A XIKHATI lexi u zwako a magezu “muhefemulo” ni “moya,” zini lezi ma ku alakanyisako? A vanhu vo tala va alakanya lezaku a magezu lawa ma wula nchumu wu nga nzeni ka hina na wu hi lowu wu nga wonekiko, na wu ngafi kambe. Vona va alakanya lezaku a xikhati lexi hi fako a xipanze lexo xa munhu xi nga wonekiko xi huma mirini xi simama ku hanya. Kota lezi a gonzo leyo yi hangalakileko nguvu, vo tala va hlamala hi ku tiva lezaku lezo hakunene a hi zona lezi a Biblia gi zi gonzisako. Makunu, xini a muhefemulo, niku xini a moya maringano ni Mhaka ya Nungungulu?

A kusangula, alakanyela a muhefemulo. Za koteka a ku wena u alakanya lezaku hi kusanguleni a Biblia nguvunguvu gi wa tsalilwe hi xiHeberu ni xiGreki. A xikhati lexi va nga tsala xungetano hi muhefemulo, a vatsali va Biblia va tirisile a gezu ga xiHeberu neʹphesh kutani a gezu ga xiGreki psy·kheʹ. A magezu lawo ya mambiri ma kumeka kwalomu ka ku hunza 800 wa makhati lomu Mitsalweni, niku a Tradução do Novo Mundo hi kukhanzakanya gi hunzulusela a magezu lawo a ku “muhefemulo.” A xikhati lexi u kambisisako a ndlela leyi a gezu “muhefemulo” kutani “mihefemulo” ma tirisiswako zona lomu ka Biblia, zi woneka laha kubaseni lezaku a gezu legi khwatsi-khwatsi gi wula (1) vanhu, (2) zihari, kutani (3) a wutomi ga vanhu hambu wutomi ga zihari. A hi kambisiseni a mitsalo yo kari leyi yi kombako a mazwisisela lawo ya manharu.

Vanhu. ‘A masikwini ya Noa, . . . ku hanyisilwe . . . a ntlhanu wa  vanhu [‘mihefemulo,’ NM] ni vanharu ntsena.’ (1 Pedro 3:20) Zi te dlunya lezaku a gezu legi gi nge “mihefemulo” laha gi wula vanhu — Noa, sati wakwe, vana vakwe va vanharu, ni vasati vabye. A bhuku ga Eksodusi 16:16 gi wulawula hi zileletelo lezi a vaIsraeli va nga nyikiwa xungetano hi ku rolela a manna. Vona va byelilwe lezi: “Rolelani, . . . mu pima kota wunyingi ga vanhu [“mihefemulo,” NM] va nwina; loyi ni loyi a rolela za va le tendeni gakwe.” Makunu, a lipimo la manna lawa ma nga kari ma rolelwa li wa yelana ni wunyingi ga mihefemulo kutani vanhu va ngango ni ngango. A zikombiso zinwani za lomu ku tirisiwako “muhefemulo” kutani “mihefemulo” wutshanwini ga munhu kutani vanhu lomu ka Biblia zi kumeka lomu ka Genesisi 46:18; Joxua 11:11; Mitiro 27:37; ni Va Le Roma 13:1.

Zihari. Lomu ka tlhatlhambuto wa Biblia wa kuvanga, ha gonza: “Nungungulu i te ngalo: A mati a ma phandlule a zivangwa [“mihefemulo,” NM] lezi zi hanyako, ni tinyanyani a ti purume hehla ka misava, mbhinganweni wa tilo. Nungungulu aku ngalo: A misava a yi humese a zivangwa [“mihefemulo,” NM] lezi zi hanyako hi tixaka ta zona, a zifuyo hi tixaka ta zona, ni lezi zi kokakokako, ni zivanza za misava hi tixaka ta zona; zi lo mahisa lezo.” (Genesisi 1:20, 24) A ka mavesi lawa, a tinjhanjhi, a zifuyo, ni zivanza, zontlhe zi tlhamuselwa hi gezu ginwe — “mihefemulo.” A tinyanyani ni zinwani zihari zi vitanwa mihefemulo lomu ka Genesisi 9:10; Levi 11:46; ni Mitsengo 31:28.

