1, 2. a) Cinyikiwo muni co saseka nguvhu leci Jehovha a hi nyikileko? b) Zvini lezvi Jehovha a nga hi nyika, lezvi zvi hi vhunako a ku hlawula zva zvi nene kasi hi hanya khwatsi?

JEHOVHA i hi nyikile a cinyikiwo co saseka nguvhu. A cinyikiwo leco wutomi. (Genesisi 1:27) I lava ku hi hanya khwatsi, hikwalaho i hi nyikile matshinya ya milayo ma hi gondzisako ku hlawula zva zvi nene. Hi fanele ku hanya hi matshinya lawo ya milayo kasi hi zvi kota “ku hambanisa a zva zvi nene ni zvakubiha”. (Mahebheru 5:14) A cikhati leci hi mahako lezvo, ho tsika Jehovha a gondzisa a kupima ka hina. Laha hi hanyako hi matshinya ya milayo ya Nungungulu hi tlhela hi wona lezvi ma hi vhunisako zvona, hiya hi ma randza nguvhu.

² A wutomi ga tshuka gi bindza. Ku na ni zvilo zvo tala zvi hi humelelako kuhanyeni zva ku a Bhibhiliya a gi na nayo wo kongoma ka zvona. Hi cikombiso, zvi nga lava ku hi hlawula ku hi ta vhumela a matirela ya mababyi ma lavako nkhata kutani hi nga ta vhumela. Cini ci to hi vhuna ku hlawula a matirela ma to tsakisa Jehovha? A Bhibhiliya gi na ni matshinya ya milayo ma hi gondzisako lezvi Jehovha a gi wonisako zvona a wutomi ni nkhata. Loku hi ma  zwisisa khwatsi a matshinya lawo ya milayo, hi ta hlawula zvilo zva zvi nene lezvi zvi to hi maha hiva ni livhalo li basileko. (Mavingu 2:6-11) Zvalezvi, a hi woneni matshinya yo kari ya milayo xungetano hi wutomi ni nkhata.

3, 4. a) Jehovha i wu wonisa kuyini a nkhata? b) A nkhata wu yimela yini?

³ A Bhibhiliya gi hi gondzisa lezvaku a nkhata wu basile hakuva wu yimela wutomi. A wutomi ga lisima ka Jehovha. Andzhako ka ku Kana a dele a makabye wakwe, Jehovha i mu byelile lezvi: “A gezu ga nkhata wa nakuloni gi rilile misaveni gita ka mina.” (Genesisi 4:10) A cikhati leci Jehovha a nga wulawula hi nkhata wa Abheli i wa wula a wutomi gakwe.

⁴ Andzhako ka Ndambi ya masikwini ya Nowa, Nungungulu i chusile a vanhu lezvaku vaga nyama. Kanilezvi i va byelile lezvi: “A nyama leyi yi nga ni wutomi, gi nga wona nkhata, mu ngagi.” (Genesisi 9:4) A cileletelo leco ci tira ka vana vontlhe va Nowa, a ku patsa na hina. Zvi te dlunya lezvaku ka Jehovha a nkhata wu yimela a wutomi niku hinawu hi fanele ku wu wonisa zvalezvo. — Lisimu 36:9.

5, 6. A Nayo wa Mosi wu zvi kombisa kuyini lezvi Jehovha a gi wonisako zvona a wutomi ni nkhata?

⁵ Ka Nayo lowu Jehovha a nga nyika Mosi, i te: ‘Kani hi wihi munhu . . . a gako ni lihi lixaka la nkhata, ndzi ta mu cuwuka hi mahlo ya makayi, ndzi mu susa ka va ka kabye. Hakuva a muhefemulo wa nyama wu lomu nkhateni.’— Levhi 17:10, 11.

