1, 2. a) Hikuyini ku lavekako ca ku ku komba ndlela loku u hi ka wutshamu go kala u nga gi tivi? b) Cini leci Jehovha a nga hi nyika kasi ci hi rangela?

TI ALAKANYELE na u famba ka wutshamu ga ciwula co kala ni sinya. Seno ni seno u cuwukako, wo wona misava basi na yi pengapenga hi moya. Laho zva olova ku lahleka. Cini ci lavekako kasi u nga lahleki? Ku laveka munhu a gi tivako khwatsi a wutshamu lego kasi a ku komba ndlela, kutani nchumu wo kota gambo, tinyeleti,  mapa, bússola, kutani GPS. A kuva ni ca ku ku komba ndlela zvi nene hakuva zvi nga ponisa wutomi ga wena.

² Hontlheni ha kumana ni zvikarato zvo tala niku hi nga tshuka hi nga ci tivi ni co maha. Kanilezvi Jehovha i hi nyikile a livhalo kasi li hi rangela. (Jakobe 1:17) Ka cipimo leci hi ta tiva ku: 1) Cini a livhalo? Kona li tirisa kuyini? 2) Hi nga li gondzisisa kuyini a livhalo la hina? 3) Hikuyini hi faneleko ku khatala hi tivhalo ta van’wani? 4) A livhalo la li nene li nga hi vhunisa kuyini a ku hanya khwatsi?

3. Cini a livhalo?

³ Jehovha i hi nyikile cinyikiwo co saseka, ku nga livhalo. A livhalo wutivi hi nga nago ga ku tiva ku hambanisa zva zvi nene ni zvakubiha. A gezu ga ciGreki legi gi tirisilweko laha ka ku “livhalo” lomu ka Bhibhiliya gi wula “ku ti tiva wena n’winyi”. Loku a livhalo la hina li tira khwatsi, li hi vhuna ku ti hlola hi tiva lezvi hakunene zvi nga maalakanyweni ni mbilwini ya hina. Li nga hi vhuna ku maha zva zvi nene, hi tsika zvakubiha. Li nga hi maha hi tsaka loku hi mahile zva zvi nene kutani hi tizwa nandzu loku hi mahile zvakubiha. — Wona Tlhamuselo wa wu 5.

4, 5. a) Zvini zvi nga humelela a cikhati leci Adhamu na Evha va nga kala ku ingisa tivhalo tabye? b) Nyika zvikombiso zvo kari zva lomu ka Bhibhiliya zvi kombako lezvi a livhalo li tirisako zvona.

⁴ Zvi le ka mun’we ni mun’wani lezvaku i ta ingisa livhalo lakwe kutani ahihi. Adhamu na Evha va wonhile hi lezvi va nga kala ku ingisa tivhalo tabye. Hambu lezvi va nga gumesa va ti laya, zvi wa nga ha vhuni nchumu hakuva va wa sina va mahile lezvi Nungungulu a ngaku  ‘mu nga mahi’. (Genesisi 3:7, 8) Adhamu na Evha va wa hi ni tivhalo to mbhelela niku va wa zvi tiva ku zvi bihile a ku tsika ku ingisa Nungungulu, hambulezvo a va ingisangi tivhalo tabye.

⁵ Kanilezvi kuve ni vanhu vo tala vo kala ku mbhelela va ingisileko tivhalo tabye. A mun’we wabye hi Joba. Kota lezvi a nga maha zva zvi nene, i tiyile ku wula lezvi: ‘A mbilu ya mina yi nga ta ndzi kawuka ne siku ni gin’we kuhanyeni ka mina.’ (Joba 27:6) A cikhati leci Joba a nga wulawula hi “mbilu”, i wa wula a livhalo lakwe, ku nga wutivi ga ku hambanisa zva zvi nene ni zvakubiha. Kanilezvi Dhavhidha i wa tshuka a kanyisa a livhalo lakwe, a tsika ku ingisa Jehovha. Andzhako ka kuva a tsemile nguwo ya hosi Sawule i no tizwa nguvhu nandzu, a ‘biwa hi livhalo’. (1 Samueli 24:5) A livhalo la Dhavhidha li wo mu byela ku lezvi a nga maha zvi bihile. Kasi a nga ha phindi a cihoxo leco i wa fanele ku gondza ku ingisa a livhalo lakwe.

