1, 2. a) Hikuyini a tiko gi yako gi avana nguvhu? b) Zviwutiso muni hi to hlamuliwa ka ndzima leyi?

A MAKABYE wo kari wa cisati wa le dzongeni wa Europa i ngalo: “Kusukela wun’wananeni ga mina ndzi wa tshamela ku wona wubihi basi. Hikwalaho ndzi walwa ni mafumela ya tiko ga mina, ndzi tlhela ndzi seketela mawonela ya votala xungetano hi lezvi a mufumo wu nga fanele ku cica. Hi malembe yo tala ndzi wa randzana ni cigevenga ci ngalwa ni mufumo.” A makabye wo kari wa le Joni i tlhamusela leci ci nga mu maha aza a boha kuva munhu wa tihanyi. I ngalo: “Ndzi wa alakanya ku a lixaka la mina hi lona li nga la lisima ku hundza tin’wani, niku ndzi no ti patsa ka partidhu yo kari ya politika. Hi wa gondzisilwe ku daya a valala va hina hi matlhari — a ku patsa ni lava va nga hi va lixaka la hina lava va nga nyima ni tipartidho tin’wani ta politika.” A makabye wo kari wa cisati a hanyako le Europa central i ngalo: “Ndzi wa hi ni cihlawulela, ndzi wa venga ni wihi munhu a nga hi wa tiko gin’wani kutani a lumbako wukhongeli go hambana ni legi ga mina.”

² Inyamutlha, a vanhu vo tala va na ni mawonela yo fana ni ya lava hi wulawulileko hi vona laha hehla. A mitlawa yo tala ya politika yi tirisa tihanyi kasi yi kuma kutlhatlheka. Zvi tolovelekile ku a vanhu valwa hi kota ya politika. Ka matiko yo tala, a vanhu va tako hi ka matshamu man’wani va xanisiwa nguvhu. Kota lezvi  a Bhibhiliya gi nga sina gi zvi phrofetile, a vanhu a va ‘tsetseleli’ masikwini lawa yo gumesa. (2 Timote 3:1, 3) Xana a maKristu ma nga simamisa kuyini mava ni wumun’we laha a tiko legi gi yako gi avana nguvhu? Hi nga gondza zvotala ka cikombiso ca Jesu. A cikhati leci Jesu a nga hi laha misaveni, a vanhu va wa avana kambe hi kota ya mawonela ya ntamu va nga hi nawo xungetano hi mafumela. Ka ndzima leyi, hi ta kuma mihlamulo ya zviwutiso lezvi zva zvinharu: Hikuyini Jesu a nga ala ku ti nghenisela ka tlawa wo kari wa politika? Jesu i kombisile kuyini lezvaku a vanhu va Nungungulu a va faneli ku yimela tlhelo go kari timhakeni ta politika? Niku Jesu i hi gondzisisile kuyini lezvaku a hi faneli ku tirisa tihanyi?

3, 4. a) A cikhati leci Jesu a nga hi laha misaveni, zvini lezvi a vaJudha vo tala va nga zvi lava? b) A mawonela lawo ma va khumbisile kuyini a vapizani va Jesu?

³ A vaJudha vo tala lava Jesu a nga va chumayele va wa zvi lava nguvhu ku tlhatlheka ka vaRoma. A vaJudha vo hiseka lava va nga pelile hi hloko ka zvilo zva politika, va mahile zvontlhe va nga zvi kota kasi ku komba lezvaku va lava ku tlhatlheka. A kutala ka vaJudha lavo vo hiseka, va landzele a wanuna wo kari waku hi Judhasi wa le Galileya, loyi a hanyileko ka cikhati leci Jesu a nga hi laha misaveni. Judhasi i wa hi mesiya wa mawunwa, loyi a nga khohlisa votala. Josefo a mutsali wa matimu i te Judhasi i kucetele vaJudha lezvaku va vhukela vaRoma a tlhela aku lava va nga vhumela ku khupela vaRoma va wa hi “matoya”. Hi kugumesa a vaRoma va no daya Judhasi. (Mitiro 5:37) A vaJudha lavo vo hiseka va chikele laha ka kuza va tirisa tihanyi kasi ku tatisa makungo yabye.

