe 18:10-12; 2Th 21:6.

• N’wana wa Dhavhidha.

  A magezu lawa ma tala ku wula Jesu, na ma dlunyatisa lezvaku hi yena a Mugi wa tshomba ya civhumelwano ca Mufumo leci ci nga wa ta tatisiwa hi wokari a humako lixakeni la Dhavhidha. — Mat 12:23; 21:9.

• N’wana wa munhu.

  A magezu lawa ma kumeka cipimo ca 80 wa makhati lomu ka tiIvhangeli. Ma wula Jesu Kristu na ma komba lezvaku a cikhati a nga pswaliwa hi ka nyama i no maha munhu wa nyama. I wa nga hi civangwa ca moya ci nga ti cica ci ambala a miri wa nyama. A magezu lawa ma komba kambe lezvaku Jesu i wa ta tatisa a ciphrofeto ci tsalilweko ka Dhaniyeli 7:13, 14. Ka Mitsalo ya ciHebheru, a magezu lawa yaku “n’wana wa munhu” ma tirisilwe kasi ku vitana Ezekiyeli na Dhaniyeli kasi ku dlunyatisa a kuhambana ku nga kona cikari ka zvirun’wa lezvi zva vanhu zvi fako, na Nungungulu a N’winyi wa mahungu lawa va nga kari va wula. — Eze 3:17; Dha 8:17; Mat 19:28; 20:28.

•  Nandza go vhunetela.

  A vito legi gita hi ka gezu ga ciGreki gaku diákonos, legi gi talako ku hundzuluselwa gi wula ku “nandza” kutani “citiri”. A “nandza go vhunetela” hi loyi a vhunetelako a madhota lomu bandleni. I fanele ku hanya hi milayo ya Bhibhiliya kasi a ringanelwa hi ku maha ntiro lowu. — 1Tm 3:8-10, 12.

• Nardho.

  Mafura yo dhura, yo nuhela, yo pswhukisa ku kwalala; ma kumiwa lomu ka sinya ya spikenardha (Nardostachys jatamansi). Kota lezvi a mafura lawa ma nga dhura nguvhu, a kutala ka zvikhati ma wa patselwa ni mafura man’wani yo kala ku dhura. Ka zvikhati zvin’wani ma wa hi pirata. Hikwalaho, zva zwala lezvi Marku na Johani va ngaku Jesu i chelilwe a “mafura ya nardho yo kala ku patselwa ni nchumu”. — Mar 14:3; Joh 12:3.

• Nayo.

  Loku a gezu legi gi sangula hi letra ga hombe gi tala ku wula a Nayo wa Mosi kutani a ntlhanu wa mabhuku yo sangula ya Bhibhiliya. Loku gi sangula hi letra ga gitsongwani gi wula a milayo ya Nayo wa Mosi kutani tshinya ga nayo. — Mts 15:16; Dhe 4:8; Mat 7:12; Gal 3:24.

• Nayo wa Mosi.

  I Nayo lowu Jehovha a nga nyika a vaIzrayeli hi ku tirisa Mosi ciwuleni ca Sinayi hi 1513 A.E.C. A ntlhanu wa mabhuku yo sangula ya Bhibhiliya ma tala ku wuliwa ku i Nayo. — Jox 23:6; Lu 24:44.

• Ndlela.

  I gezu gi tirisiwako lomu ka Bhibhiliya hi ndlela yo fananisa kasi ku wula a mamahela ya zvilo kutani mahanyela ma amukelekako kutani ma soliwako hi Jehovha. Lava va mahileko valandzeli va Jesu Kristu va wa wuliwa lezvaku va lumba “Ndlela”, zvi wulako ku a wutomi gabye gontlhe gi wa hi ga ku kholwa ka Jesu Kristu, va landzela cikombiso cakwe. — Mit 19:9.

• Ndzhimbo.

  Hi lomu ku nyekisiwako kona maribye kutani tisimbi; a wutshamu lego gi wa tirisiwa kambe kasi ku hisa a zvibya zva wumba kutani zva cerâmica. Zvikhatini zva kutsaliwa ka Bhibhiliya, a mindzhimbo yi wa mahiwa hi zvitini kutani maribye. A ndzhimbo wa ku hisela kona a zvibya zva wumba ni zva cerâmica wa tshuka wu vitaniwa ku i khumbari. — Ge 15:17; Dha 3:17; Kuv 9:2.

• Ndzuvo.

  I hakhelo yi humesiwako hi mufumo kutani hosi ka yin’wani hosi kota cikombiso ca ku ti koramisa kasi va simama vava ni kurula kutani ku vhikelwa. (2Th 3:4; 18:14-16; 2Kr 17:11) A gezu legi ga tirisiwa kambe kasi ku wula khupo wu humesiwako hi munhu ni munhu. — Ne 5:4; Ro 13:7.

• Nehilote.

  A tlhamuselo wa gezu legi a wu tiveki khwatsi. Gi kumeka ka hloko ya mhaka ya Lisimu 5. A vokari va alakanya ku gi wula a cichaya-chaya ca kuya hi ku buvheta, va gi fananisa ni gezu ga ciHebheru gi yelanako ni hhalilʹ (citoliya). Hambulezvo, kuzvilava gi wula wucenje.

• Nghotso.

  I nchumu wo mahiwa hi bhebhe gontlhe ga cihari, go kota ga mbuti kutani yivhu, kasi ku chela vhinyo. A vhinyo yi wa cheliwa ka tinghotso ta tiswa hakuva a cikhati leci yi vilako yi tata tinghotso hi moya a tinghotso to kukumuka. Loku a bhebhe ga ha hi giswa ga tshambuluka; kanilezvi legi ga kale, a ga ha tshambuluki. Loku a vhinyo yi kukumuka to phuxuka. — Jox 9:4; Mat 9:17.

• Ngilozi ya hombe.

  Zvi wula ku “hosana ya tingilozi”. A magezu lawa lomu ka Bhibhiliya ma wula a munhu mun’we basi, zvi kombako lezvaku kova ni ngilozi yin’we basi yi vitaniwako ku i ngilozi ya hombe. A Bhibhiliya ga hi byela a vito ga ngilozi leyi ya hombe, giku hi Mikayeli. — Dha 12:1; Jud 9; Kuv 12:7.

• Nguva. — 

  Wona laha ka ku: TIKO.

• Nguwo ya sakwa.

  I nguwo yo dziva yi nga tirisiwa kasi ku maha tisakola kutani tisakwa ta michovha, to kota leti ti tirisiwako kasi ku chela timbewu. A kutala ka zvikhati yi wa mahiwa hi woya ga ntima ga timbuti niku yi wa bohiwa kota nguwo ya cirilo. — Ge 37:34; Lu 10:13.

• Nhonga ya wuhosi.

  I nhonga yi nga khomiwa hi mufumeli kota cikombiso ca wuhosi. — Ge 49:10; Mah 1:8.

•  Nisani.

  I vito ga hweti yo sangula ka kalendariyo go basa ga ciJudha, andzhako ka loku a vaJudha va tlhatlhisilwe wukhumbini ga Bhabhuloni niku i hweti ya wu 7 ka makalendariyo lawa man’wani. A kale a hweti leyi yi wa vitaniwa ku i Abhibhi. Yi wa sukela cikari ka Março kala cikari ka Abril. (Neh 2:1) — Wona Ap. B15.

• Nkele wo eta wo kala magumo.

  Gita hi ka gezu ga ciGreki ga ku ábyssos, gi wulako ku “co eta nguvhu” kutani “co kala magumo”. Gi tirisiwa ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu kasi ku wula a wutshamu ga kuvhalela kona. Gi patsa cilahla kanilezvi gi nga wula zvin’wani. — Lu 8:31; Ro 10:7; Kuv 20:3.

• Nkono.

  Lipimo lo lulama li sukelako ka cisungunu kala magumo ya litiho la laha cikari ka canja. A nkono lowu a vaIzrayeli va nga tala a ku wu tirisa wu wa hi wa cipimo ca 44,5 sentimetro, kanilezvi va wa tirisa kambe a nkono wo leha wu nga hi wa cipimo ca 51,8 sentimetro. (Ge 6:15; Lu 12:25) — Wona Ap. B14.

• Ntiro wo basa.

  A ntiro wo basa hi lezvi a munhu a zvi mahako na zvi yelana hi kukongoma ni ku khozela Nungungulu. — Ro 12:1; Kuv 7:15

• Ntlawa (Seita).