⁶ A Nayo wa Mosi wu waku loku a munhu a daya cihari kasi kuga, i fanele ku halata nkhata wa cona lahasi. Lezvo zvi wa komba ku a wutomi ga cihari leco gi tlhelisilwe ka  Jehovha, a Muvangi wa gona. (Deuteronome 12:16; Ezekieli 18:4) Jehovha i wa nga wuli ku a vaIzrayeli va fanele ku humesa a nkhata wa cihari ku nga sali ne ni thosa. Loku va humesa nkhata kala laha zvi kotekako, va waga nyama ya kona na va nga biwi hi livhalo. A cikhati leci a vaIzrayeli va nga kombisa cichavo hi nkhata wa cihari, va wo kombisa cichavo hi Jehovha, a Munyiki wa wutomi. A Nayo wu wa tlhela wu leletela vaIzrayeli a ku maha miphahlo hi zvihari kasi va tsetselelwa zviwonho. — Wona Tlhamuselo wa wu 19 ni wa wu 20.

7. Dhavhidha i kombisile kuyini lezvaku i wa wu nyika lisima a nkhata?

⁷ A cikhati leci Dhavhidha a nga kari alwa ni vaFilistiya i mahile zvilo zvi kombako khwatsi lezvaku hakunene a nkhata wa lisima. Ka khati go kari, a vavanuna lava va nga hi na Dhavhidha va no wona lezvaku wafa hi tora, va seya ka wutshamu ga valala kasi va ya mu khela mati. Kanilezvi a cikhati leci va nga wuya nawo, Dhavhidha i no ala kunwa, a ‘ma chulula mahlweni ka Jehovha’, aku: ‘O Jehovha, a zvive kule na mina a kuva ndzi maha zvo kota lezvi! Ina ndzi nganwa a nkhata wa vavanuna lava va nyikeleko wutomi gabye ke?’ Ka Dhavhidha a mati lawo ma wa fana ni wutomi ga vavanuna lavo. Dhavhidha i wa zvi tiva ku a wutomi ni nkhata zva lisima nguvhu ka Jehovha. — 2 Samueli 23:15-17.

8, 9. A maKristu ma fanele ku wu wonisa kuyini a nkhata?

⁸ Cikhatini ca maKristu yo sangula, zvi wa nga ha laveki ku a vanhu va Nungungulu va maha miphahlo hi zvihari. Kanilezvi va wa fanele ku wu nyika lisima a nkhata. A ku “tsika . . . nkhata” cin’we ca zvileletelo zva Nayo wa Mosi lezvi Jehovha a nga lava ku a maKristu ma zvi ingisa. Lezvo zvi wa hi zva lisima a ku fana ni ku potsa ku maha wubhayi kutani ku khozela zvifananiso. — Mitiro 15:28, 29.

 ⁹ Ni nyamutlha zva ha tshamisile zvalezvo. Kota maKristu, ha zvi tiva lezvaku Jehovha hi yena Cibuka ca wutomi niku a wutomi gontlhe ga mu lumba. Ha zvi tiva kambe lezvaku a nkhata wu basile niku wu yimela a wutomi. Hikwalaho hi ti karatela ku tiva lezvi a matshinya ya milayo ya Bhibhiliya ma wulako ka matirela ya mababyi ma lavako a nkhata.

10, 11. a) Hi wahi a mawonela ya Vakustumunyu va Jehovha xungetano hi ku cheliwa nkhata kutani ku cheliwa a zvipandze-tshinya zva nkhata? b) Zvini lezvi a muKristu mun’we ni mun’wani a faneleko ku ti hlawulela hi yece?

¹⁰ A Vakustumunyu va Jehovha va zvi zwisisa khwatsi lezvaku a ku “tsika . . . nkhata” a zvi gumelwi laha ka ku ngagi kutani kunwa nkhata basi. Zvi patsa ku ala ku cheliwa, ku dhowara, kutani ku vekisa nkhata wa hina kasi hi guma hi cheliwa. Zvi patsa kambe a ku ala ku cheliwa a zvipandze-tshinya zva nkhata, ku nga: Magloblo yo pswhuka, ni magloblo yo basa, ni maplaketa, ni plasma (glóbulos vermelhos, glóbulos brancos, plaquetas e plasma).

