1, 2. Hikuyini a busola yi hi xitiro xa lisima nguvu, niku xana yi nga ringanisiswa kuyini ni livalo?

A MARINYERO i fambisa xitimela xakwe ka mabyandlati ya bimbi ga hombe; a mufambi i tsemakanya xiwula yece; a mufambisi wa xihaha-pfhuka i xi fambisa xi haha hehla ka marefu ma fenengetileko a ndengelenge. Xana wa xi tiva lexi vona vontlhe xi nga ha va humelelako? A munwe ni munwani wabye lomu a nga kona a nga ha humelelwa hi mhango ya hombe loku a nga hi na busola — nguvunguvu loku a nga hi na michini yinwani ya yi nene ya nguva leyi.

² A busola xitiro xi tsongwani xi talako kuva wachi gi nga ni chingani yi kombako nwalungu. Loku yi kari yi tira khwatsi, nguvunguvu loku yi tirisiwa zinwe ni mapa wa matiko wu lulamileko, a busola yi nga ku ponisa ka timhango. Hi tindlela to kari, yi nga ha ringaniswa ni xinyikiwo xa lisima lexi hi nyikilweko hi Jehova — ku nga livalo. (Jakobe 1:17) Loku hi wa nga  hi na livalo, hi wa ta lahlekela magumo. Loku hi li tirisa khwatsi, li nga hi vuna a ku tiva mahanyela ma nene hi tlhela hi hanya hi wona. Makunu, a hi gonzeni a ku xini livalo niku li tirisa kuyini. Anzhako ka lezo, hi ta wulawula hi timhaka leti: (1) Xana a livalo li nga gonzisiswa kuyini, (2) hikuyini hi faneleko ku khatala hi tivalo ta vanwani, ni (3) lezi a ku hlayisa livalo li nene zi nehisako zona makatekwa.

3. Hi wihi a tlhamuselo wo kongoma wa gezu ga xiGreki gi hunzuluselweko ku “livalo,” niku xana gi wula a wuzikoti gihi go hlawuleka legi a vanhu va nga nago?

³ Lomu ka Biblia, a gezu ga xiGreki gi hunzuluselweko ku “livalo” hi kukongoma gi wula “wutivi ga lomu nzeni, kutani wutivi ga wena nwinyi.” A ku hambana ni zivangwa zontlhe lezi zinwani za laha misaveni, hina hi na ni wuzikoti ga ku ti tiva ha hoce legi hi nyikilweko hi Nungungulu. Hi kufananisa, ha zi kota ku yima hi lenzhako hi ti cuwuka wutsumbu ga hina lezaku hi lulamile mahanyeleni ya hina ke. Na li tira kota mumahi wa wukustumunyu wa lomu nzeni, kutani mulamuli, a livalo la hina la zi kota ku hlola mitiro ya hina, mawonela ya hina, ni lezi hi zi hlawulako. Li nga hi rangela kasi hi maha ziboho zi nene kutani ku hi tlharihisa ka lezi zo biha. Anzhako ka lezo, li nga hi tangalisa loku hi hlawulile za zi nene kutani ku hiba loku hi hlawulile za hava.

4, 5. a) Hi zi tivisa kuyini lezaku Adamu na Eva hi wumbiri gabye va wa hi ni livalo, niku xini xi nga humelela hi kota ya ku kanyisa a nayo wa Nungungulu? b) Zini zi kombako lezaku a vanhu vo tsumbeka va le mahlweni ka nguva ya wuKristu va wa hi ni livalo li tirako ke?

⁴ A wuzikoti legi gi mahelwe nzeni ka wanuna ni wasati kusukela kusanguleni. Adamu na Eva hi wumbiri gabye va kombile lezaku va wa hi ni livalo. Hi wona a xikombiso xa lezo hi ka tingana leti va vileko nato anzhako ka kuonha kabye. (Genesisi 3:7, 8) Lexi xi nga tsakisiko hi lezaku ka xikhati lexo a kuba ka livalo labye a ka ha va vunangi. Va wa kanyisile a nayo wa Nungungulu ha womu. Hi ku maha lezo, va lo hlawula a ku hluwuka na va zi tiva, va maha valala va Jehova Nungungulu. Kota vanhu vo mbhelela, va wa zi tiva lezi va nga kari va maha, niku yi wa nga ha hi kona ndlela ya ku tlhelela nzhako.

