1. a) Zini zi nga kari zi valela a ngango wa Adamu na Eva lezaku wu nga ngheni sinwini ga Edeni? b) Zini lezi Abeli a nga kari a zi xuva nguvu?

ABELI i wa cuwuka a ntlhambi wakwe na wuga hi kurula le nzhelelweni. Niku kuzilava i wa tlhela a cuwuka le kule anzhako ka tiyivu takwe lezaku a wona zokari. I wa zi tiva lezaku ka wutshamu lego ku wa hi ni supado yi vurako yi nga kari yi nziwikela xikhati xontlhe, kasi ku vala a ndlela yi nghenako sinwini ga Edeni. A vapswali vakwe va wa hanyile sinwini lego, kanilezi ne vona ge hambu vana vabye va wa nga ha zi koti ku nghena. Alakanyela a moyana wa gambo na wu swaya a misisi ya Abeli na a tlakusa mahlo a cuwuka hehla a ehleketa hi Muvangi wakwe. Xana a kungazwanani ka vanhu na Nungungulu ku wa ta tshuka ku mbhela? Abeli i wa xuva nguvu ku wona mhaka leyo na yi lulamisilwe.

2-4. Xana Abeli wa ha wulawula na hina inyamutlha hi ndlela muni?

² Abeli wa ha wulawula ni nyamutlha. Xana wa muzwa? U nga ha alakanya lezaku lezo a zi koteki. Ahandle ka lezo, a n’wana loyi wa wumbiri wa Adamu i file kale nguvu. Hambu marambu yakwe ma lahlekile kale nguvu, ma mahile ntshuri kwalomo ka 6.000 wa malembe ma hunzileko. Niku a Biblia gi gonzisa lezi xungetano hi vafileko: “A va tivi nchumu.” (Mutsh. 9:5, 10) Zi te dlunya kambe lezaku Abeli a nga tshukangi a wula gezu gi tsalilweko lomu ka Biblia. Makunu, a nga wulawulisa kuyini na hina?

³ Mupostoli Paule i lo pimiselwa a ku wula lezi xungetano hi Abeli: “Wa ha wulawula hambu lezi a fileko.” (Gonza Maheberu 11:4.) Xana Abeli i wulawula hi ndlela muni? Hi kukholwa. Abeli hi yena munhu wo sangula a ku hlakulela a kukholwa. I kombisile kukholwa ka hombe nguvu laha ka kuza ku simama ku hanya ni nyamutlha, ku nga xikombiso lexi hi zi kotako ku xi lanzela. Loku hi gonza zokari kukholweni kakwe hi tlhela hi ti karatela ku ku pimanyisa, a matimu ya Abeli ma ta wulawula ka hina hi ndlela ya lisine ni yi khumbako nguvu.

⁴ Kanilezi, xana hi nga gonza yini ka Abeli ni kukholwa kakwe kuveni zitsongwani nguvu zi wuliwako hi yena lomu ka Biblia? A hi zi woneni.

5. Hi wihi a tlhamuselo wa magezu ya Jesu lawa ma zwananisako Abeli ni ‘kuvangiwa ka misava’? (Wona kambe a tlhamuselo wa lahasi.)

⁵ Abeli i pswalilwe na ka ha hi ku vangiwa a vanhu vo sangula. Jesu  i lo zwananisa Abeli ni ‘kuvangiwa ka misava.’ (Gonza Luka 11:50, 51.) Loku a kumbuka misava, ko khwatsi Jesu i wa wula a vanhu lava va nga ni kutsumba ka ku tirulwa xionhweni. Hambu lezi Abeli a vileko munhu wa wumune misaveni, zi wonekisa ku khwatsi hi yena wo sangula a ku woniwa hi Nungungulu kota loyi a tirulekako. * Zi te dlunya lezaku Abeli a nga kulangi xikari ka vanhu va va nene.

6. Xana Abeli i vile ni vapswali vo tshamisa kuyini?

⁶ Hambu lezi a vanhu va nga ha hi ku vangiwa, va wa yimisana ni ziyimo zo nonoha nguvu. Zi wonekisa ku khwatsi a vapswali va Abeli, Adamu na Eva, va wa sasekile na va hi vanhu va zigingi. Kanilezi va wa mahile xionho xa hombe nguvu, niku va wa zi tiva. A kusanguleni, va wa hi vanhu vo mbhelela, va nga hi ni kutsumba ka ku hanya kala kupinzuka. Lexi xi nga tsakisiko hi lezaku va lo fularela Jehova Nungungulu zonake va hlongolwa mutini wabye wa Paradise le sinwini ga Edeni. Hi ku rangisa a kunavela ka vona wutsumbu hehla ka zontlhe — a ku patsa ni zilaveko za vana vabye — va lo luza a kumbhelela kabye ni wutomi ga pinzukelwa. — Gen. 2:15–3:24.