  I ntlawa wa vanhu va namarelako ka gondzo kutani ka murangeli wo kari, na va kholwa zvilo zvo hambana ni van’wani. A gezu legi ga tirisiwa kasi ku wula a mitlawa yimbiri ya hombe yi ti phakileko ka ciJudha, ku nga vaFarisi ni vaSadhusi. Lava va nga kala va nga hi maKristu vonawu va wa ku a wuKristu i ntlawa kutani “wukhongeli ga vaNazareta”, na va alakanya ku a wuKristu gi no ti pambula laha ka ciJudha. Hi kufamba ka cikhati, ku no humelela mitlawa lomu bandleni ga wuKristu; a wun’we wa yona hi lowu wa “ntlawa wa Nikolatani” wu kumbukiwako hi kukongoma ka Kuvhululelwa. — Mit 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Kuv 2:6; 2Pe 2:1.

• Ntungu.

  Ku wuliwa ni wahi mababyi yo thapela ma hangalakako hi kuhatlisa ma tlhela ma daya. A kutala ka zvikhati a gezu legi gi yelana ni kulamula ka Nungungulu. — Mts 14:12; Eze 38:22, 23; Am 4:10.

• Nungungulu wa lisine.

  A magezu lawa mata hi ka lawa ya ciHebheru ma wulako “Nungungulu”. A kutala ka zvikhati, a ciHebheru ci tirisa a magezu lawa kasi ku hambanisa Jehovha, a Nungungulu mun’we wa lisine ni vanungungulu va mawunwa. A ku hundzulusela hi magezu lawa ya ku “Nungungulu wa lisine” zvi maha ku a tlhamuselo wontlhe wa gezu ga ciHebheru ka mavhesi lawo wu nga lahleki. — Ge 5:22, 24; 46:3; Dhe 4:39.

• Nyangende.

  I nchumu wa simbi wa phombori. A nchumu lowu wu tshamisile ku khwatsi i pera kutani kopo niku loku wu biwa wu humesa a som ya ntamu. A gezu legi gi kumbukiwa lomu ka Bhibhiliya hi khati go sangula laha ku wulawuliwako hi ntiro wa Tabhernakeli ka bhuku ga Eksodhusi. Lomu tichokeni ta nghanju ya azuli ya mupristi wa hombe ku wa vekelwe a vanyangende va nga landzelana ni maromã ya azuli, yo pswhuka ni yo pswhukisa ku zvirila. (Ek 28:33-35; 39:25, 26) Zakariya 14:20 i kumbuka a vanyangende va nga vekelwe lomu ka mahaxi.

• Nyeleti ya ni mixo. — 

  Wona laha ka ku: MAHLAHLE.

O

• Omeri.

  Lipimo la zvilo zva ku woma li nga ringana 2,2 litro kutani cipandze ca wu 10 ca efa. (Ek 16:16, 18) — Wona Ap. B14.

• Onikisi.

  Ribye ga lisima ni lin’we la tixaka to tiya nguvhu ta agata. A onikisi gi ni mikori yo hambanahambana, ya ntima, ya kastanyu, yo pswhuka, ya wukhuma kutani ya wuthapa. A ribye legi gi wa tirisiwa ka tinguwo to hlawuleka ta mupristi wa hombe. — Ek 28:9, 12; 1Kr 29:2; Job 28:16.

P

• Palmo.

  Lipimo la ku sukela ka likhudzu kala ka citihwana ca canja, na gi tshambulutilwe. Loku a ho lava ku pima hi nkono wa 44,5 sentimetro a palmo yi wa tava ni 22,2 sentimetro. (Ek 28:16; 1Sa 17:4) — Wona Ap. B14.

•  Paradhise.

  I parki yo saseka kutani jardhim. A paradhise go sangula kuve Edheni, ku nga wutshamu legi Jehovha a nga gi mahile kasi ku tshama a wanuna ni wasati wo sangula. A cikhati leci Jesu a nga wulawula ni cigevenga leci ci nga belelwe laha mhandzeni kusuhani naye, i kombile lezvaku a misava yi tava paradhise. Ka 2 Va Le Korinte 12:4, a gezu paradhise gi wula a paradhise gi tako; ka Kuvhululelwa 2:7 gi wula a paradhise ga le tilweni. — Ciz 4:13; Lu 23:43.

• Pentekosta.

  Lowu wu wa hi mubuzo wa wumbiri ka leyi ya hombe ya yinharu leyi a vavanuna vontlhe va vaJudha va nga layiwa a ku ya yi maha le Jerusalema. A ku Pentekosta zvi wulako ku “(Siku) ga wu 50”, i vito gi tirisiwako ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu kasi ku wula a Mubuzo wa Kutshovela kutani Mubuzo wa Mavhiki lomu ka Mitsalo ya ciHebheru. A mubuzo lowu wu wa mahiwa hi siku ga wu 50 gi hlayiwako kusukela hi 16 ka Nisani. — Ek 23:16; 34:22; Mit 2:1.

• Persia; vaPersia.

  Tiko kutani vanhu va tolovelako ku kumbukiwa zvin’we ni vaMedhi. Zvi wonekisa ku khwatsi a vaPersia va wa hi ni wuxaka ni vaMedhi. Kusanguleni ka matimu yabye, a vaPersia va wa tshama ka cipandzana co kari ca le dzongeni wa mutsuwuka-gambo wa citsungana ca Iraque. Na va fumiwa hi Khurusi loyi wa Hombe, (loyi hi kuya hi titlhari ta kale ta matimu ti wulako ku a papayi wakwe i wa hi muPersia, a mamani wakwe i wa hi muMedhi), a vaPersia va no fumela vaMedhi, hambulezvo a mufumo lowu wu simamile ku fumiwa hi tihosi timbiri. Khurusi i no hlula a mufumo wa Bhabhuloni hi 539 A.E.C., a tsika a vaJudha lava va nga hi wukhumbini va tlhela tikweni gabye. A mufumo wa Persia wu wa sukela Congweni wa Indo hi tlhelo ga mutsuwuka-gambo kala Bimbini ga Egeu le mupela-gambo. A vaJudha va wa fumelwa hi vaPersia kala Alexandro wa Hombe a hlula a vaPersia hi 331 A.E.C. A mufumo wa Persia wu phrofetilwe ka muwoniso wa Dhaniyeli, niku a mabhuku ya Bhibhiliya ya Ezra, na Nehemia na Esteri ma wu kumbuka. (Ezr 1:1; Dha 5:28; 8:20) — Wona Ap. B9.

• Phaketi ga laha cifuveni.

  I phaketi gi nga sasekiselwe hi maribye ya lisima legi a mupristi wa hombe wa Israyeli a nga boha “hehla ka mbilu yakwe” khati ni khati a nga nghena Wutshan’wini go Basa. Gi wa vitaniwa ku i “phaketi ga laha cifuveni ga kulamula” hakuva gi wa hi ni Urima ni Tumima, lezvi zvi nga tirisiwa kasi ku tivekisa a kulamula ka Jehovha. (Ek 28:15-30) — Wona Ap. B5.

• Phasika.

  Mubuzo wu nga mahiwa khati gin’we hi lembe hi siku ga 14 ka hweti ya Abhibhi (leyi yi nga guma yiva Nisani) kasi ku kulungela a kutlhatlhisiwa ka vaIzrayeli le Gibhite. Ka mubuzo lowu ku wa dayiwa a yivhana (kutani mbuti) yi gumesa yi wociwa yi giwa ni matluka yo bava ni tipawa to kala comelo. — Ek 12:27; Joh 6:4; 1Ko 5:7

• Phera ya karimbo.

  Lixaka lo kari la karimbo li nga bohiwa lomu ka litiho kutani ku cheliwa ka kordhawu legi gi nga tolovela ku bohiwa lomu kolweni. Ci wa hi cikombiso ca wuhosi ga murangeli kutani hosana. (Ge 41:42) — Wona laha ka ku: CIFUNGO.

• Pilari.

  I mhandze yo lulama kutani ziki go tiyisa yindlu. A mapilari yo kari ma wa yimisiwa kasi ku alakanya a matimu kutani cimaho co kari. A mapilari ma tirisilwe kota maziki tempeleni ni ka tiyindlu ta wuhosi ti akilweko hi Solomoni. A vanhu va nga kala va nga khozeli Nungungulu va akile mapilari kasi ku ma tirisa ka wukhozeli gabye ga mawunwa, niku ka zvikhati zvo kari a vaIzrayeli vonawu va ma tirisile ka wukhozeli ga mawunwa. (Val 16:29; 1Th 7: 21; 14:23) — Wona laha ka ku: HLOKO.

• Pilari go basa.

  Gi wa tala kuva pilari go lulama ga ribye niku zvi wonekisa ku khwatsi gi wa hi cifananiso ca ciro ca wubeleki ca cinuna ca Bhaali kutani vanungungulu van’wani va mawunwa. — Ek 23:24.

•  Pim.

  Lipimo ni presu yi nga vekilwe hi vaFilistiya kasi ku lota a zvilo zvo hambanahambana zva simbi. A tipimo to tala ta maribye ti kumilweko le Izrayeli hi lava va ku vhevhulela zvilo zva kale ti wa hi ni maletra ya ciHebheru ya gezu “pim”. A maribye lawo hi ciringaniso ma wa peza a 7,8 grama ku nga hi cipimo ca 0,67 wa maxekeli. — 1Sa 13:20, 21.