 ⁵ A ku hambana na Adamu na Eva, a kutala ka vanhu va nga mbhelelangiko va ingisa a livalo labye. Hi xikombiso, Joba, a wanuna wo tsumbeka i zi kotile ku wula lezi: “Nzi ta khomisisa a kululama ka mina, nzi nga ta ku tsika, a mbilu ya mina a yi nzi kawuki hi siku ni ginwe kuhanyeni ka mina.” * (Joba 27:6) Joba hakunene i wa hi munhu a nga zi tiva lezi a nga kari a zi maha. I wa ti karatela ku ingisa a livalo lakwe, a li vumelela lezaku li mu rangela ka mitiro ni ka ziboho zakwe. Hikwalaho, i zi kotile ku wula na a xalele lezaku a livalo lakwe li wa nga mu koni kutani ku mu wisa tingana. Wona a kuhambana ku nga kona xikari ka Joba na Davida. A xikhati lexi Davida a nga kala ku kombisa xichawo ka Saule — a hosi ya Jehova yi totilweko — “i lo biwa hi livalo.” (1 Samueli 24:5) A kuba loko ka livalo hakunene ku mu vunile Davida, ku mu gonzisa a ku nga tshuki a tsika ku kombisa xichawo ka manwani makhati.

6. Xini xi kombako lezaku a livalo xinyikiwo xi nga hiwa vanhu vontlhe?

⁶ Xana a xinyikiwo lexi xa livalo xi lo hiwa malanza ya Jehova ntsena? Wona a magezu ma pimisilweko ya mupostoli Paule yaku: “A vamatiko lava va nga hiko na nayo, loku va maha a zilayelo za nayo hi mahanyela, vona na va nga hi na nayo, vova nayo vona wutsumbu xikari kabye; hakuva va kombisa lezaku a mitiro ya nayo yi tsalilwe timbilwini tabye, a livalo labye li va mahela wukustumunyu, ni maalakanyo yabye ma va kona kutani ku va tlhatlha.” (Va Le Roma 2:14, 15) Hambu lava va nga yi tiviko a milayo ya Jehova ne ni kutsongwani, a zikhati zo kari va nga ha kuciwa hi kustumunyu loyi wa lomu nzeni lezaku va maha zilo zi zwananako ni matshinya ya milayo ya Nungungulu.

7. Hikuyini a livalo li zi kotako ku hoxisa ka zikhati zinwani?

⁷ Hambulezo, ka zikhati zinwani a livalo li nga ha hoxisa. Hikuyini? Kunene, loku a busola yi vekiwa kusuhani ni xibya xa simbi,  a chingani ya yona yi nga ha kokiwa yi komba kunwani na ku nga hi nwalungu. Niku loku yi tiriswa na yi nga hi na mapa wo lulama, a busola a yi nge vuni nchumu. Hi kufanana, loku a livalo la hina li kucetelwa nguvu hi kunavela ka makangwa ka mbilu ya hina, li nga hi yisa tlhelweni ga hava. Niku loku li tiriswa handle ka wurangeli go tsumbeka ga Mhaka ya Nungungulu, hi nga tsanzeka ku hambanyisa a za zi nene ni za kubiha timhakeni to tala ta lisima. Hakunene, kasi a livalo la hina li tira hi kufaneleko, hi fanele ku rangelwa hi moya wa ku basa wa Jehova. Paule i tsalile lezi: “Ni livalo la mina la nzi mahela wukustumunyu ka Moya wa ku Basa.” (Va Le Roma 9:1) Kanilezi, xana hi nga tiyisekisa kuyini lezaku a livalo la hina la tira hi kuyelana ni moya wa ku basa wa Jehova? Hi nga maha lezo hi ku li gonzisa.