¹¹ A zvipandze-tshinya lezvi zva mune zvonawu zvi nga avanyisiwa zvi maha zvipandzana zva nkhata. Xungetano hi zvipandzana lezvo zva nkhata zvi le ka muKristu mun’we ni mun’wani lezvaku i ta vhumela ku cheliwa kutani a nga ta vhumela. Zva fana kambe ni ka matirela ya mababyi lawa ma lavako lezvaku ku tirisiwa a nkhata wa wena n’winyi. A muKristu mun’we ni mun’wani i fanele ku hlawula ha yece lezvi a nkhata wakwe wu to mahiwa loku a kari a mahiwa operasawu kutani maanalize, ni loku a kari a tiriwa mababyi. — Wona Tlhamuselo wa wu 21.

12. a) Hikuyini lezvi hi hlawulako ka timhaka ti yelanako ni livhalo zvi nga zva lisima ka Jehovha? b) Cini ci to hi vhuna ku hlawula zva zvi nene loku hi lava ku tiriwa mababyi?

 ¹² Xana Jehovha i na ni mhaka ni lezvi hi hlawulako ka timhaka ti yelanako ni livhalo? Ina, hakuva Jehovha wa khatala hi lezvi hi zvi pimisako ni lezvi zvi nga mbilwini ya hina. (Lera Mavingu 17:3; 24:12.) Kota lezvi Jehovha a khatalako hi lezvi zvi nga mbilwini ya hina, a cikhati leci hi hlawulako lezvi hi lavako ku tirisiwa zvona a mababyi, hi fanele ku khongela ka Jehovha hi kombela lezvaku a hi rangela hi tlhela hi gondza a mahungu ma wulawulako hi matirela ya mababyi lawo. Andzhako ka lezvo, hi tirisa a livhalo la hina li gondzisilweko hi Bhibhiliya kasi ku hlawula a matirela ya ma nene. A hi faneli ku wutisa van’wani lezvaku va wa ta kuyini loku ku wa hi vona va nga ni mababyi lawo, ne hi nga vhumeli ku va hi kucetela. A muKristu mun’we ni mun’wani “i ta rwala a ndzhwalo wakwe yena n’winyi”. — Va Le Galatiya 6:5; Va Le Roma 14:12.

13. Zvini lezvi a milayo ni matshinya ya milayo ya Jehovha zvi hi gondzisako xungetano hi nkhata?

¹³ Zvontlhe lezvi Jehovha a hi byelako zvi vhuna hina niku zvi komba ku wa hi randza. (Lisimu 19:7-11) Kanilezvi a hi mu ingisi hi lezvi a milayo yakwe yi hi vhunako basi; hi mu ingisa hi ku mu randza. A hi vhumeli ku cheliwa nkhata hakuva ha mu randza Jehovha. (Mitiro 15:20) A ku ala ku cheliwa nkhata zvi tlhela zvi vhikela a wutomi ga hina. Nyamutlha a vanhu vo tala va zvi tiva lezvaku ku na ni zvikarato zvo tala zvi vangiwako hi ku cheliwa nkhata, niku a vadhokodhela vo tala va zvi wona ku a ku maha operasawu na va nga tirisi nkhata zva va vhuna nguvhu a vanhu lava va va tirako. Zvi te dlunya lezvaku a tindlela  ta Jehovha ti nene, niku ti komba lezvaku wa hi randza. — Lera Isaya 55:9; Johani 14:21, 23.

14, 15. a) Milayo muni leyi Jehovha a nyikileko a vanhu vakwe kasi yi va vhikela? b) Hi nga kombisa kuyini lezvaku ha gi nyika lisima a wutomi?