6. Hikuyini hi nga wulako ku a livhalo cinyikiwo hi nyikilweko hi Nungungulu?

⁶ Hambu a vanhu lava va kalako va nga mu tivi Jehovha va zvi tiva lezvaku ku na ni zvilo zva zvi nene ni zva kubiha. A Bhibhiliya gi ngalo: “Ni maalakanyo yabye ma va kona kutani ku va tlhatlha.” (Va Le Roma 2:14, 15) Hi cikombiso, a vanhu vo tala va zvi tiva ku zvi bihile a ku daya ni ku yiva. Hambu loku va nga zvi poli, a vanhu lavo vo ingisa a tivhalo tabye, ku nga wutivi gabye ga ku hambanisa a zva zvi nene ni zvakubiha, legi Jehovha a va nyikileko. Va landzela a matshinya ya milayo ya Nungungulu kambe, kutani lisine la tshinya leli Jehovha a hi nyikileko kasi li hi vhuna ku hlawula zva zvi nene laha kuhanyeni.

7. Hikuyini a livhalo la hina li nga tshukako li hi pengisa?

 ⁷ Kanilezvi a livhalo la hina li nga tshuka li hi pengisa. Hi cikombiso, li nga tshuka li wonhiwa hi maalakanyo ya hina yo kala ku mbhelela ni mbilu ya hina, li hi byela zvo kala zvi nga hi zvona. A kuva ni livhalo li nene a zviti halahala. (Genesisi 39:1, 2, 7-12) A livhalo li lava ku gondzisiwa. Jehovha i hi nyika a moya wo basa ni matshinya ya milayo ya Bhibhiliya kasi ku hi vhuna ku gondzisa livhalo. (Va Le Roma 9:1) A hi woneni lezvi hi nga li gondzisisako zvona.

8. a) Lezvi a mbilu ya hina yi zvi lavako zvi nga li khumbisa kuyini a livhalo la hina? b) Zvini hi faneleko ku ranga hi ti wutisa na hi nga se maha nchumu wo kari?

⁸ A vanhu vo kari va alakanya lezvaku a ku ingisa livhalo labye ku maha lezvi va zvi lavako. Va ti byela ku va nga maha ni cihi va ci lavako loku ku hi lezvaku ca va tsakisa. Kanilezvi a mbilu ya hina yi nga hi pengisa hakuva a yi mbhelelangi. Lezvi a mbilu ya hina yi zvi lavako zvi nga hi koka nguvhu laha ka kuza a livhalo la hina li nga tiri khwatsi. A Bhibhiliya gi ngalo: ‘A mbilu yi khohlakele ku hundza zvilo zvontlhe, yi bolile, yi nga tibyiwa hi mani ke?’ (Jeremia 17:9) Hikwalaho hi nga ha sangula ku alakanya ku a zvilo zvo kari zvi nene hambu loku zvi bihile. Hi cikombiso, na a nga se maha muKristu, Pawule i va xanisile nguvhu a vanhu va Nungungulu na a alakanya ku lezvi a mahako zvi nene. I wa ti byela ku i na ni livhalo li nene. Kanilezvi hi ndzhako ka cikhati i te: “Loyi a ndzi lamulako hi Jehovha.” (1 Va Le Korinte 4:4; Mitiro 23:1; 2 Timote 1:3) A cikhati leci Pawule a nga tiva lezvaku Jehovha a nga tsaki hi lezvi a mahako, i no zvi zwisisa  lezvaku i fanele ku cica. Zvi te dlunya lezvaku na hi nga se maha nchumu wo kari, hi fanele ku ti wutisa lezvi: ‘Jehovha i lava ku ndzi maha yini?’