Wutomi ga munhu. Ka zinwani zikhati a gezu “muhefemulo” gi wula wutomi ga munhu. Jehova i byelile Mosi ku ngalo: “Tlhelela Gipite, hakuva a vanhu vontlhe lava va [“hlotako a muhefemulo wa wena,” NM] va file.” (Eksodusi 4:19) Xini lexi a valala va Mosi va nga kari va xi hlota? Va wa lava ku lovisa a wutomi ga Mosi. A mahlweni ka lezo, laha Rakeli a nga kari a pswala n’wana wakwe Benjamini, ‘wu lo huma muhefemulo wakwe.’ (Genesisi 35:16-19) Ka xikhati lexo, Rakeli i lo luza wutomi. Tlhela u wona a magezu ya Jesu: “Mina nzi murisi nene. A murisi loyi nene i nyikela kuhanya [“muhefemulo,” NM] kakwe hi kota ya tiyivu.” (Johani 10:11) Jesu i lo nyikela muhefemulo, kutani a kuhanya kakwe, hi kota ya vanhu vontlhe. Lomu ka mavesi lawa ya Biblia, zi te dlunya lezaku a gezu “muhefemulo” gi wula wutomi ga munhu. U ta kuma zikombiso zinwani zi wulawulako hi “muhefemulo” kota wutomi ga munhu lomu ka 1 Tihosi 17:17-23; Mateu 10:39; Johani 15:13; ni Mitiro 20:10.

 A xigonzo xo engeteleka xa Mhaka ya Nungungulu xi ta ku komba lezaku a ku na wutshamu lomu ka Biblia gontlhe gi nga ni magezu “wu nga fiko” kutani “wa pinzukelwa” ma yelanako ni gezu “muhefemulo.” A wutshanwini ga lezo, a Mitsalo yi wula lezaku a muhefemulo wafa. (Ezekieli 18:4, 20) Hikwalaho, a Biblia gi wula munhu loyi a fileko kota “muhefemulo wu fileko.” — Levi 21:11, NM.

Makunu a hi woneni lezi a Biblia gi tirisisako zona a gezu “moya.” A vanhu vo kari va alakanya lezaku a “moya” i ginwani gezu ntsena ga ku wula a ku “muhefemulo.” Kanilezi, a hi zona lezo. A Biblia gi komba zi ku dlunya lezaku a magezu “moya” ni “muhefemulo” ma wula a zilo zimbiri zo hambana. Hi kwihi a kuhambana ka kona?

A vatsali va Biblia va tirisile a gezu ga xiHeberu ruʹach kutani a gezu ga xiGreki pneuʹma a xikhati lexi va nga tsala a gezu “moya.” A Mitsalo ha yoce yi komba a tlhamuselo wa magezu lawo. Hi xikombiso, a bhuku ga Tisimu 104:29 gi wula lezi: “Loku [wena Jehova] u susa moya [ruʹach] wa zona, zafa, zi tlhelela [n]tshurini.” Niku a bhuku ga Jakobe 2:26 gi wula lezaku ‘wu file a miri lowu wu nga hava moya [pneuʹma].’ Zonake, a ka mavesi lawa a gezu moya gi wula lexi xi nyikako wutomi a miri. Loku wu nga hi na moya, a miri wu file. Hikwalaho, lomu ka Biblia a gezu ruʹach a gi hunzuluselwi ntsena kota “moya” kanilezi gi tsaliwa kambe kota “ntamu,” kutani ntamu wa kuhanya. Hi xikombiso, xungetano hi Ntalo wa masiku ya Noa, Nungungulu i te ngalo: “Nzi ta neha a ntalo wa mati misaveni; kasi wu ta lovisa a nyama yontlhe yi nga ni muhefemulo wu hanyako [“ntamu wa kuhanya,” NM], yi nga la’hasi ka tilo.” (Genesisi 6:17; 7:15, 22, NM) Hilezo a gezu moya gi wula a ntamu wu nga wonekiko lowu wu nyikako kuhanya a zivangwa zontlhe zi hanyako.