⁴ A vaJudha vo tala va wa rindzela kuta ka Mesiya hi mahlo yo pswhuka. Va wa alakanya ku Mesiya i wa ta va tlhatlhisa ka vaRoma niku i wa ta maha ku a tiko ga Izrayeli gi tlhela giva ga hombe a ku fana ni lezvi gi nga tshamisile zvona kale. (Luka 2:38; 3:15) A votala va wa alakanya lezvaku Mesiya i wa ta yimisa mufumo le Izrayeli. Loku makunu a yimisile mufumo, a vaJudha vontlhe lava va nga hanya ka matshamu yo hambanahambana va wa ta tlhela le Izrayeli. Hambu Johani Mubhabhatisi ka khati go kari i wutisile Jesu aku: ‘Hi wena loyi a tako ke, kutani ha ha langutela mun’wani?’ (Matewu 11:2, 3) Kuzvilava Johani i wa ti wutisa ku xana ku wa tata munhu mun’wani a ta tlhatlhisa vaJudha ke. Hi ndzhako ka cikhati, a vapizani vambiri va nga hi ka ndlela ya kuya Emawusi va tlhangene na Jesu andzhako ka loku a vhuxilwe. Va te va wa tsumba ku Jesu hi yena a nga wa ta tlhatlhisa vaIzrayeli. (Gondza Luka 24:21.) Andzhakunyana ka lezvo, a vapostoli va wutisile Jesu vaku: ‘Hosi, u ta tlhelisela a mufumo ka Izrayeli hi leci cikhati ke?’ — Mitiro 1:6.

5. a) Hikuyini a vanhu va le Galileya va nga lava Jesu lezvaku a maha hosi yabye? b) Jesu i lulamisisile kuyini a maalakanyo yabye?

⁵ A vaJudha va wa rindzela ku Jesu i wa ta va tlhatlhisa ka zvikarato zvabye. Lezvo hi zvona zvi nga maha ku a vanhu va le Galileya va lava Jesu lezvaku a maha hosi yabye. Kuzvilava va wa alakanya ku i wa tava murangeli wa mu nene. Phela Jesu i wa hi mukaneli wa mu nene, i wa ta tira vababyi, niku i wa ta gisa vanhu lava va nga hi ni ndlala. Andzhako ka ku gisa a 5000 wa vanhu, a vanhu va hlamele nguvhu. Jesu i zvi wonile lezvi va nga lava ku maha. A Bhibhiliya gi ngalo: ‘Jesu na a zvi tiva lezvaku va lava ku mu kurumeta, va mu maha hosi, i no nyemuka aya kambe citsungeni na hi yece.’ (Johani 6:10-15) Ka siku gi nga landzela,  kuzvilava a kukarateka kabye ku wa hungukile. Hi kulandzela, Jesu i va tlhamusele lezvaku a nga telangi ku ta tatisa a zvilaveko zvabye zva nyama kanilezvi a ku ta gondzisa xungetano hi Mufumo wa Nungungulu. I va byelile lezvi: ‘Mu nga tireli a zvakuga lezvi zvi mbhelako, kanilezvi tirelani a zvakuga lezvi zvi simamisako wutomini ga pindzukelwa.’ — Johani 6:25-27.

6. Jesu i zvi dlunyatisisile kuyini lezvaku a nga lavi ku ti nghenisela ka politika ya misava? (Wona mufota kusanguleni ka ndzima.)