• Pondo.

  Ka Ezekiyeli yi vitaniwa kambe ku i mane. Cibya ca ku pima hi cona niku i mali. Hi kuya hi lezvi zvi kumilweko hi vagondzi va zvilo zva kale, a pondo yi wa ringana 50 wa maxekeli niku a xekeli gin’we gi wa peza a 11,4 grama; ka Mitsalo ya ciHebheru a pondo yi wa peza 570 grama. Zvi wonekisa ku khwatsi ku wa hi ni pondo ya le wuhosini a ku fana ni nkono. Ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu a pondo yi wa ringana a 100 wa tidrakma niku yi wa peza a 340 grama. A 60 wa tipondo ti wa ringana talenta. (Ezr 2:69; Lu 19:13) — Wona Ap. B14.

• Porneía. — 

  Wona laha ka ku: WUBHAYI.

• Prasa.

  Wutshamu go vhuleka, gi nga kumeka kusuhani ni nyangwa ya dhoropa. A vanhu va wa tlhangana laho kasi ku ti mahela mabhindzu kutani kasi kuzwa a nayo wa Nungungulu na wu leriwa ni ku tlhamuselwa. (Ge 23:10-18; Ne 8:1-3; Jer 5:1) Ahandle ka lezvo, a madhota ma wa tlhangana laho kasi ku xuxa a timhaka. — Ru 4:1, 2, 11.

• Purime.

  Mubuzo wa lembe ni lembe wu nga mahiwa hi siku ga 14 ni 15 ka Adhare. Wu wa hi wa ku alakanya a kutlhatlhiswa ka vaJudha ka cikungo ci nga bohilwe ca ku va lovisa masikwini ya muzindza Esteri. A gezu gi nga hiko ga ciHebheru ga ku purím gi wula ku ‘tihlolo’. Wu chulilwe ku Mubuzo wa Purime kutani Mubuzo wa Tihlolo hi kota ya lezvi Hamani a nga hlahluva Pure (Hlolo) kasi a boha siku ga ku tatisa a cikungo cakwe ca ku lovisa a vaJudha. — Est 3:7; 9:26.

R

• Rahabhi.

  I vito gi tirisiwako hi ndlela yo fananisa ka bhuku ga Joba, ka Tisimu ni ka Isaya (a ku wuliwi Rahabhi loyi a nga ka bhuku ga Joxuwa). Ka bhuku ga Joba, a mongo wa hi vhuna a ku pola lezvaku Rahabhi cingondzomu ca lomu bimbini; ka mavhesi man’wani a cingondzomu leci ca lomu bimbini ci tirisiwa kasi ku fananisa Gibhite. — Job 9:13; Ls 87:4; Isa 30:7; 51:9, 10.

• Ribye ga cigayo.

  I ribye ga redhonda gi nga tlhatekiwa hehla ka ribye gin’wani ga hombe ga ku khwatsi i basiya kasi ku sila timbewu ti maha mapa. Ka ribye legi ga lahasi ku wa zimekiwa a sinya hi laha cikari na cikari lezvaku ku hingakanyisiwa a sinya leyi yi nga rendzelekisa a ribye legi ga le hehla. Cikhatini ca kutsaliwa ka Bhibhiliya, a mimiti yo tala yi wa tirisa a cigayo ca mandla ci nga tirisiwa hi vavasati. Kota lezvi a cigayo ca mandla ci nga vhuna ngango a kuva ni zvakuga zva siku, a Nayo wa Mosi wu wa betela a ku teka a cigayo kutani ku teka a ribye ga le hehla kota citiyisekiso ca mangava. A maribye ya hombe ya zvigayo ma wa rendzelekisiwa hi zvihari. — Dhe 24:6; Mar 9:42.

• Ribye ga laha khoneni.

  A ribye legi gi vekiwa laha khoneni ga yindlu, laha ku tlhanganako makhurisi mambiri, kasi ku ma tlhanganisa ni ku ma tiyisa. A ribye ga laha khoneni ga lisima ka wontlhe gi wa hi legi ga fundasawu. Va wa tala ku hlawula legi ga ku tiya nguvhu kasi ku gi tirisa ka tiyindlu ta citshungu ni ka mimuro ya dhoropa. A magezu lawa ma tirisiwa hi ndlela yo fananisa kasi ku wula a zviseketelo zva misava. Jesu i wuliwa ku i “ribye ga laha khoneni ga ciseketelo” ca bandla ga wuKristu, legi gi fananisiwako ni yindlu ya moya. — Efe 2:20; Job 38:6.

• Romã.

  I handzu wo fana ni maçã, wu nga ni nchumu wo khwatsi i korowa hi leno hasi ka kona. Lomu ndzeni ka kamba ga kona go dziva ku na ni tinyungi ta ti tsongwani to pswhuka ti teleko hi mati yo tsombela. Le magumo ka nghanju yo kala mawoko ya mupristi wa hombe ku  wa sasekiselwe hi zvilo zvo khwatsi maromã; lomu ka tihloko ta mapilari Jakina ni Bhowazi lawa ma nga hi phambeni ka tempeli konawu ku wa sasekiselwe hi maromã. — Ek 28:34; Mts 13:23; 1Th 7: 18.

S

• Sabhadho.

  A gezu legi gita hi ka legi ga ciHebheru gi wulako “ku humula; ku nyima”. A sabhadho i siku ga wu 7 ga vhiki ga ciJudha gi sangulako kupeleni ka gambo hi Wazihlanu kala kupeleni ka gambo hi Mulongiso. A man’wani masiku ya mibuzo ndzeni ka lembe, ni lembe ga wu 7 ni ga wu 50, wonawu ma wa wuliwa ku masabhadho. Hi siku ga sabhadho, ku wa nga faneli ku mahiwa mitiro ntsena leyi yi nga mahiwa hi vapristi ka wutshamu go basa. Ka malembe lawa ma nga hi masabhadho, a masimu ma wa fanele ku tsikiwa ma nga rimiwi niku a muHebheru i wa nga ha kurumeti a muHebheru-kuloni lezvaku a hakhela mangava yakwe. Nayweni wa Mosi, a nayo wa sabhadho wu wa olova ku wu landzela, kanilezvi hi kutsongwani-kutsongwani, a varangeli va wukhongeli va engetele zvinaywanaywana ka wona. Hikwalaho, masikwini ya Jesu a nayo wa sabhadho wu wa karata nguvhu a ku wu landzela. — Ek 20:8; Le 25:4; Lu 13:14-16; Kol 2:16.

• Samariya.

  I dhoropa gi nga hi tsindza ga mufumo wa le n’walungu wa 10 wa tixaka ta Izrayeli hi cipimo ca 200 wa malembe niku gi wa hi vito ga tiko gontlhe ga mufumo lowo. A dhoropa lego gi akilwe ka citsunga ci nga vitaniwa ku Samariya. Cikhatini ca Jesu, Samariya gi wa hi vito ga dhistrito yo kari yi nga hi cikari ka Galileya (hi le n’walungu) ni Judhiya (hi le dzongeni). Ka tiendzo takwe, Jesu i wa nga toloveli a ku chumayela Samariya kanilezvi ka zvikhati zvin’wani i hundzile hi kona a tlhela a wulawula ni vanhu va lomo. Pedro i tirisile a khiya ya wumbiri yo fananisa ya Mufumo a cikhati leci a vaSamariya va nga amukela a moya wo basa. (1Th 16:24; Joh 4:7; Mit 8:14) — Wona Ap. B10.

• Sathani.

  I gezu ga ciHebheru gi wulako ku “Mukaneti”. A kutala ka zvikhati, a gezu Sathani lomu ka Bhibhiliya, gi wula Nala wa hombe ka vontlhe valala va Nungungulu. — Job 1:6; Mat 4:10; Kuv 12:9.

• Sati wa mutsongwani.

  I sati wa wumbiri loyi a kutala ka zvikhati a nga hi khumbi ya nhanyana. — Ek 21:8; 2Sa 5:13; 1Th 11:3.

• Sela.

  I gezu gi tirisiwako ka muzka kutani ka magezu yo sasekiselwa gi nga ka bhuku ga Tisimu ni ga Habhakuka. Gi nga komba ku u fanele ku nyimanyana loku u yimbelela kutani ku chaya muzka, kutani ka zvontlhe, kasi ku nyima u ehleketanyana kutani kasi zvi zwala khwatsi lezvi zva ha hi ku wuliwako. Ka wuhundzuluseli ga Septuaginta ga ciGreki a gezu “sela” i diápsalma, zvi wulako ku “kucica ka muzka”. — Ls 3:4; Hab 3:3.

• Seya.