A muhefemulo ni moya za hambana. A miri wu lava a moya a ku fana ni lezi a radiyu yi lavako gezi — kasi yi zi kota ku chaya. Kasi ku tlhamusela a mhaka leyo hi kueta, hi nga alakanyela a radiyu ya yitsongwani. A xikhati lexi u yi chelako mapiliya u tlhela u yi bisa, a nzilo lowu wu nga lomu ka mapiliya wu nyika kuhanya a radiyu leyo, hi mawulela manwani. Kanilezi, loku a radiyu yi nga hi na mapiliya, a yi tiri. Lezo zi mahekawo ka radiyu ya lixaka linwani loku yi nga tlhomiwangi laha ka gezi. Hi kufanana, a moya  i ntamu lowu wu nyikako kuhanya a miri wa hina. Kambe, a ku fana ni gezi, a moya a wuzwi nchumu niku a wu zi koti ku pimisa. A moya i ntamu wu nga hiko ni matshamela ya munhu. Kanilezi loku a mimiri ya hina yi nga hi na moya, kutani ntamu wa kuhanya, yona ‘yafa, yi tlhelela [n]tshurini,’ kota lezi muyimbeleli wa Tisimu a zi wulileko.

Na gi wulawula hi kufa ka munhu, a bhuku ga Mutshawuteli 12:7 gi ngalo: “Ni ntshuri [wa miri wakwe] wu nga se tlhela wuya misaveni khwatsi hilezi wu nga hi zona, ni moya wu tlhelela ka Nungungulu loyi a nga munyiki wa wona.” A xikhati lexi a moya, kutani a ntamu wa kuhanya wu sukako mirini, a miri wafa, niku wu tlhelela lomu wu tileko hi kona — misaveni. Hi kuringanisa, a ntamu wa kuhanya wu tlhelela lomu wu tileko hi kona — hi ka Nungungulu. (Joba 34:14, 15; Tisimu 36:9) Lezo a zi wuli lezaku a ntamu wa kuhanya futsi wuya tilweni. A kuhambana ni lezo, zona zi wula lezaku loku munhu afa, a kutsumba kontlhe ka kuhanya ku khegele ka Jehova Nungungulu. A wutomi gakwe gi le mandleni ya Nungungulu, hi mawulela manwani. Ntsena hi ntamu wa Nungungulu a moya, kutani ntamu wa kuhanya, wa zi kota ku tlheliselwa lezaku munhu a hanya kambe.

Za tangalisa nguvu a ku tiva lezaku hi zona lezo hakunene lezi Nungungulu a to mahela vontlhe lava va humulako lomu “zilahleni”! (Johani 5:28, 29) A xikhatini xa kuvuxiwa ka vafileko, Jehova i ta wumba a miri wuswa kasi ku nyika a munhu loyi a etlelako kufeni a tlhela a wu vuxa hi ku chela a moya, kutani ntamu wa kuhanya, lomu nzeni ka wona. A xikhati xa kuvuka ka vafileko xi ta neha kutsaka ka hombe nguvu ka vanhu!

Loku wa ha lava ku tiva zinwani xungetano hi lezi a magezu “muhefemulo” ni “moya” ma tirisiswako zona lomu ka Biblia, u ta kuma mahungu ya lisima nguvu lomu ka broxura Ku Humelela Yini Hi Hina Loko Hi Fa? ni lomu ka maphajina 155-9 ni 163-8, ya bhuku Ku Hlamulana Hi Matsalwa, ma humesiwako hi Timboni ta Jehova.