⁶ Na ku kiyela kutsongwani lezvaku a dawa, Jesu i polile lezvaku a vokari va valandzeli vakwe va wa alakanya ku i wa ta sangula ku fuma kota hosi le Jerusalema. Jesu i va hlawutele mufananiso wa tipondo kasi ku va vhuna ku zwisisa ku lezvo zvi wa nga ta maheka. A mufananiso lowo wu wulawula hi “munhu wa hombe” ku nga Jesu, loyi a nga wa ta endza a ya mbheta cikhati co leha matiko wundle. (Luka 19:11-13, 15) Jesu i tlhelile a byela Pontiyu Pilatu, loyi a nga hi hosi ya muRoma lezvaku yena a nga yimeli tlhelo ka zvilo zva politika ya misava leyi. Pilatu i wutisile Jesu aku: ‘Wena u hosi ya vaJudha ke?’ (Johani 18:33) Kuzvilava Pilatu i wa chava ku Jesu i wa ta kucetela vanhu lezvaku va vhukela a vaRoma. Kanilezvi Jesu i no hlamula aku: “A mufumo wa mina a hi wa misava.” (Johani 18:36) Jesu i alile ku ti nghenisela ka politika, hakuva a Mufumo wakwe wu wa tava wa le tilweni. I wulile lezvaku a ntiro wakwe laha misaveni ku wa hi ‘ku kustumunya hi zvinene’. — Gondza Johani 18:37.

7. Hikuyini zvi nga tshukako zvi karata ku potsa ku seketela tipartidho ta politika hambu hi lomu mbilwini ya hina?

⁷ Jesu i wa zwisisa ku i tele ku ta maha ntiro muni laha misaveni. Loku hinawu hi wu zwisisa a ntiro wa hina, hi ta potsa ku seketela partidho yo kari ya politika, hambu hi lomu mbilwini ya hina. Kanilezvi a hi contlhe cikhati zvi olovako a ku maha lezvo. A muwoneleli wo kari wa cipandze i li a vanhu va lomu cipandzeni cakwe vaya va engetela ku biha nguvhu. Va ti kukumukisa hi kota ya tiko gabye niku va alakanya lezvaku va wa ta hanya khwatsi loku  va wo fumana hi ca ka vona. I engeta aku: “Leci ci tsakisako hi ku a vamakabye va na ni wumun’we hi kota ya lezvi va vekako kupima ntirweni wa ku chumayela mahungu yo saseka ya Mufumo. Vona va wona Nungungulu kota yena a to mbheta wubihi ni zvin’wani zvikarato hi kumanako nazvo.”

8. Wubihi muni gi nga xanisa a vaJudha vo tala a cikhati leci Jesu a nga hi laha misaveni?

⁸ Loku a vanhu va wona wubihi, va ti nghenisela nguvhu ka politika. A cikhati leci Jesu a nga hi laha misaveni, a ku hakhela khupo ku wa hi nchumu wu nga maha vanhu vo tala va yima ni partidhu yo kari ya politika. Hi lisine, Judhasi wa le Galileya i vhukele vaRoma hi lezvi va nga tsalelisa vanhu kasi va tiyiseka lezvaku va ta khupa. Niku ku wa hi ni mikhupo yo tala yi nga lava ku hakhelwa, yo kota zvilo lezvi a munhu a nga hi nazvo, wutshamu, ni tiyindlu. Ahandle ka lezvo, a vanhu lava va nga khupisa vanhu va wa hi vakanganyisi va hombe, lezvi zvi nga maha ku a cikarato ci biha nguvhu. Ka zvikhati zvin’wani va wa xava zvikhundla zvo tlakuka ka varangeli va mufumo va guma va tirisa zvikhundla lezvo kasi va kuma timali to tala. Zakewu, loyi a nga hi hosi ya vahlengisi le Jeriko, i mahile munhu wo ganya hi lezvi a nga va khupisa mali yo tala a vanhu. — Luka 19:2, 8.

9, 10. a) A valala va Jesu va zamisile kuyini ku mu maha a ti nghenisela timhakeni ta politika? b) Hi gondza yini ka hlamulo wa Jesu? (Wona mufota kusanguleni ka ndzima.)