  Lipimo la zvilo zva ku woma li nga ringana a 7,33 litro hi kuya hi mpimo wa bhatu. (2Th 7:1) — Wona Ap. B14.

• Siku ga Kulamula.

  I siku go kongoma, kutani cikhati leci a mitlawa yo kari, ni matiko, kutani vanhu va lamuliwako hi Nungungulu. Ku ngava cikhati ca ku daya lava va ringanelwako hi kufa kanilezvi a kulamula kambe ku nyika van’wani a thomo ga ku pona va kuma wutomi ga pindzukelwa. Jesu Kristu ni vapostoli vakwe va wulawulile hi ‘Siku ga Kulamula’ legi ga ha tako, laha ku to lamuliwa a vahanyako ni vafileko. — Mat 12:36.

• Siku ga Kulongisela.

  I vito ga siku legi gi gamelwako hi sabhadho, legi a vaJudha va nga ti longisela hi gona. A siku lego gi wa gumesa kupeleni ka gambo ka siku legi nyamutlha hi nge Wazihlanu, ku nga cikhati leci a sabhadho gi nga sangula hi cona. Ka vaJudha a siku gi wa sangula hi kupela ka gambo, gi gumesa kambe hi kupela ka gambo. — Mar 15:42; Lu 23:54.

• Siku ga Muphahlo wa ku Kombela ku Tsetselelwa Zviwonho.

  Gi wa hi gona siku ga lisima ka masiku wontlhe yo basa ka vaIzrayeli, gi nga vitaniwa kambe ku  i Yom Kippur (zvi tako hi ka gezu ga ciHebheru gaku yohm hakkippurim, zvi wulako ku “siku ga kufenengeta”). A miphahlo leyi yi wa nyikelwa hi 10 ka Etanime. Legi gi wa siku legi ndzeni ka lembe a mupristi wa hombe a nga nghena ka Wutshamu go Basabasa ga tabhernakeli. Kwalomo i wa nyikela a nkhata wa muphahlo wa zviwonho zvakwe, ni wa zviwonho zva vaLevhi, ni wa zviwonho zva vanhu va tiko gontlhe ga Izrayeli. Ci wa hi cikhati ca gotsovanyano wo basa ni ca ku pfhunga; gi wa hi sabhadho kambe, ci nga cikhati ca ku tshama va nga tiri nchumu. — Le 23:27, 28.

• Sinagoga.

  A gezu legi gi wula “kuhlengeletana; mutlhangano”. Kanilezvi ka mavhesi yo tala gi wula a yindlu kutani wutshamu legi a vaJudha va nga tlhanganela kona kasi ku lera Mitsalo, ku gondza, ku kanela, ni ku khongela. Masikwini ya Jesu, a cidhoropana cin’we ni cin’wani ci wa hi ni sinagoga ga cona; a madhoropa lawa ya hombe ma wa hi ni masinagoga yo hundza gin’we. — Lu 4:16; Mit 13:14, 15.

• Sinya ya ku tiva zvazvinene ni zvakubiha.

  I sinya yi nga hi jardhim ya Edheni leyi Nungungulu a nga yi tirisa kota cikombiso ca fanelo yakwe ya ku vekela vanhu a milayo ya “zvazvinene ni zvakubiha”. — Ge 2:9, 17.

• Sinya ya wutomi.

  I sinya yi nga hi jardhim ya Edheni. A Bhibhiliya a gi wuli lezvaku a mihandzu ya yona yi wa nyika wutomi, kanilezvi yi wa hi citiyisekiso ca lezvaku Nungungulu i wa ta va nyika wutomi ga pindzukelwa lava a to va tsika vaga mihandzu ya kona. — Ge 2:9; 3:22.

• Sinya yo basa.

  A gezu ga ciHebheru (ʼasheráh) gi wula 1) a sinya yo basa yi yimelako Axera, a nungungulu wa cisati wa muKhanani wa ku vhulula marumbu kutani 2) cifananiso ca nungungulu wa cisati Axera. Zvi wonekisa ku khwatsi a tisinya leto ti wa hi ta kululama niku a tlhelo go kari gi wa nga hi ga sinya. Zvi nga maha na ku hi ku ku wa hi sinya yo kala yi nga kehliwangi hambu kuva tisinya to kala ti nga tsemiwangi. — Dhe 16:21; Val 6:26; 1Th 15:13.

• Siriya; vaSiriya. — 

  Wona laha ka ku: ARAMU; VAARAMU.

• Sirtisi.

  Zvibimbana zvimbiri zvo anama zvo kala zvi nga etangi zvi nga le Libhiya, le n’walungu wa Afrika. A vamarinyero va kale va wa gi chava nguvhu a wutshamu legi hi kota ya lezvi a zvidhunyo zva misava zvi nga tshamela ku cicacica a cikhati leci a mati ma pswhako ni ku tala. (Mit 27:17) — Wona Ap. B13.

• Sivhani.

  I vito ga hweti ya wunharu ka kalendariyo go basa ga ciJudha, andzhako ka loku a vaJudha va tlhatlhisilwe wukhumbini ga Bhabhuloni niku i hweti ya wu 9 ka makalendariyo lawa man’wani. Yi wa sukela cikari ka Maio kala cikari ka Junho. (Est 8:9) — Wona Ap. B15.

T

• Tabhernakeli.

  I tenda ga wukhozeli zvi nga koteka ku fambafamba nago legi a vaIzrayeli va nga gi tirisa andzhako ka loku va humile Gibhite. Lomu ka wutshamu lego ku wa tshama a arke ga Jehovha ga civhumelwano, legi gi nga yimela a kuvakona ka Nungungulu, niku gi wa tirela kuva wutshamu ga ku maha miphahlo ni ku khozela. Ka zvikhati zvin’wani gi vitaniwa ku i “tenda ga mutlhangano”. Gi wa mahilwe hi tisinya gi tlhela gi fenengetiwa hi tipano ti nga bhordharilwe makerubhima. Gi wa hi ni tisala timbiri, a ya kusangula yi wa vitaniwa ku Wutshamu go Basa, ni leyi ya wumbiri yi wa vitaniwa ku Wutshamu go Basabasa. (Jox 18:1; Ek 25:9) — Wona Ap. B5.

• Talenta.

  A talenta yi wa hi yona a lipimo la vaHebheru la hombe ka tontlhe la zvilo zva kubindza ni mali. Yi wa peza a 34,2 kilo. A talenta ya vaGreki yi wa hi yitsongwani ka leyi ya vaHebheru, yi wa peza a cipimo ca 20,4 kilo. (1Kr 22:14; Mat 18:24) —  Wona Ap. B14.

• Tamuza.

  1) I vito ga nungungulu wa mawunwa loyi a vavasati va vaHebheru va  kudhuka va nga rila ka yena le Jerusalema. Ku wuliwa lezvaku kusanguleni Tamuza i wa hi hosi kanilezvi andzhako ka loku a file i no mahiwa nungungulu. Ka mitsalo ya Suméria, Tamuza i vitaniwa ku hi Dhumuzi niku i wuliwa ku i nuna kutani cigango ca Inana, a nungungulu wa cisati wa ku vhulula marumbu. (Istar, a nungungulu wa cisati wa Bhabhuloni). (Eze 8:14) 2) I vito ga hweti ya wu 4 ka kalendariyo go basa ga ciJudha, andzhako ka loku a vaJudha va tlhatlhisilwe wukhumbini ga Bhabhuloni niku i hweti ya wu 10 ka makalendariyo lawa man’wani. Yi wa sukela cikari ka Junho kala cikari ka Julho. — Wona Ap. B15.

• Tapa ya muphahlo wo enela.

  I tapa ya arke ga civhumelwano laha a mupristi wa hombe a nga n’watsekela kona a nkhata wa minyikelo ya ciwonho hi siku ga muphahlo wa ku kombela ku tsetselelwa zviwonho. A gezu ga ciHebheru gi hundzuluselweko ku “tapa ya muphahlo wo enela” gita hi ka vherbho gi wulako “ku fenengeta (ciwonho)” kutani “ku vhinya (ciwonho)”. Yi wa mahilwe hi ouro yo tiya, na yi vekelwe makerubhima mambiri, a gin’we hi tlhelo legi ga tapa a gin’wani hi tlhelo legi gin’wani. Ka zvikhati zvin’wani yo wuliwa ntsena ku i “tapa”. (Ek 25:17-22; 1Kr 28:11; Mah 9:5) — Wona Ap. B5.

• Tartaru.