7, 8. Zini zi nga wuliwa hi Eva a xikhati lexi a nga pswala Kana, niku xini lexi kuzilava a nga kari a xi alakanya?

⁷ Lezi va nga hi handle ka simu, Adamu na Eva va lo nonohelwa hi wutomi. Hambulezo, a xikhati va nga pswala a matewula yabye, va lo mu chula a ku hi Kana, kutani “Nchumu wu Pfunilweko,” niku Eva i lo tsaka aku: “Nzi kumile munhu hi kuvuna ka Jehova.” A magezu yakwe ma komba ku khwatsi i wa alakanya a xitsumbiso xa Jehova xa le sinwini ga Edeni, xa lezaku a wasati wo kari i wa ta beleka a “pswalo”  lowu wu nga wa ta lovisa a wakubiha loyi a pengisileko Adamu na Eva. (Gen. 3:15; 4:1) Xana Eva i alakanyile lezaku hi yena a wasati loye wa xiprofeto lexo niku Kana hi yena a “pswalo” wa kona?

⁸ Loku zi hi tano, i wo ti hembela. Ahandle ka lezo, loku ku hi lezaku yena na Adamu va wo tshama hi ku byela Kana lezaku hi yena a “pswalo” laha a nga kari a kula, handle ko kanakana va mu tlhavele matshanza. Hi kufamba ka xikhati, Eva i lo pswala a n’wana wa wumbiri, kanilezi a nga ha wulangi magezu ma kombisako ku rinzela za hombe ka yena. Va lo mu chula ku hi Abeli, lezi zi wulako “Kuhefemula,” kutani “Kunganyawuli.” (Gen. 4:2) Xana a kuhlawulwa ka vito lego ku wa kombisa lezaku va wa nga rinzeli za hombe ka n’wana loyi, a ku khwatsi vo veka Abeli hasi ka Kana? Kuzilava. Kanilezi a hi nge zi wuli hi kutiyiseka.

9. Zini lezi a vapswali inyamutlha va zi kotako ku gonza ka vapswali va hina vo sangula?

⁹ Na ku nga khataliseki a maalakanyo yabye, a vapswali inyamutlha va nga gonza zo tala ka vapswali lavo vo sangula. Hi magezu ni zimaho, xana mu ta engetela a matshanza ni makangwa wumunhwini ga vana va nwina? Kutani mu ta va gonzisa ku ranza Jehova Nungungulu ni ku lava a kuzwanana naye? Lexi xi nga tsakisiko hi lezaku a vapswali vo sangula va tsanzekile ku maha lezo. Kanilezi a vana vabye va wa nga konelwangi ku fana ni vapswali vabye.

10, 11. Mitiro muni leyi Kana na Abeli va nga kari va yi maha, niku i tshamela muni legi Abeli a gi hlakuleleko?

¹⁰ Laha a majaha lawa ya mambiri ma nga kari ma kula, ko khwatsi Adamu i ma gonzisile mitiro lezaku ma vunetela kuwundleni ka ngango. Kana i lo maha murimi; Abeli a maha murisi.

¹¹ Kanilezi Abeli i lo maha zilo za lisima nguvu. Hi kufamba ka malembe, i lo hlakulela kukholwa — ku nga tshamela go saseka legi Paule a nga tsala hi gona anzhako ka xikhati. Ehleketa hi lezo! Abeli i wa nga hi na munhu wa nyama kasi ku mu pimanyisa. Makunu-ke, i zi kotisile kuyini ku hlakulela kukholwa ka Jehova Nungungulu? Wona a ziseketelo zinharu lezi kuzilava a zimileko ka zona a kukholwa kakwe.

12, 13. Xana a ku cuwukela a zivangwa za Jehova zi ngava zi mu vunisile kuyini Abeli a ku hlakulela kukholwa ko tiya?

¹² Zivangwa za Jehova. Lisine lezaku Jehova i wa rukatele misava, laha ka kuza yi milisa mizwa ni mahlehlo lezi zi nga karatisa a ntiro wa kurima. Kanilezi a misava yi simamile ku pfuna zakuga lezi zi nga wundla a ngango wa Abeli. Niku a zihari, zi patsako zinyanyani ni tinjhanjhi, zi wa nga rukatelwangi; ge hambu a zitsunga, mativa, ni mabimbi; a matilo, marefu, gambo, hweti, ni tinyeleti zonawu zi wa nga rukatelwangi. Kontlhe lomu Abeli a nga kari a cuwuka i wa wona zikombiso za liranzo lo eta, wutlhari, ni wunene ga Jehova Nungungulu, a  muvangi wa zilo zontlhe. (Gonza Va Le Roma 1:20.) A ku ehleketa hi zilo lezo hi litsako zi lo tiyisa a kukholwa ka Abeli.