8. a) Xana a mbilu yi nga khumbisa kuyini a livalo, niku xini hi faneleko ku chela nguvu kota ka xona zibohweni za hina? b) Hikuyini a kuva ni livalo li basileko zi nga hiko zona zoce zi lavekako ka muKristu? (Wona a tlhamuselo wa lahasi.)

⁸ Xana u mahisa kuyini a xiboho xi seketelwako ka livalo? Zi wonekisa ku khwatsi a vo kari va maha xiboho xa lezi va zi lavako na va ti seketela ka maalakanyo ni kutizwa kabye ntsena. Anzhako ka lezo, va nga ha wula lezi: “Kunene, lezo a zi karati a livalo la mina.” A kunavela ka mbilu ka zi kota kuva ka hombe nguvu, laha ka kuza ku hlula a livalo. A Biblia gi ngalo: “A mbilu yi khohlakele ku hunza zilo zontlhe, yi bolile, yi nga tibyiwa hi mani ke?” (Jeremia 17:9) Hikwalaho, lezi zi navelwako hi mbilu ya hina, a zi faneli kuva zona za lisima nguvu. Kanilezi, a xo ranga hi fanele ku chela kota ka lezi zi to tsakisa Jehova Nungungulu. *

9. Xini a kuchava Nungungulu, niku xana ku li khumbisa kuyini a livalo la hina?

 ⁹ Loku a xiboho xo kari hakunene xi seketelwa ka livalo la hina li gonzisilweko, xi ta komba lezaku ha chava Nungungulu; a hi tsakisi a kunavela ka hina. Hi nga wona a xikombiso lexi: Nehemia, a Mwamangulu wo tsumbeka, i wa hi ni fanelo ya ku lonza a nzhuvo ni mikhupo yo kari ka vanhu va le Jerusalema. Hambulezo a nga lonzangi. Hikuyini? I wa venga hambu ni maalakanyo ya kuva khombyeni ga ku khunguvanyisa Jehova hi ku tshikelela vanhu va Nungungulu. I te ngalo: “A nzi mahangi lezo, hakuva nzi wa chava Nungungulu.” (Nehemia 5:15) Kunene, a xa lisima ka zontlhe ku chava ku khunguvanyisa Nungungulu, hi maha lezo hi mbilu yontlhe. A kuchava loko ka ta hi susumetela ku hlota a wurangeli ga Mhaka ya Nungungulu a xikhati lexi hi mahako ziboho.

10, 11. a) Hi wahi a matshinya ya milayo ya Biblia lawa ma nyikako wusungukati mhakeni ya kunwa byala? b) Hi nga gi kumisa kuyini a wurangeli ga Nungungulu a xikhati lexi hi ma tirisako?

¹⁰ Hi xikombiso, hi nga alakanya hi mhaka ya byala. A xiboho lexi a kutala ka hina hi yimisanako naxo lomu mibuzweni hi lexi xaku: Xana nzi tanwa ke? A kuranga, hi fanele ku ti gonzisa hina wutsumbu. Hi wahi a matshinya ya milayo ya Biblia lawa ma tirako mhakeni leyi? Lisine lezaku a Biblia a gi beleteli kunwa byala hi kuringanisela. Gi dumisa Jehova hi kota ya xinyikiwo xa vinya. (Tisimu 104:14, 15) Kanilezi, a Biblia ga kona a kunwa byala hi ku hunzisa mpimo ni mibuzo yo khwatsi zitokofela. (Luka 21:34; Va Le Roma 13:13) Ahandle ka lezo, gi xaxameta a wudakwa xikari ka zionho za hombe nguvu zo kota wubhayi. * — 1 Va Le Korinte 6:9, 10.