  Lomu ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu, a tartaru ciyimo co fana ni kuva paxweni, ku nga lomu a tingilozi to kala ku ingisa ta masikwini ya Nowa ti nga hoxiwa kona. Ka 2 Pedro 2:4 ku tirisilwe a vherbho tartaroo (zvi wulako ku “hoxiwa ka Tartaru”), hambulezvo a zvi wuli lezvaku “a tingilozi leti ti nga wonha” ti hoxilwe ka Tartaru ga civiri legi a vahedheni va kholwako lezvaku gi kona (va nge i paxo ga lomu hasi ka misava, ni wutshamu ga munyama ku tshamako a vanungungulu va vatsongwani). Kanilezvi gi wula ku Nungungulu i ti tekele a zvikhundla zva tona ni mitiro ya tona le tilweni, a ti hoxa ka munyama wo tshisa nguvhu wa ku nga tivi a makungo yo ngangamela ya Nungungulu. A munyama kambe wu wula a magumo ya tona, lawa a Mitsalo yi nge kulovisiwa ka pindzukelwa zvin’we na Sathani Dhiyabho, a hosi ya tona. Hikwalaho, a gezu legi ga ku Tartaru gi komba lezvaku a tingilozi leto ta zvitlula-milayo ti vekilwe ka ciyimo ca lahasi nguvhu. A gezu legi gi hambene ni legi ga ku ‘nkele wo eta wo kala magumo’ gi kumbukiwako ka Kuvhululelwa 20:1-3.

• Tarxixi, zvitimela zva.

  Magezu ma nga tirisiwa kasi ku wula a zvitimela zvi ngaya Tarxixi wa kale (lomu zvezvi ku nga Espanya). Hi ndzhako ka cikhati, zvi wonekisa ku khwatsi a magezu lawa ma sangulile ku tirisiwa kasi ku wula a zvitimela zva hombe zvi nga famba mipfhuka yo leha. Solomoni na Jehoxafati va tirisile a zvitimela lezvo kasi ku maha hi zvona mabhindzu. — 1Th 9:26; 10:22; 22:48.

• Tebheti.

  I vito ga hweti ya wu 10 ka kalendariyo go basa ga ciJudha, andzhako ka loku a vaJudha va tlhatlhisilwe wukhumbini ga Bhabhuloni niku i hweti ya wu 4 ka makalendariyo lawa man’wani. Yi wa sukela cikari ka Dezembro kala cikari ka Janeiro. Yi tala ku vitaniwa ku i “hweti ya wu 10”. (Est 2:16) — Wona Ap. B15.

• Tempeli.

  A tempeli i yindlu yi nga hi Jerusalema leyi yi nga vhaleta a tabhernakeli kota tsindza ga wukhozeli ga vaIzrayeli. A tempeli yo sangula yi akilwe hi Solomoni, yi gumesa yi lovisiwa hi vaBhabhuloni. A ya wumbiri yi akilwe hi Zerubhabheli andzhako ka loku va wuyile hi wukhumbini ga le Bhabhuloni niku hi ndzhako ka cikhati yi no aketwa hi Herodhi wa Hombe. Lomu Mitsalweni, a tempeli yi tala ku vitaniwa basi ku i “yindlu ya Jehovha”. (Ezr 1:3; 6:14, 15; 1Kr 29:1; 2Kr 2:4; Mat 24:1) — Wona Ap. B8 ni B11.

• Tenda ga mutlhangano.

  A magezu lawa ma wula a tenda ga Mosi ni tabhernakeli go basa legi gi nga yimisiwa hi khati go sangula le ciwuleni. — Ek 33:7; 39:32.

•  Terafime.

  Vanungungulu kutani zvifananiso zva laha mutini, lezvi ka zvikhati zvin’wani zvi wutisiwako kasi ku tiva zvilo zva cikhati ci tako. (Eze 21:21) A zvokari zvi wa fana ni munhu kanilezvi a zvin’wani zvi wa hi zvitsongwani nguvhu. (Ge 31:34; 1Sa 19:13, 16) Ku na ni zvilo zva kale zvi vhevhulilweko le Mezopotamia zvi kombako ku loyi a nga hi ni zvifananiso lezvo i wa amukela a tshomba ya ngango. (Kuzvilava lezvo zvi komba a cigelo ca kuva Rakeli a tekile zvifananiso zva laha mutini zva papayi wakwe.) Kanilezvi le Izrayeli zvo khwatsi zvi wa nga tireli lezvo, hambu lezvi masikwini ya valamuli ni tihosi ku nga tirisiwa a zvifananiso zva laha mutini niku cikari ka zvilo zvi fuvisilweko hi Josiya, a hosi yo tsumbeka, ku wa hi ni zvifananiso zva laha mutini. — Val 17:5; 2Th 23:24; Ho 3:4.

• Thenwa.

  Hi kukongoma ku wuliwa a wanuna loyi a kaparilweko. A vavanuna lavo va wa tala ku tira wuhosini kota zvitiri kutani vahlayisi va sati wa hosi ni vasati vakwe lava va vatsongwani. A gezu legi ga tirisiwa kambe kasi ku wula munhu a tirako ndlwini ya wuhosi hambu loku a nga theniwangi mirini wakwe. Ga tirisiwa hi ndlela yo fananisa ka loyi a nga ‘thenwa hi kota ya Mufumo’, ku nga loyi a ti khomako kasi a tirela Nungungulu hi kumbhelela. — Mat 19:12; Est 2:15; Mit 8:27.

• Tihlolo.

  Zviribyana kutani zvisinyana zvi nga tiriselwa ku maha hi zvona zviboho. Zvi wa cheliwa lomu ka cipetswa ca nguwo kutani lomu ka cibya co kari zvi jujiwa. A hlolo leyi yi wako kutani leyi yi tekiwako hi yona yi hlawulilweko. A kutala ka zvikhati ku wa mahiwa lezvo na zvi longoloka ni mukhongelo. A gezu “hlolo” ga tirisiwa hi kukongoma kutani hi ndlela yo fananisa na gi wula ku “hlengela” kutani “cipandzana”. — Jox 14:2; Ls 16:5; Mav 16:33; Mat 27:35.

• Tihosana.

  Mufun’weni wa Bhabhuloni, a tihosana ti wa hi vatiri va mufumo lomu ka madhistrito leti ti nga wu tiva a nayo, kanilezvi na ti hi ni wuhosi gi pimilweko. Ka matiko lawa ma nga fumelwa hi mufumo wa Roma, a tihosana ta dhoropa ti wa hi vaadhimistradhori va mufumo. A ntiro wabye wu wa patsa a ku xaxameta zvilo, ni ku hlayisa mali, ni ku lamula a zvitlula-milayo, ni ku laya lezvaku lava va gohako va tsayisiwa. — Dha 3:2; Mit 16:20.

• Tiko.

  Loku gi hundzuluselwa hi ka legi ga ciGreki ga ku aión, gi wula a zvilo zvi mahekako kutani matshamela ma hambanisako a cikhati co kari ni cin’wani kutani nguva yo kari ni yin’wani. Loku a Bhibhiliya giku “tiko legi”, gi wula a matshamela ya zvilo zvi mahekako tikweni gontlhe ni mahanyela ya tiko. (2Tm 4:10) A cikhati leci Nungungulu a nga yimisa a civhumelwano ca Nayo, i no yimisa a nguva leyi a vokari va nga yi vitanako ku cikhati ca vaIzrayeli kutani ca vaJudha. Hi muphahlo wa Jesu wa hakhelo ya kutlhatlhisa, Nungungulu i no tirisa Jesu Kristu kasi ku yimisa a nguva yin’wani leyi a kusangula yi tirelako a bandla ga maKristu ma totilweko. Lawo mave masangulo ya nguva yiswa, leyi ku nga tatiseka ka yona lezvi zvi nga hi ka civhumelwano ca Nayo. Ka zvikhati zvin’wani a gezu legi ga tirisiwa kasi ku wula a tinguva to hambanahambana kutani matshamela ya zvilo zvi mahekako tikweni, lezvi zvi nga kona kutani lezvi zvi tova kona. — Mat 24:3; Mar 4:19; Ro 12:2; 1Ko 10:11.

• Timhondzo ta alati.

  Zvilo zvi nga mahisilwe ku khwatsi timhondzo zvi nga hi ka mune wa matlhelo ya maalati yo kari. (Le 8:15; 1Th 2:28) — Wona Ap. B5 ni B8.

• Tingilozi.

