A kutsumba Xana hakunene zva vhunaa kuva ni kutsumba?

DANIEL i wova ni 10 wa malembe basi, kanilezvi i walwa ni mababyi ya kankro hi cipimo ca lembe. A vadhokodhela ni maxaka man’wani ya laha kusuhani ya Daniel va wa mbhelelwe hi kutsumba. Kanilezvi Daniel i wa hi ni kutsumba. I wa lava ku kula a maha mukambisisi kasi ka siku go kari, a vhunetela ku kuma muri wa ku tira kankro. I wa mu rindzela hi mahlo yo pswhuka a dhokodhela loyi a nga tiva ku tira a kankro yakwe. Hambulezvo, laha a siku gi nga chikela, a dhokodhela a tivako ku tira kankro yakwe a nga zvi kotangi a kuta hi kota ya macela ma nga kala ma nga hi ma nene. Daniel i no xukuvala nguvhu. Hi khati go sangula, i no mbhelelwa hi litsako la ku hanya. Afa ka masiku matsongwani ma nga landzela.

A tshango ga Daniel gi hlawutelwe hi tlhari ya ku tiva ta lihanyo yi gondzileko lezvi a kuva ni kutsumba kutani kungavi nako zvi khumbisako zvona a wutomi. Kuzvilava u tshuka uzwa a matshango yo fana. Hi cikombiso, a munhu a kulileko hi tanga i kusuhani ni kufa, kanilezvi i kari a rindzela a cimaho ca lisima nguvhu hi malembe — kani ku endzelwa hi munhu a mu randzako kutani ku tlhanganyisa malembe. Loku a cimaho leci ci hundzile, i gumesa afa hi ku hatlisa. Hikuyini lezvo zvi humelelako? Xana hakunene a kutsumba ku na ni ntamu kota lezvi a van’wani va kholwako?

Kuya ku engeteleka a ntsengo wa vakambisisi va mimiri va wulako lezvaku a ku rindzela zva zvinene, kuva ni kutsumba ni kuva ni kutizwa kun’wani ka kunene hakunene zva gi khumba nguvhu a wutomi ni lihanyo la munhu. Kanilezvi a hi vontlhe va kholwako a mhaka leyo. A vakambisisi vo kari a va zvi vhumeli lezvo. Ve ngalo lawo mawunwa yaku a ma seketelwi ka siensia. Va alakanya lezvaku a mababyi a ma nge chukwati ntsena hi kuva ni kutsumba.

Hambu cikhatini ci hundzileko, a vanhu vo kari va wa nga kholwi lezvaku a kutsumba ku nga vhuna. Ka 2000 wa malembe ni kuhundza ma hundzileko, ku kombelilwe Aristóteles, a tlhari ya filozofiya ya muGreki, lezvaku a wula ku cini a kutsumba. Yena i te: “Ku lora na u hanyanya.” Niku zvezvanyana, Benjamin Franklin a nga ciro ca hombe ca politika, le Estados Unidos, i wulile lezvi na a poyila: “Loyi a hanyako hi kutsumba i tafa na a pfhunga.”

Makunu hi lihi a lisine xungetano hi kutsumba? Xana a kutsumba a hi ku zama ku ti vhala matihlo ka zvilo zva lisine zvi humelelako u ti tangalisa hi zvilo zva ku zvi alakanyela basi? Kutani ku na ni cigelo co zwala ca ku wona a kutsumba kota nchumu wo hundza a noro — a nchumu hi wu lavako kasi hiva ni lihanyo li nene ni litsako, wu nga ni ciseketelo ni mabhindzu ya lisine?