⁹ A valala va Jesu va zamile ku mu maha a ti nghenisela ka timhaka ta ku hakhela khupo. Va mu wutisile xungetano hi “ndzhuvo”, ku nga hi khupo wa dhenaryo yin’we lowu a vaJudha vontlhe va nga fanele ku hakhela. (Gondza Matewu 22:16-18.) Handle ko kanakana a vaJudha va wa wu venga a khupo lowo hakuva wu wa va alakanyisa lezvaku va fumiwa hi vaRoma. A ‘va ka Herodhi’, kutani lava va nga seketela mafumela ya Herodhi, va wa rindzela ku loku Jesu aku a va faneli ku hakhela khupo, va wa ta mu lumbeta vaku i nala wa Mufumo wa Roma. Kanilezvi loku Jesu i wa no wula ku va fanele ku hakhela khupo, a vanhu na va nyimile ku mu landzela. Makunu, zvini lezvi Jesu a nga maha?

¹⁰ Jesu i wa ti wonela nguvhu kasi a simama a nga ngheneleli timhaka ta politika. I te: ‘Tlhelisani ka Khezari lezvi zvi nga zva Khezari, ni ka Nungungulu lezvi zvi nga zva Nungungulu.’ (Matewu 22:21) Jesu i wa zvi tiva ku a vahlengisi va mikhupo va wa hi vakanganyisi, kanilezvi i wa nga veki kupima ka lezvo. Wutshan’wini ga lezvo, i wa veka kupima ka Mufumo wa Nungungulu ku nga wona ntsena wu to mbheta zvikarato zva vanhu. Jesu i hi vekele cikombiso. A hi faneli ku yimela tlhelo go kari timhakeni ta politika, hambu loku zvi wonekisa ku khwatsi a tlhelo gin’we gi maha zva zvi nene kutani a gin’wani gi maha zvo biha. A maKristu ma veka kupima ka Mufumo wa Nungungulu ni ka lezvi Nungungulu a nge hi zvona zva zvi nene. Hi cigelo leco, a hi nyiki mawonela xungetano hi wubihi gi mahiwako hi tihosi kutani ku wulawula kubiha hi tihosi leto. — Matewu 6:33.

11. Hi nga va vhunisa kuyini van’wani lezvaku va kuma kululama ka lisine?

¹¹ A Timboni to tala ta Jehovha ti zvi kotile ku ti tlhatlhisa ka mawonela ti nga hi nawo kale xungetano hi politika. Hi cikombiso, na a nga se gondza lisine, a makabye wo kari wa cisati a nga gondza ka Univhersidhadhe ya le Gra-Bretanya i gondzile lezvi a vanhu va nga xaxametiswa zvona, lezvi zvi mu mahileko a pela hi hloko ka maphikizana ya politika.  I ngalo: “Ndzi wa lava ku ganya a tifanelo ta vanhu va ntima, hi kota ya lezvi hi nga xanisilwe nguvhu. Hambu lezvi ndzi nga tolovela ku kuma razawu, ndzi wa simama ku khunguvanyeka. Ndzi wa nga zvi woni ku a wubihi ga cihlawulela ca hlonge gi fanele kuya hi ku tsuwulwa lomu ka mbilu ya munhu. Hambulezvo, a cikhati ndzi nga sangula ku gondza a Bhibhiliya, ndzi wonile lezvaku ndzi fanele ku sangula hi ku gondzisa a mbilu ya mina.” Loyi a vhunileko makabye loye lezvaku a cica lezvi a nga ti zwisisa zvona lomu mbilwini yakwe kuve makabye wa cisati wa mulungu. I engeta aku: “Zvezvi ndzi tira kota phayona ga cikhati contlhe ka bandla ga lirimi la mawoko, niku ndzi gondza ku chumayela vanhu va tixaka tontlhe.”