  A gezu legi gita hi ka gezu ga ciHebheru ga ku malʼákh ni ka legi ga ciGreki gaku ággelos. Hi wumbiri ga wona hi kukongoma ma wula ku “cirun’wa” kanilezvi loku ma wula a zvirun’wa zva moya ma hundzuluselwa ku “ngilozi”. (Ge 16:7; 32:3; Jak 2:25; Kuv 22:8) A tingilozi zvivangwa zva moya zva ntamu zvi vangilweko kale hi Nungungulu na a nga se vanga a vanhu laha misaveni. Lomu ka Bhibhiliya a tingilozi ti wuliwa  kambe ku ‘citshungu co basa’, i “vana va Nungungulu”, ni “tinyeleti ta mixo”. (Dhe 33:2; Job 1:6; 38:7) A ti mahiwangi hi ndlela ya ku ti zvi kota ku pswalelana, kanilezvi a yin’we ni yin’we ya tona yi no vangiwa. A ntsengo wa tona wa hundza nguvhu a 100 wa timiliyoni. (Dha 7:10) A Bhibhiliya gi komba lezvaku a tingilozi ti na ni mavito ni matshamela yo hambanahambana, kanilezvi ta ti koramisa ti ala ku khozelwa, niku a to tala a ti vhumeli hambu ni ku wula a mavito ya tona. (Ge 32:29; Lu 1:26; Kuv 22:8, 9) Ti na ni zvikhundla zvo hambana niku ti nyikiwa mitiro yo hambanahambana yo kota leyi: ku tira mahlweni ka citshamu ca wuhosi ca Jehovha, ku haxa mahungu yakwe, ku vhuna a malandza ya Jehovha ya laha misaveni, ku neha a kulamula ka Nungungulu, ni ku vhunetela ntirweni wa ku chumayela a mahungu ya manene. (2Th 19:35; Ls 34:7; Lu 1:30, 31; Kuv 5:11; 14:6) Cikhatini ci tako, ti ta vhuna Jesu kulweni ka yimpi ya Armagedhoni. — Kuv 19:14, 15.

• Tipawa ta munyikelo.

  I 12 wa tipawa ti nga vekiwa hi mitlawa yimbiri ya 6 wa tona kadha ntlawa ka meza yi nga hi lomu ka Wutshamu go Basa ga tabhernakeli ni ga tempeli. A munyikelo lowu wu nga nyikelwa ka Nungungulu wu wa vhaletiwa hi tipawa tiswa ka sabhadho gin’we ni gin’wani. Hi tolovelo, a tipawa leti ti nga susiwa ti wa giwa hi vapristi basi. (2Kr 2:4; Mat 12:4; Ek 25:30; Le 24:5-9; Mah 9:2) — Wona Ap. B5.

• Tipswalo.

  I gezu ga ciGreki gi nyikako maalakanyo-tshinya ya lezvi zvi nga zvi nene ni zvo saseka. A kutala ka zvikhati a gezu legi gi wula a cinyikiwo leci u nyikako munhu hi wunene kutani manyikela ya kona ya wunene. Loku gi wula a tipswalo ta Nungungulu, a gezu legi gi wula a cinyikiwo ca mahala leci Nungungulu a ci nyikileko hi kuhana kakwe, na a nga rindzeli ku tlheliselwa nchumu. Hikwalaho, gi wula a kuhana ka hombe ka Nungungulu, ni lirandzo lakwe la hombe zvin’we ni wunene legi a gi mahelako vanhu. Ka makhati man’wani, a gezu legi ga ciGreki gi hundzuluselwe ku “wuxinji” ni ‘cinyikiwo ca cinene’. A munhu a kombisiwako tipswalo a hi lezvaku i no maha nchumu wu ringanako lezvi a mahelwako, kanilezvi i kombisiwa tipswalo hi kota ya kuhana ka hombe ka loyi a mu kombisako tipswalo. — 2Ko 6:1; Efe 1:7.

• Tisri. — 

  Wona laha ka ku: ETANIME ni Ap. B15.

• Titlhari ta filozofiya ya vaStoyike.

  I ntlawa wa titlhari ta filozofiya ta vaGreki wu nga kholwa lezvaku a litsako li kumiwa ntsena hi loku a munhu a hanya hi kuyelana ni milayo ya ntumbuluko. Hi kuya hi mawonela yabye, a munhu wo tlhariha a nga na mhaka ni kuzwa kubayisa kutani ku tsaka. — Mit 17:18.

• Tiva ga ndzilo.

  Wutshamu go fananisa “gi vhurako ndzilo ni solufa”, legi gi tlhamuselwako kambe ku “kufa ka wumbiri”. A vawonhi lava va nga ti soliko, na Sathani, hambu ni kufa ni Cilahla (kutani Hayidhesi) zvi ta hoxiwa lomo. A kuva Sathani, ni kufa, ni Cilahla zvi hoxiwa lomo kuveni zvilo zvi nga swiko hi ndzilo, zvi komba lezvaku a tiva legi i nchumu wo fananisa wu yimelako a ku loviselwa magumo; a hi kuxanisiwa ka pindzukelwa. — Kuv 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Tlonga.

  I nhonga yo leha yi nga ni muzwa wa simbi va yi tirisako ku jonga hi yona a zvifuyo. A tlonga wu fananisiwa ni magezu ya munhu wo tlhariha lawa ma kucako loyi a ma zwako lezvaku a ingisa a wusungukati ginene. A magezu lawa ya ku “ku khavetela tlonga”, mata hi laha ka lezvi a homu ya kani yi mahako loku yi ala ku guliwa, yi sangula ku khavetela a tlonga yi gumesa yi ti bayisa hi yoce. — Mit 26:14; Val 3:31.

• To kala comelo.

  Ku wuliwa a tipawa leti ti nga mahiwa na ti nga cheliwangi comelo. — Dhe 16:3; Mar 14:12; 1Ko 5:8.

• Tribhunali ya Hombe.

  I tribhunali ya vaJudha ya hombe ka tontlhe yi nga hi le Jerusalema. Masikwini ya Jesu, a  tribhunali leyi yi wa hi ni 71 wa vanhu. Ka vanhu lavo ku wa patsiwa a mupristi wa hombe ni lava va nga tirile kota vapristi va hombe, ni zviro zva mingango ya vapristi va hombe, ni madhota, ni vanyapandze, ni tihloko ta mingango, zvin’we ni vatsali. — Mar 15:1; Mit 5:34; 23:1, 6.

• Trigo yo pswhuka.

  I trigo ya lixaka la lahasi (Triticum spelta), yi karatako ku yi susa makamba. — Ek 9:32.

• Tsendzele.

  Wutshamu go vhuleka go bhiyiwa gi nga randzele a tabhernakeli niku hi ndzhako ka cikhati ku wa wuliwa a wutshamu gi nga bhiyilwe hi muro gi nga randzela a muako-tshinya wa tempeli. A alati ga minyikelo ya kuhiswa gi wa hi laha tsendzeleni wa tabhernakeli ni ka tsendzele wa tempeli wa lomu cikari. (Wona Ap. B5, B8, B11.) A Bhibhiliya kambe ga kumbuka a mitsendzele ya tiyindlu laha ti yileko ni ya tiyindlu ta wuhosi. — Ek 8:13; 27:9; 1Th 7:12; Est 4:11; Mat 26:3.

• Turbhanti.

  I nguwo yi nga tsondzelelwa lomu hlokweni yiva cifenengeto. A mupristi wa hombe i wa boha turbhanti ya wukene ga gi nene, yi nga bohelelwe cixapana ca ouro laha phambeni ka yona hi lingoti la azuli. A hosi yi wa tlhateka cidlodlo laha ka turbhanti. Joba i tirisile a gezu legi hi ndlela yo fananisa a cikhati a nga fananisa a kululama kakwe ni turbhanti. — Ek 28:36, 37; Job 29:14; Eze 21:26.

U

• Urima ni Tumima.

  Zvilo zvi nga tirisiwa hi mupristi wa hombe kasi ku tiva a kurandza ka Nungungulu loku ku laveka a hlamulo wa Jehovha ka timhaka ta lisima ti nga khumba a tiko. A matirisela ya zvona ma wa fana ni ya tihlolo. A Urima ni Tumima zvi wa cheliwa laha ka phaketi ga laha cifuveni ga mupristi wa hombe loku a lava ku nghena lomu ka tabhernakeli. Zvi wonekisa ku khwatsi zvi gumesile ku tirisiwa a cikhati leci a vaBhabhuloni va nga lovisa Jerusalema. — Ek 28:30; Ne 7:65.

V

• Vaepikure.

  Valandzeli va Epikure, a tlhari ya filozofiya ya muGreki (341-270 A.E.C.). A filozofiya yabye yi wa seketelwa ka maalakanyo ya lezvaku a munhu i fanele ku hanyela ku ti tsakisa. — Mit 17:18.

• Vafarisi.

  I ntlawa wa wukhongeli ga ciJudha wu nga tiveka nguvhu ka zana ga malembe go sangula Nguveni ya Hina. Va wa nga hi va lixaka la vapristi kanilezvi va wa landza a Nayo hi ndzhati ni cidokho niku va wa landzelela nguvhu a zvihena a ku fana ni lezvi va nga wu landzisa zvona a Nayo. (Mat 23:23) A vaFarisi va wa nyenya a mikhuwo yontlhe ya ciGreki, niku kota lezvi va nga hi vagondzisi va Nayo ni zvihena, va wa chaviwa nguvhu hi vanhu. (Mat 23:2-6) A vokari va wa hi zviro zva Tribhunali ya Hombe. Va wa tala ku vhukela Jesu hi mhaka ya ku hlayisa a sabhadho, ni zvihena, ni hi kota ya ku tshama ni vawonhi ni vakhupisi. A vokari va gumile va maha maKristu; a mun’we wabye hi Sawule wa le Tarsusi. — Mat 9:11; 12:14; Mar 7:5; Luk 6:2; Mit 26:5.