¹³ Handle ko kanakana Abeli i wa ti nyika xikhati xa ku ehleketa hi zilo za moya. Mu alakanyele na a risa a ntlhambi wakwe. A wutomi ga murisi gi wa lava lezaku a fambafamba nguvu. Yena i wa gula a zifuyo lezo zo rula a kwela zitsunga, a relela mikoveni, a tsemakanya micongo — na a lavetela a byanyi go nyuka, mati ya kunwa, ni minzhuti ya chukwana. Xikari ka zivangwa zontlhe za Nungungulu, a tiyivu ti wa woneka na ti lava nguvu ku vunetelwa ka zontlhe, a ku khwatsi ti lo mahelwa ku rangelwa ni ku vikelwa hi vanhu. Xana Abeli yenawu i wa ti wona na a lava ku rangelwa, ku vikelwa, ni ku hlayiswa hi Nungungulu loyi a tlharihileko nguvu ku hunza ni wihi munhu wa ntamu? Handle ko kanakana, yena i kombisile mixuvo leyo hi mukhongelo, niku a kukholwa kakwe ku simamile ku kula hi kota ya lezo.

14, 15. Xana a zitsumbiso za Jehova zi mu vunisile kuyini Abeli lezaku ava ni zotala za ku ehleketa hi zona?

¹⁴ Zitsumbiso za Jehova. Za koteka ku ngha Adamu na Eva va hlawutele vana vabye zontlhe lezi zi mahekileko sinwini ga Edeni kala vaza va hlongoliwa lomo. Hikwalaho, Abeli i wa hi ni zo tala za ku ehleketa hi zona.

¹⁵ Jehova i wa te ngalo a misava yi ta rukatelwa. Abeli i yi wonile a mizwa ni mahlehlo hi mahlo lezi zi nga tatisa a magezu lawo. Jehova kambe i profetile lezaku Eva i wa tazwa kubayisa loku a wundla nyimba ni loku a pswala vana. Laha a tinzisana ta Abeli ti nga kari ti pswaliwa, Abeli i wa ku wona a kutatiseka ka magezu lawo. Jehova i tsumbisile lezaku Eva i wa tava ni xilaveko xo hunza mpimo xa ku kombisiwa liranzo hi nuna wakwe niku Adamu i wa ta mu fumela. Abeli i li wonile a lisine lelo li nga tsakisiko hi mahlo yakwe. Ka xiprofeto xinwe ni xinwani, Abeli i wonile lezaku a mhaka ya Jehova ya tatiseka hakunene. Hikwalaho, Abeli i wa hi ni zigelo zo tiya za ku kholwa ka xitsumbiso xa Nungungulu xungetano hi “pswalo” lowu a siku go kari wu nga wa ta lulamisa a kubiha ku sangulileko le Edeni. — Gen. 3:15-19.

16, 17. Zini zi kotekako ku ngha Abeli a zi gonzile ka makerubima ya Jehova?

¹⁶ Malanza ya Jehova. Abeli a nga kumangi ni munhu munwe wa nyama wa ku mu pimanyisa, kanilezi laha misaveni ku wa nga hi na vanhu va nyama ntsena xikhatini lexo. A xikhati lexi Adamu na Eva va  nga hlongoliwa le sinwini ga Edeni, Jehova i lo beletela vona ni vana vabye lezaku va nga ngheni Paradiseni lego. Kasi ku wonelela a nyangwa ya simu, Jehova i lo yimisa makerubima — ku nga tingelosi ta xikhundla xo tlakuka nguvu — zinwe ni supado yi vurako yi nga kari yi nziwikela xikhati xontlhe. — Gonza Genesisi 3:24.