12. I “comelo” ga lixaka muni legi Jesu a nga byela vapizani vakwe lezvaku va ti wonela ka gona?

¹² A cikhati leci Jesu a nga hi laha misaveni, a varangeli va wukhongeli va wa tolovela ku seketela mitlawa yo kari ya politika. Hi cikombiso, a bhuku go kari gi wulawulako hi wutomi ga le Palestina masikwini ya Kristu gi wula lezvaku a vaJudha va wa avene hi mitlawa ya wukhongeli, a ku fana ni lezvi ti nga tshamisa zvona a tipartidho ta politika. Hikwalaho Jesu i tlharihisile vapizani vakwe aku: ‘Mu ti wonela a comelo ga vaFarisi ni comelo ga ka Herodhi.’ (Marku 8:15) A cikhati leci Jesu a nga kumbuka Herodhi, kuzvilava i wa wula partidho ya valandzeli va Herodhi. A ntlawa lowu wun’wani, ku nga vaFarisi, va wa lava ku a vaJudha va tlhatlheka ka Mufumo wa Roma. Hi kuya hi matimu ya Matewu, Jesu i tlhelile a tlharihisa vapizani vakwe lezvaku va ti wonela ka vaSadhusi. A vaSadhusi va wa lava ku a vaRoma va simama ku fuma hakuva lezvo zvi wa ta va maha va kuma zvikhundla zvo tlakuka. Jesu i tlharihisile vapizani vakwe lezvaku va ti wonela ka “comelo”, kutani lezvi zvi nga gondzisiwa hi mitlawa leyi ya yinharu. (Matewu 16:6, 12) Niku wona lezvaku Jesu i nyikele citlharihiso leco cikhatanyana ndzhako ka ku a vanhu va lavile ku mu maha hosi.

13, 14. a) A timhaka ta politika ni ta wukhongeli ti vangisa kuyini a tihanyi ni wubihi? b) Hikuyini zvi kalako zvi nga hi zvi nene a kuva ni tihanyi, hambu loku hi mahelwe kubiha? (Wona mufota kusanguleni ka ndzima.)

¹³ Loku a wukhongeli gi yimela tlhelo go kari timhakeni ta politika, zvi tolovela ku vhuxa tiyimpi. Jesu i gondzisile vapizani vakwe lezvaku va nga ti ngheniseli ne ni ku tsongwani ka politika. Leco cin’we ca zvigelo ci nga maha ku a vapristi ni vaFarisi va lava ku daya Jesu. Va wa chava ku a vanhu va wa ta ingisa Jesu va nyima ku landzela vona. Loku lezvo zvi wa no maheka, va wa ta luza a wukhongeli gabye ni wuhosana gabye. Va te: ‘Loku hi mu tsika a maha lezvo, a vanhu vontlhe va ta kholwa ka yena; zvonake a vaRoma va ta ta hi tekela a wutshamu legi ni tiko ga hina.’ (Johani 11:48) Hikwalaho a Mupristi wa hombe Kayafasi i no boha cikungo co lava ku daya Jesu. — Johani 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Andzhako ka kuva gi phumile Kayafasi i no rumela masochwa lezvaku ma ya khoma Jesu. Kanilezvi Jesu i wa ci tiva cikungo leco caku i lava ku dawa. Hikwalaho, a cikhati leci a nga kari aga cilalelo cakwe co gumesa ni vapostoli vakwe, i va byelile lezvaku va teka tisupadho to kari. A tisupadho timbiri ti wa ta ringana kasi ku va gondzisa a cigondzo ca lisima. (Luka 22:36-38) Ka wusiku lego, ku tile cidlemo ci ta khoma Jesu, Pedro a zangara nguvhu hi wubihi lego laha ka kuza a hlomula supadho a tsema ndleve ya mun’we wa vavanuna lavo va  nga khoma Jesu. (Johani 18:10) Kanilezvi Jesu i byelile Pedro aku: ‘Tlhelisa a supadho ya wena; hakuva vontlhe lava va khomako supadho va ta lobyiswa hi yona.’ (Matewu 26:52, 53) Cigondzo muni ca ntamu leci Jesu a nga gondzisa vapizani vakwe? Ca lezvaku a va faneli kuva va tiko. Hi zvalezvo Jesu a nga rangile a zvi khongelela ka wusiku lego. (Gondza Johani 17:16.) Nungungulu hi yena ntsena a nga ni fanelo ya kulwa ni wubihi.