• Valamuli.

  Vanhu va nga yimisiwa hi Jehovha kasi ku ponisa a vanhu vakwe a cikhati leci a vaIzrayeli va nga kala va nga seva ni hosi ya nyama. — Val 2:16.

• Valandzeli va Herodhi.

  Va wa tiviwa kambe a ku va ka Herodhi. Wu wa hi ntlawa wa vanhu va nga randza nguvhu a tiko gabye, lava va nga seketela a makungo ya politika ya vaHerodhi lava va nga fuma na va wonelelwa hi mufumo wa Roma. Ko khwatsi a vaSadhusi vo kari va wa hi valandzeli va Herodhi. A valandzeli va Herodhi va patsene ni vaFarisi va vhukela Jesu. — Mar 3:6.

• Vamedhi; Medhi.

  Vanhu va humako hi ka Madhayi, a n’wana wa Jafete; va wa hanya tikweni ga zvitsunga ga Irão legi gi ngava tiko ga Medhi. A vaMedhi va no patsana ni vaBhabhuloni kasi ku hlula Asiriya. Ka cikhati leco, Persia yi wa hi provhinsia yi nga fumelwa hi Medhi, kanilezvi Khurusi i no hluwuka niku Medhi i no patsana  ni Persia va wumba a mufumo wa Medhi-Persia. A mufumo lowo wu no hlula a mufumo wuswa wa Bhabhuloni hi 539 A.E.C. A vaMedhi va wa hi kona a Jerusalema hi Pentekosta ya 33 E.C. (Dha 5:28, 31; Mit 2:9) — Wona Ap. B9.

• Vana va Aroni.

  Ku wuliwa a vana va Aroni, a zukulu wa Levhi. Aroni kuve yena wo sangula ku hlawuliwa kasi a tira kota mupristi wa hombe Nayweni wa Mosi. A vana va Aroni va wa maha mitiro ya wupristi lomu ka tabhernakeli ni lomu tempeleni. — 1Kr 23:28.

• Vanefelime.

  Vana va tihanyi va nga pswalilwe hi tingilozi leti ti nga ti cicile ti tekana ni “vanhanyana va vanhu” na ku nga seva ni Ndambi. — Ge 6:4.

• Vanetinime.

  Malandza kutani zvitiri zva tempeli zvi nga kala zvi nga hi vaIzrayeli. Hi ciHebheru, hi kukongoma a gezu legi gi wula ku “lava va nyikelweko”, na zvi wula ku va wa nyikelwe kasi va tira tempeleni. Zvi nga maha na ku hi ku a kutala ka vaNetinime va wa hi vana va vaGibheyoni, lava Joxuwa a nga va nyikile ntiro wa kuva “vatshovi va tihunyi ni vakhi va mati va hlengeletano ni va alati ga Jehovha”. — Jox 9:23, 27; 1Kr 9:2; Ezr 8:17.

• Vasadhusi.

  I ntlawa wa wukhongeli ga ciJudha wu nga tiveka nguvhu, wu nga wumbiwa hi zviganyi ni vapristi lava va nga hi ni wuhosi ga hombe mitirweni leyi yi nga mahiwa lomu tempeleni. Va wa ala a mikhuwo yo tala ya vaFarisi ni tin’wani tigondzo ti nga kholwiwa hi vaFarisi. Va wa nga kholwi ku a vafileko va ta vhuka ne ku ku na ni tingilozi. A vaSadhusi va wa kaneta Jesu. — Mat 16:1; Mit 23:8.

• Vasamariya.

  Kusanguleni a vito legi gi wa wula a vaIzrayeli va mufumo wa 10 wa tixaka wa le n’walungu, kanilezvi a cikhati leci a vaAsiriya va nga hlula Samariya hi 740 A.E.C., a vito legi gi no patsa ni vamatiko lava va nga yisilwe Samariya hi vaAsiriya. Masikwini ya Jesu, a vito legi gi wa nga ha wuli a vaSamariya va mabeleko ne lava va tisilweko hi mufumo, kanilezvi gi wa wula a ntlawa wa wukhongeli wu nga kumeka kusuhani ni Xekemi ni Samariya wa kale. A ntlawa lowu wa wukhongeli wu wa kholwa a tigondzo to hambana nguvhu ni leti ta vaJudha. — Joh 8:48.

• Vingu.

  Magezu ya wutlhari kutani citoriya co komana ci hi gondzisako cokari, kutani ku hi byela lisine lo eta hi magezu ma tsongwani. A kutala ka zvikhati ma wuliwa hi ndlela yo fananisa. A vingu ga Bhibhiliya gi nga wulisiwa a ku khwatsi litekatekani. Ka matshamu yo kari, a mavingu yo kari ma tirisiwa kasi ku swirana ni ku chepetana. — Mut 12:9; 2Pe 2:22.

W

• Wubhayi.

  A gezu legi gita hi ka gezu ga ciGreki ga ku porneía gi tirisiwako lomu ka Mitsalo kasi ku wula a tixaka to kari ta ku hlengela masango ti betelwako hi Nungungulu. Gi patsa ku a munhu a chadhileko a hlengela masango hi kuzvirandza ni mun’wani munhu wo kala a nga hi nuna kutani sati wakwe, kuva cibhayi, vanhu va hlengelako masango na va nga chadhangi, wanuna a hlengelako masango ni mun’wani wanuna kutani wasati ni mun’wani wasati, ni munhu a hlengelako masango ni cihari. Ga tirisiwa kambe hi ndlela yo fananisa ka Kuvhululelwa na gi wula a cibhayi ca wukhongeli ci vitaniwako ku i “Bhabhuloni loyi wa Hombe” hi kota ya lezvi ci gako ni tihosi ta tiko legi kasi ci kuma ntamu ni titshomba. (Kuv 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Mit 15:29; Gal 5:19) — Wona laha ka ku: CIBHAYI.

• Wudhimoni.

  Ku kholwa lezvaku a munhu i na ni moya wu simamako wu hanya hambu loku a file, ni lezvaku a moya lowo wa wulawula ni lava va hanyako, nguvhunguvhu hi laha ka munhu (n’anga) loyi a gi randzako. A gezu ga ciGreki gaku “wudhimoni” hi legi ga ku farmakía, legi hi kukongoma gi wulako “ku drogara”. Zvi wulisiwa lezvo hakuva a kale va wa tirisa a madroga loku va wulawula ni madhimoni kasi va maha wuloyi. — Gal 5:20; Kuv 21:8.

•  Wukustumunyu.

  Hi tolovelo a “Wukustumunyu” ku wuliwa Khume ga Milayo yi nga tsalilwe ka timbila timbiri ta maribye leti ti nyikilweko Mosi. — Ek 31:18.

• Wukwera.

  Ku tsema a bhebhe ga le magumo ka ciro ca wubeleki ca wanuna. A nayo lowu wu wa hi cikurumeta ka Abrahama ni pswalo wakwe, kanilezvi ka maKristu a hi cikurumeta. A gezu legi ga tirisiwa kambe hi ndlela yo fananisa ka mimongo yo hambanahambana. — Ge 17:10; 1Ko 7:19; Flp 3:3.

• Wuloyi.

  Ku tirisa ntamu wu tivekako lezvaku wa mimoya yo biha. — 2Kr 33:6.

• Wutshamu ga zvitsunga ga Lebhanoni.

  Gin’we ga matshamu mambiri ya zvitsunga zvi kumekako Lebhanoni. A zvitsunga zva Lebhanoni zvi kumeka mupela-gambo; lezvi zva Anti-Lebhanoni zvi kumeka mutsuwuka-gambo. Laha cikari ka zvona ku na ni nkova wa hombe. A zvitsunga zva Lebhanoni zvi sukela mbhirini ya Medhiteraneo niku a madembele ya kona ma kwalomu ka 1800 kuya ka 2100 metro. Zvikhatini zva kale, Lebhanoni i wa tele hi misedhare ya hombe, leyi yi nga nyikiwa lisima hi matiko lawa ma nga mu randzele. (Dhe 1:7; Ls 29:6; 92:12) — Wona Ap. B7.

• Wutshamu go basa.

  Hi kusonga, ku wuliwa a wutshamu gi hlawulilweko kasi ku khozela ka gona. Hambulezvo, a kutala ka zvikhati ku wuliwa a tabhernakeli kutani tempeli le Jerusalema. A magezu lawa ma tirisiwa kambe na ma wula laha Nungungulu a tshamako kona le matilweni. — Ek 25:8, 9; 2Th 10:25; 1Kr 28:10; Kuv 11:19.