¹⁴ Kusukela kale a milayo ya Nungungulu yi vhuna vanhu vakwe. A milayo leyi Jehovha a nga nyikile a vaIzrayeli yi wa va vhikela ka timhango. Hi cikombiso, a nayo wo kari wu waku loku a munhu a aka yindlu, le hehla ka yona i fanele ku yi bhiyela lomu mareveni kasi ku nga tshuki kuwa munhu. (Deuteronome 22:8) A nayo wun’wani wu wa yelana ni zvihari. Loku a munhu a hi ni homu yi levako, i wa fanele ku yi wonelela kasi yi nga tshuki yi bayisa munhu kutani ku mu daya. (Eksodusi 21:28, 29) Loku a muIzrayeli a nga ingisi a milayo leyi, ku gumesa kufa munhu, i wa kuma nandzu.

¹⁵ A milayo leyi yi hi komba khwatsi lezvaku a wutomi ga lisima ka Jehovha. A ku tiva lezvo zvi fanele ku hi kuca ku maha yini? Hi fanele ku komba lezvaku ha gi nyika lisima a wutomi hi lezvi hi hlayisisako zvona a muti wa hina ni movha wa hina, ni mihlakano leyi hi yi hlawulako, ni lezvi hi wu fambisisako zvona movha. A vanhu vo kari, nguvhunguvhu a vaswa, va maha zvilo zvo tshisa na vaku a va nge humelelwi hi mhango. Kanilezvi Jehovha a nga tsaki hi zvona. I lava ku hi gi nyika lisima a wutomi ga hina ni ga van’wani. — Mutshawuteli 11:9, 10.

16. Jehovha i ku wonisa kuyini a ku bhoxa nyimba?

¹⁶ A wutomi ga vanhu ga lisima ka Jehovha. Hambu a cin’wanana ci kalako ci nga se pswaliwa ca lisima. Eksodhusi 21:22, 23, ka Tradução do Novo Mundo, i ngalo: “Loku a vanhu valwa, va bayisa wasati a nga ni nyimba, a pswala na ma nga se chikela a masiku yakwe kanilezvi ku ngafi munhu, loyi a nga vangisa a mhango leyo i ta riha ntsengo  lowu a nuna wakwe a to wu lava; i ta wu riha mahlweni ka valamuli. Kanilezvi loku kufa munhu, i ta riha wutomi hi wutomi.” Ka Nayo wa Mosi, loku a munhu a phazama a bayisa wasati a nga ni nyimba afa kutani kufa cin’wanana cakwe, Jehovha i wa mu nyika nandzu wa ku i dele munhu. Hambu lezvi a nga mu daya hi ku phazama, i wa fanele ku riha a wutomi legi gi luzilweko. Ka Nungungulu, a cin’wanana ci kalako ci nga se pswaliwa munhu. (Lera Jeremiya 1:5.) Makunu u alakanya ku Nungungulu i ku wonisa kuyini a ku bhoxa nyimba? U alakanya ku Nungungulu wa tsaka hi ku wona vanana vo tala na va dawa lembe ni lembe hi kubhoxiwa ka tinyimba?

17. Cini ci nga tiyisako a wasati a nga tshuka a bhoxa nyimba na a nga zvi tivi ku zvi bihile ka Jehovha?

¹⁷ Ahati loku a wasati a bhoxile nyimba na a nga zvi tivi ku a zvi mu tsakisi Jehovha? Jehovha a nga mu tsetselela hi ku tirisa a hakhelo ya kutlhatlhisa ya Jesu. (Luka 5:32; Va Le Efesusi 1:7) A wasati a nga bhoxa nyimba na a nga zvi tivi ku zvi bihile, a nga faneli ku simama a tizwa nandzu loku ku hi ku wa ti sola zva lisine. ‘Nungungulu i na ni wuxinji ni tipswalo . . . Khwatsi hi kutsawukana ka mutsuwuka-gambo ni mupela-gambo, i susile kule kota lezvo a zviwonho zva hina.’ — Lisimu 103:8-14.