¹¹ A livalo la muKristu li gonzisiwa ni ku oloviswa hi matshinya lawo ya milayo. Makunu, loku hi yimisana ni xiboho xa kunwa byala mubuzweni wo kari, hi ti maha ziwutiso zo kota lezi: ‘Mubuzo wa lixaka muni lowu wu longiselwako? Xana za koteka kuza wu ku khwatsi xitokofela? Hi kwihi a kubyekelela ka mina?  Xana nza gi vilela byala? Nzi hanya hi gona? Nzi gi nwela a ku susa tingana niku nzi gi nwela ku fela ku rula ke? Kona nza zi kota a ku ti pimela?’ A xikhati lexi hi ehleketako hi matshinya ya milayo ya Biblia ni ziwutiso lezi ma zi vuxako, hi fanele ku khongela ka Jehova kasi a hi rangela. (Gonza Tisimu 139:23, 24.) Hi ndlela leyo, hi ramba Jehova lezaku a hi rangela hi moya wakwe wa ku basa. A xinwani kambe, ho gonzisa a livalo la hina lezaku li tira hi kuyelana ni matshinya ya milayo ya Nungungulu. Hambulezo, ku na ni mhaka yinwani yi faneleko ku kambisiswa khwatsi zibohweni za hina.

12, 13. Hi zihi a zigelo zo kari lezi zi hambanisako a tivalo ta maKristu, niku xana hi fanele ku yimisanisa kuyini ni kuhambana loko?

¹² A zikhati zo kari u nga ha hlamala hi ku wona lezi a tivalo ta maKristu ti hambanisako zona. A munhu wo kari a nga ha alakanya lezaku a mukhuwo kutani xihena xo kari xi bihile; kanilezi a munwani wa xi ranza niku a nga xi woni a xiseketelo xa ku xi kona. Hi xikombiso, mhakeni ya kunwa byala, a wo kari a nga ha tsakela kunwa ni vanghana vo kari na va ti bhulela ni wusikwanyana, kuveni lezo a munwani a nga ha khunguvanyeka hi manwela lawo. Hikuyini ku hi ni kuhambana loku, niku xana ku fanele ku khumbisa kuyini a ziboho za hina?

¹³ A vanhu va hambana hi zigelo zo tala. A mawundlelwa yabye ma hambana nguvu. Hi xikombiso, a vo kari va gi tiva khwatsi a gome legi va tako na valwa nago cima ka kale — kuzilava na vawa na va vuka. (1 Tihosi 8:38, 39) Loku zita mhakeni ya byala, a vanhu lavo va nga ha nyenya ni kuzwa a sema ga gona. Loku a munhu wa matshamela lawo a ku enzela, a livalo lakwe li nga ha mu beletela a kunwa byala loku u mu nyika. Xana u ta khunguvanyeka loku a ala? U ta mu kurumeta? Ahihi. Kani wa xi tiva lexi xi mu mahako a nga lavi kunwa kani a wu xi tivi — ku nga nchumu lowu kuzilava a zi wonako na zi hi chukwana a ku nga ku byeli ka wutshamu legi — a liranzo la wumakabye li fanele ku ku kuca a ku nga mu kurumeti.

14, 15. Hi yihi a mhaka leyi yi nga kari yi hambanisa a tivalo ta maKristu yo kari zaneni ga malembe go sangula, niku hi wahi a mawonela lawa Paule a nga ma nyika?

 ¹⁴ Mupostoli Paule i zi wonile lezaku a kutala ka zikhati a tivalo ta maKristu zaneni ga malembe go sangula ti wa hambana nguvu. Xikhatini lexo, a maKristu yo kari ma wa nga tlhatlheki a kuga zakuga zo kari zi nga phahlelwe zifananiso. (1 Va Le Korinte 10:25) A livalo la Paule li wa nga mu beleteli a kuga zakuga lezo zi nga gumesa zi xavisiwa mabazarini. Ka yena, a zifananiso zi wa nga hi nchumu; a zifananiso zi wa nga ta tshuka zi vile venyi va zakuga lezi zi tileko hi ka Jehova na zi lumba yena hi tindlela tontlhe. Hambulezo, Paule i wa zi tiva lezaku a vanwani va wa nga hi na mawonela lawo mhakeni leyo. Za koteka ku ngha a vokari va vile vakhozeli va hombe va zifananiso na va nga seva maKristu. Ka vona, ni xihi lexi xi nga yelana ni kukhozela zifananiso xi wa hi xikhunguvanyiso, hambu loku zi vile za kale. Mave wahi a magumo ya kona?