9. Zvi wula yini a ku chava Nungungulu?

⁹ Loku u randza munhu, a wu zvi lavi ku maha nchumu wu to mu kwatisa. Hi kufanana, kota lezvi hi randzako Jehovha a hi lavi ku maha nchumu wu to mu kwatisa. Hi fanele ku zvi chava nguvhu a ku maha zvilo zvi to kwatisa Jehovha. Wona cikombiso ca Nehemiya. Hambu lezvi a nga hi govhernadhori, a nga tirisangi a cikhundla cakwe kasi ku ganya. Hikuyini? I wula ku a nga mahangi lezvo hi lezvi a nga “chava Nungungulu”. (Nehemia 5:15) Nehemiya i wa nga lavi ku maha nchumu wu to kwatisa Jehovha. A ku fana na Nehemiya, hinawu ha chava ku kwatisa Nungungulu hi ku maha nchumu wo biha. Loku hi gondza a Bhibhiliya hi ta tiva lezvi zvi tsakisako Jehovha. — Wona Tlhamuselo wa wu 6.

10, 11. Matshinya muni ya milayo ya Bhibhiliya ma to hi vhuna ku tiva ku hinwa byala kutani hi nganwi ke?

¹⁰ Hi cikombiso, a muKristu a nga lava ku tiva ku anwa byala kutani a nganwi ke. Matshinya muni ya milayo ma to mu vhuna ku tiva co ci hlawula? A yokari hi lawa: A Bhibhiliya a gi beteli a kunwa byala. Gi tlhela giku a vhinyo cinyikiwo ci tako hi ka Nungungulu. (Lisimu 104:14, 15) Kanilezvi Jesu i byelile a valandzeli vakwe lezvaku va nga ‘popiwi’. (Luka 21:34) Pawule yenawu i byelile a maKristu lezvaku ma nga mahi a “tifesta ta vhilinganya ni wudhakwa”. (Va Le Roma 13:13) I te a zvidhakwa zvi “nga taga a tshomba ya Mufumo wa Nungungulu.” — 1 Va Le Korinte 6:9, 10.

¹¹ A muKristu a nga ti wutisa lezvi: ‘Kasi a byala ndzi gi nwela yini? Ndzinwa kasi ndzi rivala wusiwana ga  mina kutani ndzi nwela ku ti susa tingana? Ndza zvi kota ku ti pimela a byala ndzi nwako ke? Ndza zvi kota ku ti vekela cikhati ni masiku ya kunwa hi wona ke? * Ndza zvi kota ku tshama ni vanghana hi tsaka hambu loku ku nga hi na byala ke?’ Hi nga kombela Jehovha kasi a hi vhuna ku hlawula lezvi zvi nga zvi nene. (Lera Lisimu 139:23, 24.) A cikhati leci hi ti wutisako lezvo, ho gondzisa livhalo la hina a ku ingisa matshinya ya milayo ya Bhibhiliya. Kanilezvi ku na ni zvin’wani zvi lavekako kota lezvi hi to zvi wona.

12, 13. a) Cini ci mahako ku a tivhalo ta hina vanhu ti hambana? b) Hi ta kuyini loku a livhalo la wokari li nga mu tlhatlhi ku maha nchumu lowu a livhalo la hina li hi tlhatlhako ku wu maha?

¹² A tivhalo ta hina vanhu a ti fani. A livhalo la wena li nga ku tlhatlha ku maha nchumu wo kari kuveni a la mun’wani a li mu tlhatlhi ku maha nchumu lowo. Hi cikombiso, a livhalo la wena li nga ku tlhatlha kunwa byala kuveni a la mun’wani a li mu tlhatlhi kunwa. Hikuyini ku tshukako kuva ni kuhambana loko?

¹³ A kutala ka zvikhati, lezvi a munhu a hlawulako zvi yelana ni lomu a nga kulela kona, mawonela ya ngango wakwe, lezvi a zvi hanyileko, ni zvin’wani. Hi cikombiso, a munhu a nga hi cidhakwa a nga hlawula ku nga hanwi kambe byala. (1 Tihosi 8:38, 39) Makunu u ta kuyini loku a munhu u mu nyika byala a ala? U ta bayiseka ke? U ta mu kurumeta? U ta lava ku tiva ku i alela yini?  U nga ta maha lezvo hakuva u lava ku mu tsika a ingisa livhalo lakwe.

