ZI MAHISE ku khwatsi u muKristu wa zana ga malembe go sangula. A bandla ga ha ko amukela papilo gota hi ka mupostoli Paule. Laha u gi ingiselako, u wona Paule na a khanzakanya ku tshaha “mitsalo yo basa,” kutani Mitsalo ya xiHeberu. (2 Timote 3:15) Zonake u ti byela lezi: ‘Nzi navela ku wona a mutsalo lowu a wu tshahako.’ Kanilezi na zi nga olovangi. Hikuyini?

Ehleketa hi lezi a mabhuku ya “mitsalo yo basa” ma nga tshamisile zona masikwini ya Paule. A ginwe ga wona hi galegi gi kombiswako kwalaha ka phajina legi — ku nga xipanze xa bhuku ga Isaya xi kumilweko Bimbini Gofa. Zini u zi wonako? Mitsalo yi pfinyeneko! A ku na zipimo ne mavesi.

A vatsali va Biblia a va nga avanyisi mahungu hi zipimo ni mavesi. A va tsala mahungu wontlhe va nga nyikwa hi Jehova kasi a vagonzi vonawu va ta kuma mahungu wontlhe, na ku nga hi zipanza-panzana ntsena. A hi zalezo u zi lavako loku u amukela papilo ga munhu u mu ranzako? U lera gontlhe, na ku nga hi zipanza-panzana ntsena.

A kuva a Mitsalo yi nga hi na zipimo ni mavesi zi lo vanga xikarato. Loku Paule a lava ku tshaha mutsalo i waku: “Kota lezi ku tsalilweko,” kutani ku “khwatsi hi lezi Isaya a nga wula hi kale, aku.” (Va Le Roma 3:10; 9:29) Xikhatini lexo zi wa karata ku kuma lomu ma nga tshahiwa kona a magezu ahandle ka kuva u yi tiva khwatsi yontlhe a “mitsalo yo basa.”

Tlhatakumbiri, a “mitsalo [leyo] yo basa” ya Nungungulu yi wa nga se tlhanganyiswa ka wutshamu ginwe. Kanilezi kumbheleni ka zana ga malembe go sangula Nguveni ya Hina, a mitsalo yontlhe yo basa yi wa wumbiwa hi 66 wa mabhuku! A kuva gi xaxametilwe hi zipimo ni mavesi za tsakisa vagonzi vo tala va Biblia hakuva zi va vuna ku kuma mahungu yo kongoma, yo kota lawa ma tshahilweko hi mupostoli Paule ka mapapilo yakwe.

U nga ha ti wutisa lezi: ‘Makunu himani a nga xaxameta zipimo ni mavesi lomu ka Biblia?’

Stephen Langton, a mufundisa wa muNgiza, loyi a nga gumesa a maha murangeli wa vabixopo le Cantuária, ku wuliwa lezaku munwe wa lava va nga sangula mhaka ya zipimo za Biblia. I zi mahile kusanguleni ka zana ga wu 13 Nguveni ya Hina, a xikhati a nga hi mugonzisi ka Universidade ya Paris, a França.

Na a nga se pswaliwa Langton, a titlhari ti wa zamile ku tirisa tipulani to hambanahambana kasi ku avanyisa Biblia hi zipanze kutani hi zipimo. Ko khwatsi va mahile lezo na va lava ku zi olova ku leletela magezu yo kari laha ma nga kona. Hi mahela lego zi wa ta olova ku va kuma magezu va ma lavako ka xipimo xinwe ntsena wutshanwini ga bhuku gontlhe, go kota bhuku ga Isaya gi nga ni 66 wa zipimo.

Ku wa dhungilwe tinyoxi. A titlhari ti lo avanyisa Biblia hi mamahela yo tala yo hambana. A bhuku ga Ivangeli ya Marku gi wa hi kusuhani ka 50 wa zipimo, na ku nga hi lezi hi nga nazo nyamutlha  za 16. Masikwini ya Langton, le Paris ku lo tlhangana zigonzani za matiko yo tala ni maBiblia ya tirimi tabye. Hambulezo, zi wa karata ka zigonzani ni vagonzisi a ku leletelana lezi va nga tshaha. Hikuyini? Va wa hi ni mavesi ni zipimo zo hambana.

Makunu Langton i lo tirisa maavanyisela maswa ya zipimo. A mamahela yakwe “ma lo tsakisa a vagonzi ni vatsali,” lezo ku wula Bhuku — Matimu ya Biblia (hi xiNgiza), niku “gi lo hangalaka hi xihatla ni handle ka Europa.” Hi yena a nga avanyisa a zipimo za Biblia hi nga nazo nyamutlha.

Kwalomo ka 300 wa malembe nzhako ka lezo, hi va 1550, Robert Estienne a tlhari ya le França ya ku gandla mabhuku yi lo olovisa zilo. I wa lava ku a vanhu va tsakela ku gonza Biblia. I lo wona lezi zi nga wa ta vunisa zona a kuva ni zipimo ni mavesi ma xaxametilweko.

Estienne a hi yena musangulisi wa mavesi lomu ka Biblia. I wa rangelwe hi vanwani. Hi xikombiso, ka mazana yo sangula ya malembe, a vatsali va vaJuda va wa avanyisele Biblia gontlhe ga xiHeberu (Testamenta ga Kale) hi mavesi na ku nga hi zipimo. Lezi makunu ku nga polilwe mhaka ya zipimo ku wa nga hi na kuzwanana.

Estienne i lo avanyisa Mitsalo ya xiGreki ya wuKristu (Testamenta Giswa) hi mavesi maswa, a teka mitsalo leyo a yi tlhanganyisa ni leyi yi nga sina yi hi kona ya xiHeberu. Hi 1553, i lo humesa Biblia go sangula ga murumba (hi xiFrança) ni zipimo ni mavesi ma nga lomu ka maBiblia yo tala nyamutlha. A vokari va wa zi sola nguvu vaku a mhaka ya mavesi yi onhetele Biblia, zi mahisa ku khwatsi i xaxameto wa timhaka to hambana. Kanilezi a vagandli vanwani va Biblia va lo zi tsakela nguvu va sangula ku zi tirisa.

Zi wa wonekisa ku khwatsi a mhaka ya zipimo ni mavesi a hi ya lisima. Kanilezi lezo zi mahile ku a vesi ginwe ni ginwani gi nga lomu ka Biblia gi mahisa ku khwatsi i khero. Lisine lezaku a kuavanyiselwa ka zipimo ni mavesi a zi pimiselwangi hi Nungungulu, niku ku na ni lomu a mavesi ni zipimo zi nga kala ku avanyiswa khwatsi. Kanilezi za olovisa ku tshaha lomu u ku lavako, ku funga kutani ku komba vanwani a mavesi ma hi vunako — a ku fana ni ku funga magezu hi lavako ku ma alakanya ma nga ka phepha kutani bhuku go kari.

Hambu lezi zi sasekako a kuva ni Biblia gi nga ni zipimo ni mavesi, tiva lezaku za lisima a ku zwisisa a mahungu wontlhe ya Nungungulu na ku nga hi zipanze ntsena. Ti tolovete ku gonza mongo wontlhe na ku nga hi mavesi ntsena. Loku u maha lezo u taya u yi tiva khwatsi “a mitsalo yo basa, leyi yi nga ni ntamu a ku ku maha u tlhariha, u kala u hanyiswa.” — 2 Timote 3:15.