• Wutshamu go Basa.

  I sala yo sangula ni ya hombe ya tabhernakeli kutani ya tempeli. Yi wa hambene ni sala ya lomu cikari, ku nga Wutshamu go Basabasa. Lomu ka tabhernakeli, a Wutshamu go Basa gi wa hi ni nenge wa tikandiya wu nga mahilwe hi ouro, ni alati ga ouro go hisela kona libani, ni meza ya tipawa ta munyikelo, ni zvibya zva ouro. Lomu tempeleni, a Wutshamu go Basa gi wa hi ni alati ga ouro, ni 10 wa minenge ya tikandiya yo mahiwa hi ouro, ni 10 wa timeza ta tipawa ta minyikelo. (Ek 26:33; Mah 9:2) — Wona Ap. B5 ni B8.

• Wutshamu go Basabasa.

  I sala ya lomu cikari ya tabhernakeli ni ya lomu tempeleni, ku nga tshama a nghaxa ya civhumelwano. Hi kuya hi Nayo a Mosi, loyi a nga vhumelelwa ku nghena lomu ka Wutshamu go Basabasa ku wa hi mupristi wa hombe basi, hambulezvo i wa nghena ntsena hi siku ga muphahlo wa ku kombela ku tsetselelwa zviwonho. — Ek 26:33; Le 16:2, 17; 1Th 6:16; Mah 9:3.

• Wutshamu go tlakuka.

  Wutshamu ga ku khozela ka gona legi a kutala ka zvikhati gi nga kumeka hehla ka citsungana, ka citsunga kutani ka wutshamu go mahiwa hi munhu (plataforma). Hambu lezvi a matshamu yo tlakuka ma nga tshuka ma tiriselwa ku khozela Nungungulu, ma wa tirisiwa nguvhu kasi ku khozela a vanungungulu va mawunwa. — Mts 33:52; 1Th 3:2; Jer 19:5.

X

• Xebhate.

  I vito ga hweti ya wu 11 ka kalendariyo go basa ga ciJudha, andzhako ka loku a vaJudha va tlhatlhisilwe wukhumbini ga Bhabhuloni niku i hweti ya wu 5 ka makalendariyo lawa man’wani. Yi wa sukela cikari ka Janeiro kala cikari ka Fevereiro. (Zak 1:7) — Wona Ap. B15.

• Xekeli.

  Lipimo li nga tirisiwa hi vaHebheru kasi ku pima zvilo niku yi wa tirisiwa kota mali. A lipimo leli li wa ringana a 11,4 grama. A magezu “xekeli ga wutshamu go basa” kuzvilava ma wa tirisiwa kasi ku khanyisa lezvaku a lipimo lelo li wa fanele ku tsumbeka kutani ku li fana ni leli li nga tshama lomu ka tabhernakeli. Zvi nga maha na ku hi ku ku wa hi ni xekeli ga le wuhosini (go hambana ni xekeli go toloveleka) kutani lipimo li nga vekiwa ndlwini ya wuhosi. — Ek 30:13.

• Xeminite.

  I gezu gi tirisiwako ka muzka legi hi kukongoma gi wulako ku “ca wu 8” legi kuzvilava gi wulako a nota ga le hasi. Ka zvichaya-chaya, kuzvilava a gezu legi gi wa wula a tom yi humesako ku dzindza.  Ka tisimu, zvi nga maha na ku hi ku gi wa wula a wucenje legi gi chayiwako hi manota ya le hasi na ku yimbelelwa hi gezu ga le hasi kambe. — 1Kr 15:21; Ls 6:0; 12:0.

• Xeyoli.

  I gezu ga ciHebheru gi fanako ni legi ga ciGreki ga ku “Hayidhesi”. Gi hundzuluselwa ku “Cilahla” (hi “C” wa hombe) kasi gi hambanisa a cilahla ca vanhu vontlhe ni leci a munhu ni munhu a lahliwako ka cona. — Ge 37:35; Ls 16:10; Mit 2:31 (mitlhamuselo ya lahasi).

Z

• Zewusi.

  I wa hi yena nungungulu wa hombe ka vanungungulu vontlhe lava va nga khozelwa hi vaGreki. Le Listra, a vanhu va tshukile va phazama vaku Bharnabhasi hi Zewusi. A mitsalo ya kale yi kumilweko kusuhani ni Listra ya kumbuka a “vapristi va Zewusi” na “Zewusi a nungungulu wa gambo”. A citimela leci Pawule a nga endza hi cona na a suka hi cihlaleni ca Melita ci wa hi ni cifananiso ca “Vana va Zewusi” hi le nhovhini, ku nga Kastori na Poluksi, lava va nga hi mahahla. — Mit 14:12; 28:11.

• Ziv.

  I vito gi chulilweko a hweti ya wumbiri ka kalendariyo go basa ga ciJudha, niku i hweti ya wu 8 ka makalendariyo lawa man’wani. Yi wa sukela cikari ka Abril kala cikari ka Maio. Yi chulilwe ku Iyar ka Talmudhe ya ciJudha ni ka man’wani mabhuku andzhako ka loku a vaJudha va tlhatlhisilwe wukhumbini ga Bhabhuloni. (1Th 6:37) — Wona Ap. B15.

• Ziyoni; Citsunga ca Ziyoni.

  I vito ga Jebhusi, a dhoropa gi nga vhikelwe khwatsi ga vaJebhusi, legi gi nga hi ka citsunga ca le dzongeni wa mutsuwuka-gambo wa Jerusalema. Andzhako ka loku Dhavhidha a hlulile a dhoropa legi a gi teka, i no aka laho a muti wakwe wa wuhosi, niku hi kufamba ka masiku ku no vitaniwa ku i ‘Dhoropa ga Dhavhidha’. (2Sa 5:7, 9) A Citsunga ca Ziyoni ci nova co basa ka Jehovha a cikhati leci Dhavhidha a nga rurisa a Arke giya seyo. Hi ndzhako ka cikhati, a vito legi gi no patsa ni wutshamu ga tempeli Citsungeni ca Moriya; ka zvikhati zvin’wani gi wa wula a dhoropa gontlhe ga Jerusalema. Ka Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu a vito legi ga ku Ziyoni gi tala ku tirisiwa hi ndlela yo fananisa. — Ls 2:6; 1Pe 2:6; Kuv 14:1.

• Zvawukhume.

  A zvawukhume cipandze ca wukhume kutani 10% ci nyikelwako kutani ku hakhelwa nguvhunguvhu ka zva wukhongeli. (Mal 3:10; Dhe 26:12; Mat 23:23) Nayweni wa Mosi, a cipandze ca wukhume ca pfuno wa lomu masin’wini ni cipandze ca wukhume ca kuandza ka zvifuyo ni mitlhambi ci wa nyikiwa vaLevhi lembe ni lembe kasi ku va vhuna. A vaLevhi vonawu va wa fanele ku susa zvawukhume ka lezvi va nga nyikiwa va nyika vapristi va lixaka la Aroni kasi ku va vhuna. Ku wa hi ni minyikelo yin’wani ya zvawukhume. A nayo wa zvawukhume a wu tiri ka maKristu.

• Zvibya zvo woka hi zvona ndzilo.

  Zvibya zvo mahiwa hi ouro, ni prata, ni kobre zvi nga tirisiwa lomu ka tabhernakeli ni lomu tempeleni kasi ku hisa libani ni ku susa makhala laha ka alati ga miphahlo ni khuma ga titirisido ta laha ka nenge wa tikandiya wa ouro. Zvi wa vitaniwa kambe ku zvibya zvo hisela kona libani. — Ek 37:23; 2Kr 26:19; Mah 9:4.

• Zvigere.

  Zvibya zvi nga tirisiwa ka tabhernakeli ni ka tempeli zvi nga mahilwe hi ouro kutani kobre. Zvi wa ku khwatsi zvigere zva ku tsema a titirisido ta tikandiya. — 2Th 25:14.

• Zvihlamaliso; Mitiro ya ntamu.

  Zvimaho kutani zvilo zvi humelelako zvo kala zvi nga koteki ku mahiwa hi ntamu wa munhu kanilezvi zvi mahiwako ntsena hi ntamu wa zvivangwa zva moya. Lomu ka Bhibhiliya a gezu “ciwoniso” gonawu ga tshuka gi tirisiwa kasi ku wula zvihlamaliso kutani mitiro ya ntamu. — Ek 4:21; Mit 4:22; Mah 2:4.

• Zvitimo.

  Zvilo zvo mahiwa hi ouro, kuzvilava zvi nga fana ni tenazes, zvi nga tirisiwa lomu ka tabhernakeli ni lomu tempeleni kasi ku tima a malangavi ya tikandiya. — Ek 37:23.