14, 15. a) I mhaka muni yi nga vhuka masikwini ya Pawule? b) Wusungukati muni ga gi nene legi Pawule a nyikileko?

¹⁴ Masikwini ya mupostoli Pawule ku no vhuka mhaka yi nga komba ku a tivhalo ta vanhu a ti fani. Lomu mamerkadho ku wa xavisiwa nyama yi nga phahlelwe ka zvifananiso. (1 Va Le Korinte 10:25) Pawule i wa nga zvi woni na zvi bihile ku a munhu a xava nyama leyo aga, hakuva i waku a zvakuga zvontlhe zvita hi ka Jehovha. Kanilezvi a vamakabye vo kari lava a kale va nga khozela zvifananiso va wa nga zvi wonisi lezvo. Ka vona zvi wa bihile kuga nyama leyo. Xana Pawule i ti byelile ku: ‘A livhalo la mina la ndzi tlhatlha kuga nyama leyi. Ndzi tlhatlhekile kuga ni cihi ndzi ci lavako?’

¹⁵ Pawule a nga mahangi lezvo hakuva i wa khatala nguvhu hi tivhalo ta vamakabye vakwe. I wa zvi wona zvi hi chukwana ku a ngagi nyama leyo kasi a nga va khunguvanyisi. I te a hi faneli ku maha “lezvi zvi tsakisako hina basi”. I tlhelile aku: “Hakuva hambu Kristu a nga ti tsakisangi.” (Va Le Roma 15:1, 3) A ku fana na Jesu, Pawule i wa khatala nguvhu hi van’wani a ku hundza yena n’winyi. — Lera 1 Va Le Korinte 8:13; 10:23, 24, 31-33.

16. Hikuyini hi nga faneliko ku lamula a vamakabye ka lezvi a livhalo labye li va tlhatlhako ku maha?

¹⁶ Kanilezvi hi ta kuyini loku a livhalo la wokari li mu tlhatlha ku maha zvilo lezvi hina hi nge zvi bihile? Hi fanele ku ti wonela nguvhu kasi hi nga mu lamuli na hiku lezvi hina hi zvi alakanyako hi zvona zvi nga zvi nene, lezvi zva yena zvi bihile. (Lera Va Le Roma 14:10.) Jehovha i hi nyikile livhalo kasi li lamula hina venyi, na ku  nga hi ku lamula van’wani. (Matewu 7:1) A hi lavi ku lezvi hi zvi hlawulako zvi vanga kuhambana lomu bandleni. Hi ti karatela ku maha zvilo zvi to maha ku hi randzana hi tlhela hi zwanana. — Va Le Roma 14:19.

17. Zvini zvi humelelako a tivhalo ta vokari?

¹⁷ Mupostoli Pedro i te ngalo: “Mu fanele kuva ni livhalo li nene.” (1 Pedro 3:16) A co bayisa hi ku loku a vanhu va tshamela ku kanyisa a matshinya ya milayo ya Jehovha, hi kufamba ka cikhati a livhalo labye a la ha  va tlharihisi. Pawule i wulile lezvaku a tivhalo leto ti ‘tlanyele a ku khwatsi ti no hisiwa hi simbi yo hisa’. (1 Timote 4:2) U tshuka uswa hi simbi yo hisa nguvhu? Loku u swile nguvhu, a wutshamu legi gi ngaswa go tlanyala gi nga hazwi nchumu. Hi kufanana, loku a munhu a simama ku maha zvakubiha, a livhalo lakwe lo ‘tlanyala’ li gumesa li nga ha tiri.

18, 19. a) A ku tizwa nandzu zvi hi vhunisa kuyini? b) Zvini hi faneleko ku maha loku hi simama ku tizwa nandzu hi zviwonho lezvi hi sinako hi ti solile?