18. Hikuyini hi faneleko ku maha zvontlhe hi zvi kotako kasi hi nga vengi munhu?

¹⁸ A ku kombisa cichavo hi cinyikiwo ca Nungungulu ca wutomi zvi sukela mbilwini. Zvi patsa lezvi hi va wonisako zvona van’wani. Mupostoli Johani i tsalile lezvi: “Ni wihi loyi a vengako a makabye wakwe mudayi.” (1 Johani 3:15) Loku hi nga randzi van’wani hi nga tshuka hi sangula ku va venga na hi nga zvi poli. Loku u venga munhu u nga sangula ku mu chepeta, u mu lumbeta zvo kala a nga mahangi,  u tlhela u mu navelela ku afa. Jehovha wa zvi tiva lezvi hi alakanyelako van’wani. (Levi 19:16; Deuteronome 19:18-21; Matewu 5:22) Loku hi pola lezvaku i kona hi mu vengako, hi fanele ku maha zvontlhe hi zvi kotako kasi hi mu randza. — Jakobe 1:14, 15; 4:1-3.

19. Hi yihi a ndlela yin’wani hi nga kombako hi yona lezvaku ha gi nyika lisima a wutomi?

¹⁹ Ku na ni ndlela yin’wani hi nga kombako hi yona lezvaku ha gi nyika lisima a wutomi. A Lisimu 11:5 li wula lezvaku Jehovha ‘wa venga loyi a randzako kuleva’. Loku hi hlawula a mihlakano ya tihanyi, hi komba ku hi randza a tihanyi. A hi lavi ku chakisa a mapimo ya hina hi ku alakanyela zvilo zva kubiha. Hi fanele ku alakanyela a zvilo zva zvi nene. — Lera Va Le Filipi 4:8, 9.

20-22. a) I nandzu muni lowu a tiko ga Sathani gi nga nawo ka Jehovha? b) A vanhu va Nungungulu va nga zvi kombisa kuyini lezvaku “a hi va tiko”?

²⁰ A tiko ga Sathani a gi nyiki lisima a wutomi. Jehovha i gi wona na gi hi ni nandzu wa nkhata hi kota ya vanhu lava gi dayelako. Cima ka kale a mifumo ya politika yi dayisa vanhu vo tala, a ku patsa ni malandza ya Jehovha. Lomu ka Bhibhiliya, a mifumo leyo yi wuliwa ku zvivandza zvo leva. (Danieli 8:3, 4, 20-22; Kuvhululelwa 13:1, 2, 7, 8) Nyamutlha a ku xavisa zvibhamu i negócio ya hombe. A vanhu va ganya hi ku xavisa zvibhamu lezvi zvi dayelako vanhu. Zvi te dlunya lezvaku “a tiko gontlhe gi le ntan’wini wa loyi wa kubiha”. — 1 Johani 5:19.

²¹ Kanilezvi a maKristu ya lisine ‘a hi ya tiko’. A vanhu va Jehovha a va ti ngheniseli ka timhaka ta mafumela ya tiko ne a vayi yimpini. A ku khwatsi hi lezvi va kalako va nga dayi munhu, a va seketeli a tihlengeletano leti ti  dayako vanhu. (Johani 15:19; 17:16) A maKristu a ma photi loku ma xanisiwa. Jesu i hi gondzisile a ku hi fanele ku randza vanhu vontlhe, a ku patsa ni valala va hina. — Matewu 5:44; Va Le Roma 12:17-21.

²² A wukhongeli gonawu ga dayisa vanhu vo tala nguvhu. Na gi wulawula hi Bhabhuloni wa Hombe, ku nga wukhongeli gontlhe ga mawunwa, a Bhibhiliya gi ngalo: ‘Ku kumilwe ka yena a nkhata wontlhe wa vaphrofeti ni vobasa ni wa vontlhe lava va nga dawa laha misaveni.’ Wa zvi wona ku hikuyini Jehovha a nge: “Humani ka yena n’wina vanhu va mina”? Lava va khozelako Jehovha a va hlengeli ni wukhongeli ga mawunwa. — Kuvhululelwa 17:6; 18:2, 4, 24.