¹⁷ Alakanyela Abeli na a wona makerubima lawo na a ha hi mufana. Ka xiyimeko xa wumunhu ga nyama, a tingelosi leto ti wa woneka na ti hi ni ntamu wa hombe nguvu. Niku a “supado” leyo yi nga tshama hi ku vura, na yi nziwikela xikhati xontlhe, yonawu yi wa chavisa. Laha Abeli a ngaya a kula, xana yena i wa tshukile a wona tingelosi leto na ti karele ti tlhela ti suka ntirweni wa tona? Ahihi. Wusiku ni mumu, lembe ni lembe, makume ni makume ya malembe, a zivangwa lezo zo tlhariha ni za ntamu zi wa nga tsiki a ntiro wa zona. Hi ndlela leyo, Abeli i lo gonza lezaku Jehova Nungungulu i wa hi ni malanza yo lulama ni ma timiselako. Ka makerubima lawo, Abeli i lo wona a kutsumbeka ni kuingisa Jehova lezi a nga kala a nga zi woni ngangweni wakwe. Handle ko kanakana, a xikombiso xa tingelosi leto xi tiyisile a kukholwa kakwe.

18. Xiseketelo muni xa hombe lexi hi nga naxo kasi ku hlakulela a kukholwa inyamutlha?

¹⁸ Laha a nga ehleketa hi zontlhe lezi Jehova a nga kari a zi kombisa xungetano hi wutsumbu gakwe hi ku tirisa zivangwa, zitsumbiso, ni zikombiso za malanza Yakwe, Abeli i wa wona a kukholwa kakwe na kuya ku tiya nguvu. A xikombiso xakwe xa wulawula ka hina, xana a wu zi woni lezo? A vaswa nguvunguvu, va nga ha tiya hlana hi ku tiva lezaku va zi kota ku hlakulela a kukholwa ka lisine ka Jehova Nungungulu, na ku nga khataliseki lezi zi mahiwako hi vanwani laha mutini. Kota  lezi hi ranzelweko hi zihlamaliso za kuvanga ni lezi hi nga ni Biblia gontlhe, zinwe ni zikombiso zo tala za kukholwa, hi na ni xiseketelo xa hombe xa ku hlakulela kukholwa inyamutlha.

19. Hi kufamba ka xikhati, lisine muni lo eta leli Abeli a ngaza a li zwisisa?

¹⁹ Laha a kukholwa ka Abeli ku ngaya ku kula, yena i wa lava ndlela ya ku ku kombisa hi mitiro. Kanilezi, xini lexi a munhu wa nyalidede a nga zi kota ku nyika a Muvangi wa wuako gontlhe? Nungungulu hi lisine i wa nga lavi xinyikiwo ge hambu xivuno xa vanhu. Hi kufamba ka xikhati, Abeli i loza a zwisisa a lisine leli lo eta: Loku yena a nyika Jehova a za chukwana ka zontlhe a nga nazo — hi zigelo zi nene — a Dadani wakwe wa le tilweni i wa ta tsaka.

20, 21. Zinyikiwo muni lezi Kana na Abeli va nyikeleko ka Jehova, niku xana yena i hlamulisile kuyini?

²⁰ Hikwalaho, Abeli i lo longa ku nyikela a tiyivu to kari ta ntlhambi wakwe. I lo hlawula a ta chukwana, ta matewula, zonake a nyikela a zipanze lezi a nga alakanya lezaku hi zona za chukwana ka xifuyo xinwe ni xinwani. Kuveni lezo, Kana yenawu i alakanyele ku kuma makatekwa ni ku tsakisa Nungungulu, zonake a longisela a munyikelo wa lezi a nga pfuna. Kanilezi a zigelo zakwe zi wa nga fani ni za Abeli. A kuhambana ka kona ku wonekile a xikhati lexi a va ka makabye lava va nga nyikela miphahlo yabye.

²¹ Za koteka ku a vana lava va Adamu hi wumbiri gabye va tirisile maganzelo ni nzilo kasi ku maha minyikelo yabye, kuzilava mahlweni ka makerubima, lawa ma nga hi wona woce a vayimeli va Jehova misaveni xikhatini lexo. Jehova i lo hlamula! Hi gonza lezi: “Jehova i lo xalala ha Abeli ni munyikelo wakwe.” (Gen. 4:4) A tlhatlhambutelo lowu a wu wuli lezi Nungungulu a kombisisileko zona a kuxalala kakwe.

22, 23. Xive xihi a xigelo xa lezaku Jehova a tsakela a munyikelo wa Abeli?

²² Kanilezi hikuyini a xaleleko ha Abeli ntsena? Xana kuve xinyikiwo xoce xi nga mu xalalisa? Abeli i lo nyikela a xivangwa xo hanya, a halata a nkhata wa xona wa lisima. Xana Abeli i wa li tiva a lisima la muphahlo lowo? Mazana ya malembe yo tala anzhako ka masiku ya Abeli, Nungungulu i lo tirisa a muphahlo wa yivana yo kala bawa lezaku a profeta hi wona a muphahlo wa N’wana Wakwe wo mbhelela, a “Yivana ya Nungungulu” leyi yi nga wa ta halata a nkhata wa yona wo kala nanzu. (Joh. 1:29; Ekso. 12:5-7) Kanilezi, Abeli i wa nga tivi zo tala mhakeni leyo.