¹⁵ Paule i te ngalo: “Makunu hina lava hi nga ni ntamu hi yimelwe hi ku rwala a gome ga lava va nga hiko na ntamu, hi nga tsakisi a wutsumbu ga hina ntsena. Hakuva na yena Kristu a nga ti tsakisangi.” (Va Le Roma 15:1, 3) Paule i tlhamuselile lezaku hi fanele ku rangisa lezi a vamakabye va hina va zi lavako mahlweni ka lezi za hina, a ku fana ni lezi Kristu a zi mahileko. Na a wulawula hi mhaka yo fana ni yaleyi, Paule i te ngalo cima i wa nga taga nyama kasi a nga khunguvanyisi a yivu ya lisima leyi Kristu a nyikeleko wutomi gakwe hi kota ya yona. — Gonza 1 Va Le Korinte 8:13; 10:23, 24, 31-33.

16. Hikuyini lava a livalo labye li va beletelako ku maha zilo zo kari va nga faneliko ku lamula lava a livalo labye li hambeneko ni leli la vona?

¹⁶ Hi tlhelo ginwani, lava a livalo labye li va beletelako ku maha zilo zo kari a va faneli ku sola vanwani, va kurumeta lezaku ngha vontlhe va wona zilo zi yelanako ni livalo kota lezi vona va zi wonisako zona. (Gonza Va Le Roma 14:10.) Hi lisine, a livalo la hina li fanele ku lamula hina, na ku nga hi ku lamula vanwani. Alakanya a magezu lawa ya Jesu yaku: “Mu nga lamuli, kasi ma kala ku lamuliwa.” (Mateu 7:1) Lomu bandleni, vontlhe  va fanele ku potsa a ku kanetisana hi zilo zi yelanako ni livalo la munhu. Wutshanwini ga lezo, hi hlota tindlela ta ku vuvumisa liranzo ni kubohana, hi akana, hi nga hahlulani. — Va Le Roma 14:19.

17. Zini zi humeleleko a tivalo ta vanhu vo tala nyamutlha?

¹⁷ Mupostoli Pedro i tsalile lezi: “Mu hi ni livalo li nene.” (1 Pedro 3:16) A livalo li basileko mahlweni ka Jehova Nungungulu xikatekiso xa hombe nguvu. A li fani ni tivalo ta vanhu vo tala nguvu nyamutlha. Paule i wulawulile hi lava “a livalo labye li hisilweko khwatsi hi xiketse xo hisa.” (1 Timote 4:2) A xiketse xo hisa xi hisa a nyama, xi yi siya ni bawa na yi nga hazwi nchumu. Hakunene, a votala va na ni livalo li fileko — li hisilweko nguvu liza li tlanyala laha ka kuza li nga ha va tlharihisi,  ku va alela zo kari, ge hambu ku vaba hi tingana kutani nanzu loku va maha za kubiha. A vanyingi nyamutlha ve ngalo: “Hi kona khwatsi” hi lezi va nga ti zwiko nanzu loku va maha zo biha.

18, 19. a) Xivuno muni lexi xi nga ha kumiwako hi ku tizwa nanzu kutani tingana? b) Zini lezi hi nga ha mahako loku a livalo la hina li simama a ku hi tsayisa hi kota ya zionho za kale lezi hi sinako hi ti solile ka zona?

¹⁸ Hi lisine, a ku tizwa nanzu ku ngava ndlela ya kuva a livalo li hi byela lezaku hi mahile zo biha. Loku a kutizwa loko ku kuca a muonhi lezaku a ti sola, hambu loku a mahile a xionho xa hombe nguvu ka zontlhe a nga tsetselelwa. Hi xikombiso, Hosi Davida i wele nanzweni wa hombe kanilezi i lo tsetselelwa nguvunguvu hi lezi a nga ti sola hi mbilu yontlhe. Lezi a nga venga a xihoxo lexi a nga xi mahile a tlhela a ti yimisela a ku ingisa milayo ya Jehova kusukela  kwalaho kuya mahlweni, zi mu vunile a ku wona lezaku Jehova mu “nene, wa tsetselela.” (Tisimu 51:1-19; 86:5) Makunu, hi nga kuyini loku a kutizwa nanzu ni tingana za ha simama anzhako ka kuva hi ti solile hi tlhela hi tsetselelwa ke?