23. Zvi patsa yini a ku ‘huma’ ka Bhabhuloni wa Hombe?

²³ A ‘ku huma’ ka Bhabhuloni wa Hombe zvi patsa a ku zvi kombisa kubaseni lezvaku a ha ha lumbi a wukhongeli ga mawunwa. Hi cikombiso, loku hi ti tsalele ka chichi yo kari, hi fanele ku tsala papilo hi va byela lezvaku a ha ha lumbi a chichi leyo kasi va vhinya vito ga hina. Hambulezvo ku na ni zvin’wani zvi lavekako. Hi fanele ku venga a zvilo zvo biha zvi mahiwako hi wukhongeli ga mawunwa. A wukhongeli ga mawunwa ga vhumelela vanhu a ku maha wubhayi, ni ku ti nghenisela ka timhaka ta mafumela ya tiko, ni kuva ni wunavenave; kambe giya hi ku zvi kuca. (Lera Lisimu 97:10; Kuvhululelwa 18:7, 9, 11-17) Lezvo zvi dayisile a vanhu vo tala niku zva ha simama ku va dayisa.

24, 25. Makatekwa muni hi ma kumako hi ku tiva Jehovha?

²⁴ Na hi nga se mu tiva Jehovha, hontlheni hi hlengele ka zvilo zvo kari zva ku biha zvi mahiwako hi tiko ga Sathani. Kanilezvi hi zvi tsikile. Hi kholwile ka hakhelo ya kutlhatlhisa hi tlhela hi ti nyikela ka Nungungulu. Jehovha wa hi “nyika zvikhati zva kuhumula”. Lezvo zvi wula ku hi na ni kurula ni livhalo li nene hi ku tiva lezvaku hi tsakisa Nungungulu. — Mitiro 3:19; Isaya 1:18.

 ²⁵ Hambu loku hi tshukile hi hlengela ni hlengeletano yi kalako yi nga gi nyiki lisima a wutomi, Jehovha a nga hi tsetselela hi ku tirisa a hakhelo ya kutlhatlhisa. Ha mu bonga nguvhu Jehovha hi cinyikiwo ca wutomi leci a hi nyikileko. Hi kombisa kubonga hi ku maha zvontlhe hi zvi kotako kasi ku vhuna van’wani a ku tiva Jehovha, va huma ka tiko ga Sathani, va tlhela va maha vanghana va Nungungulu. — 2 Va Le Korinte 6:1, 2.

26-28. a) I ntiro muni wa lisima lowu Jehovha a nga nyikile Ezekiyeli? b) Ahati hina ke, i ntiro muni lowu Jehovha a nga hi nyika?

²⁶ Le Izrayeli wa kale, Jehovha i byelile muphrofeti Ezekiyeli lezvaku a tlharihisa vanhu aku Jerusalema i kusuhani ni ku lovisiwa, a tlhela a va gondzisa lezvi va nga fanele ku maha kasi va pona. Loku Ezekiyeli i wa no tsika ku va tlharihisa, Jehovha na a mu nyikile nandzu aku hi yena a nga va dayisa. (Ezekieli 33:7-9) Ezekiyeli i kombile lezvaku wa gi nyika lisima a wutomi hi ku ti karata a byela van’wani a mahungu lawo ya lisima.

²⁷ Jehovha i hi nyikile ntiro wa ku tlharihisa vanhu, hi va byela lezvaku a tiko ga Sathani gi ta lovisiwa zvezvanyana, hi tlhela hi va vhuna ku tiva Jehovha kasi va pona va nghena misaveni yiswa. (Isaya 61:2; Matewu 24:14) Hi lava ku maha zvontlhe hi zvi kotako kasi hi byela van’wani a mahungu lawo. Hi lava ku fana na Pawule, loyi a ngaku: “A ndzi na nandzu nkhateni wa vanhu vontlhe, hakuva a ndzi mu fihlelangi a kungo gontlhe ga Nungungulu.” — Mitiro 20:26, 27.

²⁸ Ahandle ka ku nyika lisima a wutomi, hi fanele kuva vanhu va basileko kambe. A mhaka leyi hi ta wulawula hi yona ka cipimo ci landzelako.