²³ Lexi hi xi tivako hi kutiya hi lexi: Abeli i lo nyikela a za chukwana ka zontlhe a nga hi nazo. Jehova i lo xalala hi munyikelo wakwe na yena munhu wa kona kambe. Abeli i lo maha munyikelo wakwe hi ku kuciwa hi liranzo ha Jehova ni kukholwa ka lisine.

24. a) Hikuyini hi nge a munyikelo wa Kana wu wa nga hi na xihoxo? b) Xana Kana i fana ni vanhu vo tala va nyamutlha hi ndlela muni?

 ²⁴ A mhaka ya Kana yi wa hambene. Jehova “a nga xalalangi ha Kana ni munyikelo wakwe.” (Gen. 4:5) A hi ku khwatsi a munyikelo wa Kana wu wa hi ni xihoxo; a Nayo wa Nungungulu wu gumile wu vumela a minyikelo ya mihanzu ya misava. (Levi 6:14, 15) Xungetano hi Kana a Biblia gi ngalo a “mitiro yakwe yi wa bihile.” (Gonza 1 Johani 3:12.) A ku fana ni votala inyamutlha, ko khwatsi Kana i wa alakanya lezaku zi wa enela a ku kombisa kukholwa ka Nungungulu kasi ku woniwa ntsena na zi nga humi mbilwini. A mitiro yakwe yi lo tekela ku dlunyatisa lezaku yena i wa nga hi na kukholwa ka lisine kutani liranzo ha Jehova.

25, 26. Xitlharihiso muni lexi Jehova a nyikileko Kana, kanilezi zini lezi Kana a zi mahileko?

²⁵ Laha Kana a nga wona lezaku a nga xalalisangi Jehova, xana i lavile ku gonza ka xikombiso xa Abeli? Ne. I lo vila hi xiviti na a zangarela makabye wakwe. Jehova i lo wona lezi zi nga kari zi maheka mbilwini ya Kana a tlhela a zama ku pimisana naye hi lihlaza-mbilu. I lo tlharihisa Kana lezaku a xiviti xakwe xi wa ta mu yisa xionhweni xa hombe, a tlhela a mu byela lezaku loku a cica mapimo yakwe i wa ta “tlakuswa.” — Gen. 4:6, 7.

²⁶ Kana i lo kanyisa a xitlharihiso xa Nungungulu. A wutshanwini ga ku ti sola, yena i lo vitana nzisana yakwe lezaku va famba va hlakana lomu mafusini. Kwaseyo, Kana i lo vukela Abeli a mu daya. (Gen. 4:8) Hi ndlela leyo, Abeli i lo maha wo sangula ka vontlhe lava va dawako hi vayimeli va wukhongeli ga mawunwa hi kota ya ku yimelela a lisine. I file, kanilezi a matimu yakwe a ma mbhelangi laho.

27. a) Hikuyini hi zi kotako ku tiyiseka lezaku Abeli i ta vuxiwa hi ka vafileko handle ko kanakana? b) Hi nga tiyisekisa kuyini lezaku ginwani siku hi ta tshuka hiva zinwe na Abeli?

²⁷ Hi kufananisa, a nkhata wa Abeli wu lo rilela ku photelwa hi Jehova Nungungulu. Niku Nungungulu i lo wu photela hi ku tsayisa a wakubiha loyi Kana. (Gen. 4:9-12) A xa lisima nguvu ka lezo hi lezaku a matimu ya kukholwa ka Abeli ma ha wulawula ni nyamutlha. A wutomi gakwe — legi kuzilava gi ngava zana ga malembe ntsena — give go koma a ku hunza vanwani vanhu va xikhatini lexo, kanilezi Abeli i hanyile hi ndlela yo nyawula hi ku xalalisa Nungungulu. I file na a zi tiva lezaku i wa tsakelwa ni ku ranziwa hi Dadani wakwe wa le tilweni, Jehova. (Maheb. 11:4) Hikwalaho ha zi kota ku tiyiseka lezaku i hlayisekile maalakanyweni ya Jehova yo kala magumo, na a rinzela ku vuxiwa hi ka vafileko lezaku a hanya paradiseni misaveni. (Joh. 5:28, 29) Xana u tava zinwe naye kwaseyo? U ngava zinwe naye loku u ti yimisela ku ingisela a xikhati lexi Abeli a wulawulako u tlhela u pimanyisa a kukholwa kakwe ka hombe.