15, 16. a) A Mhaka ya Nungungulu yi ma vhunisa kuyini a maKristu lezvaku ma potsa tiholova? b) Zvini lezvi Jehovha a zvi wonako loku a cuwuka tiko inyamutlha?

¹⁵ A makabye wa cisati wa le Europa, loyi a nga kumbukiwa kusanguleni ka ndzima i gondzile zvilo zvo fana ni lezvo. I ngalo: “Ndzi zvi wona khwatsi ku a tihanyi a ti nehi kululama. Ndzi wonile lezvaku lava va bohako ku tirisa tihanyi va tolovela ku gumesa hi kufa. Niku a kutala ka vanhu van’wani va gumesa hi ku maha vanhu vo tshama va zangarile. A ndzo ku tsaka hi lezvi ndzi gondzako lomu ka Bhibhiliya ndzi tiva lezvaku hi Nungungulu basi a to neha kululama ka lisine laha misaveni. Ndzi ni 25 wa malembe na ndzi chumayela mahungu lawo.” A makabye loyi wa le Joni a kumbukilweko kusanguleni ka ndzima i vhaletile a tlhari gakwe hi ‘supadho ya moya’, yi nga Mhaka ya Nungungulu. (Va Le Efesusi 6:17) Zvalezvi i chumayela mahungu ya ku rula ka vanhu va tixaka tontlhe, na ku nga khataliseki ku va lixaka muni. Niku andzhako ka kuva a makabye loyi wa le Europa central, loyi a kumbukilweko kusanguleni ka ndzima, a mahile Mboni ya Jehovha, i chadhile ni makabye wa lixaka leli a kale a nga kari a li venga. Vontlhe a vamakabye lava va vanharu va cicile hi kota ya lezvi va nga lava ku fana na Kristu.

¹⁶ A vamakabye lavo va mahile khwatsi hi ku cica mahanyela yabye! A Bhibhiliya gi li a vanhu va fana ni bimbi legi gi vhindlukako gi tlhela gi ngavi ni ku rula. (Isaya 17:12; 57:20, 21; Kuvhululelwa 13:1) A timhaka ta politika ti vhuxa tiholova cikari ka vanhu, ti va maha va avana, ti tlhela ti va yisa ka tihanyi. Kanilezvi hina hi na ni kurula niku hi na ni wumun’we. Loku Jehovha a wona lezvi a vanhu va nga avanisa zvona tikweni legi, handle ko kanakana wa tsaka nguvhu hi ku wona vanhu vakwe na va bohene. — Gondza Zefaniya 3:17.

17. a) Hi tihi tindlela tinharu leti hi nga vhuvhumisako hi tona wumun’we ga hina? b) Hi ta wulawula hi yini ka ndzima yi landzelako?

¹⁷ Ka ndzima leyi hi gondzile hi tindlela tinharu leti hi nga vhuvhumisako hi tona a wumun’we ga hina: 1) Hi tsumba lezvaku a Mufumo wa Nungungulu wu ta fuvisa wubihi gontlhe, 2) a hi tshuki hi yimela tlhelo go kari timhakeni ta politika, ni 3) hi potsa ku tirisa tihanyi. Kanilezvi a nchumu wun’wani wu nga wonhako wumun’we ga hina cihlawulela. Ka ndzima yi landzelako, hi ta gondza hi tiva ku hi nga zvi kotisa kuyini hlula cihlawulela a ku fana ni lezvi a maKristu yo sangula ma nga zvi maha.