¹⁸ Loku hi tizwa nandzu, a livhalo la hina lo hi byela ku hi mahile zvilo zvo biha. Lezvo zvi hi vhuna ku pola lezvi hi nga maha kasi hi nga ha phindi. Loku hi goha hi fanele ku gondza cokari ka zvona kasi hi nga ha phindi. Hi cikombiso, Hosi Dhavhidha i wonhile, hambulezvo  a livhalo lakwe li mu kucile ku ti sola. Lezvi a nga maha zvi wa mu nyenyeza nguvhu, hikwalaho i wa nga ha lavi ku tlhela a wonhela Jehovha. Lezvi zvi nga humelela Dhavhidha zvi mu mahile a tiya ku wula lezvi: Jehovha ‘mu nene, wa tsetselela.’ — Lisimu 51:1-19; 86:5; wona Tlhamuselo wa wu 7.

¹⁹ Kanilezvi hambu loku ku hundza cikhati co leha a munhu na a ti solile ka ciwonho cakwe, a nga simama ku tizwa nandzu hi lezvi a nga maha. A ku tizwa nandzu zva bayisa nguvhu niku zvi nga maha munhu a alakanya ku a nga vhuni nchumu. Loku wenawu u tshuka u ti zwisa lezvo, alakanya lezvaku a wu na ku tlhela ndzhako. Kani u wonhile ha womu kani u wa nga zvi tivi ku lezvi u mahako ciwonho, lezvi u ti solileko, Jehovha i ku tsetselele a tlhela a vhinya zviwonho lezvo. Jehovha i ku  wona na u basile hakuva zvezvi u maha zva zvi nene. Hambu loku a mbilu ya wena ya ha ku kona, a Bhibhiliya gi ngalo: “Nungungulu wa hombe a ku hundza timbilu ta hina.” (Lera 1 Johani 3:19, 20.) Lezvo zvi wula ku i na ni lirandzo la hombe niku wa tsetselela nguvhu a ku hundza nandzu lowu hi wu zwako kutani tingana. U nga kanakani lezvaku Jehovha i ku tsetselele. Loku a munhu a vhumela lezvaku Jehovha i mu tsetselele, a livhalo lakwe li tava ni kurula a tlhela a tirela Nungungulu na a tsakile. — 1 Va Le Korinte 6:11; Mahebheru 10:22.

20, 21. a) A bhuku legi gi mahelwe ku ku vhuna a ku maha yini? b) Kutlhatlheka muni loku Jehovha a hi nyikileko niku hi nga ku tirisisa kuyini?

²⁰ A bhuku legi gi mahelwe ku ku vhuna a ku gondzisa livhalo la wena kasi li ku tlharihisa ni ku ku vhikela masikwini lawa yo gumesa ma teleko hi zvikarato. Gi ta tlhela gi ku vhuna ku tirisa a matshinya ya milayo ya Bhibhiliya ka zvontlhe u to kumana nazvo wutomini ga wena. Kanilezvi a bhuku legi a gi na lista ya milayo ya lezvi hi faneleko ku maha ka zviyimo zvontlhe. Hi hanya hi “nayo wa Kristu” wu seketelwako ka matshinya ya milayo ya Nungungulu. (Va Le Galatiya 6:2) Hambu loku ku nga hi na nayo wo kongoma ka mhaka yo kari, a hi ti laveli cigelo ca ku wonha. (2 Va Le Korinte 4:1, 2; Mahebheru 4:13; 1 Pedro 2:16) Kanilezvi hi tirisa kutlhatlheka ka hina kasi hi komba lezvaku ha mu randza Jehovha.

²¹ Loku hi ehleketa hi matshinya ya milayo ya Bhibhiliya hi tlhela hi ma tirisa, hi gondzisa “kupima” ka hina lezvaku ku fana ni loku ka Jehovha. (Mahebheru 5:14) A cikhati leci hi mahako lezvo, ho gondzisa a livhalo la hina kasi li hi rangela wutomini ga hina gontlhe, li tlhela li hi vhuna ku simama hi randza Nungungulu.