¹⁹ A zinwani zikhati a livalo la zi kota ku tsayisa hi ku hunzisa mpimo, liba a muonhi hi nanzu hi xikhati xo leha anzhako ka kuva a xivuno xa nanzu lowo xi mbhelile. Ka matshamela lawo, hi fanele ku tiyisa a mbilu leyi yi ti konako lezaku Jehova ngwa hombe a ku hunza a kutizwa kontlhe ka vanhu. Hi fanele ku kholwa ni ku vumela lezaku Jehova wa hi ranza niku wa tsetselela, a ku fana ni lezi hi kucako vanwani lezaku va zi maha. (Gonza 1 Johani 3:19, 20.) Hi ginwani tlhelo, a livalo li basileko li neha kuxalala, kurula, ni kutsaka ka hombe loku ku kalako nguvu tikweni legi. A vanhu vanyingi lava va nga tshukile va wela xionhweni xa hombe va kuzwa a kutlhatlheka loko niku inyamutlha va zi kota ku hlayisa a livalo li nene na va tirela Jehova Nungungulu. — 1 Va Le Korinte 6:11.

20, 21. a) Xana a bhuku legi gi mahelwe a ku ku vuna ku maha yini? b) Kutlhatlheka muni loku hi nga nako kota maKristu, kanilezi xana hi fanele ku ku tirisisa kuyini?

²⁰ A bhuku legi gi mahelwe ku ku vuna lezaku u kuma a litsako lelo ni ku hlayisa a livalo li nene masikwini lawa yo gumesa ya zikarato ya tiko go biha ga Satani. Hakunene, a bhuku legi a gi nge tlhamuseli yontlhe a milayo ni matshinya ya milayo ya Biblia lawa u faneleko ku ma alakanyela ni ku ma tirisa ziyinweni lezi u kumanako nazo siku ni siku. Ahandle ka lezo, u nga rinzeli zileletelo zo olova ni zo kongoma xungetano hi zilo zi yelanako ni livalo. A kungo ga bhuku legi ku ku vuna a ku gonzisa ni ku olovisa a livalo la wena hi ku kambisisa a matirisela ya Mhaka ya Nungungulu wutomini ga wena siku ni siku. A ku hambana ni Nayo wa Mosi, “a nayo wa Kristu” wu byela a vaseketeli va wona lezaku va hanya nguvu hi livalo ni matshinya  ya milayo a ku hunza ku hanya hi zileletelo zi tsalilweko. (Va Le Galatia 6:2) Hi ndlela leyo, Jehova i nyika kutlhatlheka ka hombe a maKristu. Hambulezo, a Mhaka yakwe ya hi alakanyisa lezaku hi nga tshuki hi tirisa a kutlhatlheka loko kota “xifenengelo xa mitiro ya kubiha.” (1 Pedro 2:16) Wutshanwini ga lezo, a kutlhatlheka loko ku hi nyika a lungelo ga hombe ga ku kombisa a liranzo la hina ka Jehova.

²¹ Loku u alakanyela khwatsi hi ndlela ya chukwana ya ku hanya hi matshinya ya milayo ya Biblia u tlhela u tatisa a ziboho za wena, u ta simama ndleleni ya lisima leyi yi sangulileko a xikhati lexi u nga tiva Jehova hi khati go ranga. A “kupima” ka wena ku ta tolovetwa hi ‘ku tiriswa.’ (Maheberu 5:14) A livalo la wena li gonzisilweko hi Biblia li ta ku vuna siku ni siku wutomini ga wena. A ku fana ni busola yi rangelako a muenzi, a livalo la wena li ta ku vuna a ku maha ziboho lezi zi tsakisako a Dadani wa wena wa le tilweni. Leyo hi yona ndlela ya kuva u tshama liranzweni la Nungungulu.