Hikuyini hi faneleko kuva ni kutsumba?

NA KU humelele yini loku Daniel, a cifanyana leci ci fileko hi kankro, hi wulawulileko hi yena kusanguleni ka ndzima yi hundzileko, i wa no simama ava ni kutsumba? Xana na a hlulile a kankro yakwe? Na a ha hanya nyamutlha? Kuzvilava hambu lava va seketelako a mawonela ya lezvaku a kuva ni kutsumba zva vhuna a lihanyo va wa nga ta lakalaka va wula lezvo. Lezvo zvi hi nyika a cigondzo ca lisima. Hi nga alakanyi lezvaku a kutsumba ku nga hi lamulela kutani ku hi hanyisa ka mababyi wontlhe.

Na a entrevhistariwa ka TV CBS News, Dr. Nathan Cherney, i wulile lezvaku hi fanele ku ti wonela ka mhango ya ku ku nyika nguvhu lisima a ku tsumba laha hi tirako a vanhu va nga ni mababyi ya hombe: “Hi tshukile hi wona a vanuna na va bhongela vasati vabye vaku a va ehleketangi zvi enela kutani ku a va vekangi kupima ka zvilo zva zvinene.” I no engeta aku: “A gondzo leyo yi byalile a maalakanyo ya hava ya lezvaku a munhu a nga zvi kota ku wonelela a ku kula ka tumor. Hikwalaho, loku a mababyi lawo ma kula, ku chikelelwa magumo ya lezvaku a munhu a nga zvi kotangi ku wonelela a tumor kota lezvi zvi lavekisako zvona. Kanilezvi lezvo a zvi lulamangi.”

Hi lisine, lava va xanisiwako hi mababyi ma dayako, valwa yimpi yo karata nguvhu, yi mbhetako ntamu. Makunu a ku va nyika nandzu hi kota ya mababyi yabye, handle ko kanakana, zvi wa tava ku va engetelela ndzhwalo. Lava va va randzako va wa nga ta va mahela a zvilo lezvo. Xana hi fanele ku chikelela magumo ya lezvaku a kuva ni kutsumba a zvi vhuni nchumu?

Ne ni kutsongwani. Hi cikombiso, Dr. Cherney i vhuna vanhu va nga ni mababyi yo kala ma nga tiriwi, lezvaku va simama ku hanya kwalaha ka kutsongwani na va ngazwi kubayisa ka hombe nguvhu. A vadhokodhela va nga ni wutlhari ka mababyi lawo va kholwa hi kutiya ka lisima la matirela lawa ma vhumelelako a vababyi a ku va tshama na va tsakile, hambu lava a mababyi yabye ma tshingileko nguvhu. Ku na ni zvikombiso zvo tala zvi kombako lezvaku a kutsumba ku nga maha lezvo — hambu ni kuhundza.

Lisima la kutsumba

“A kutsumba i muri wa hombe” ku wula Dr.  W. Gifford-Jones a nga dhokodhela tlhelo jornalista. I hlolile lezvi zvi kumilweko ka mikambisiso yo hambanahambana yi mahilweko kasi ku tiva lisima la ku va seketela hi tlhelo ga kutizwa lava va nga ni mababyi ma yisako kufeni. Ku alakanyiwa lezvaku a civhuno leci ci vhuna a vababyi a ku vava ni kutsumba va tlhela va rindzela zva zvinene. A kambisiso wo kari wu mahilweko hi 1989 wu kombile lezvaku a vababyi lava va kumileko a civhuno leco va hanyile a cikhati co leha, kanilezvi a mikambisiso yi mahilweko andzhako ka lezvo a yi tiyisi ku hakunene a vababyi lavo va hanyile cikhati co leha. Hambulezvo, a mikambisiso yi kombile lezvaku a vababyi lava va kumako a civhuno leco hi tlhelo ga kutizwa va karateka kutsongwani ni kuzwa kubayisa kutsongwani a ku hundza lava va kalako va nga kumi civhuno leco.

A kambisiso wun’wani wu komba wuyelo ga ku rindzela zvazvinene ni kuva ni maalakanyo ya hava legi gi nga vaku kona ka vanhu va nga ni coronária. A ntlawa wo kari wa ku hundza 1300 wa vavanuna, wu no wutiselwa hi wukheta a ku va wa rindzela zvazvinene kutani va wa hi ni maalakanyo ya hava hi wutomi. Andzhako ka 10 wa malembe, a kambisiso wu kombile lezvaku a cipimo ca 160 wa vavanuna va vile ni mababyi ya mbilu. Niku laha ka vanhu vanharu, a vambiri va wa hi ni maalakanyo yo hava hi wutomi. Laura Kubzansky, a nga professora adjunta de saúde e comportamento social na Escola de Saúde Pública de Harvard, i wula lezvi: “A kutala ka zvikombiso zvi nga seketela a mhaka leyi yaku a kuva ni ‘mawonela ma nene’ zva vhuna a lihanyo la hina zvi wa nga se tshuka zvi tiyisiwa hi kambisiso wa siensia. Legi i khati go sangula a siensia yi seketelako a mhaka leyi yaku a kuva ni mawonela manene zva vhuna a mbilu.”

A mikambisiso yo kari yi kombile lezvaku lava va ti byelako ku a va na lihanyo la linene va mbheta cikhati co tala na va nga se hanya a operasawu gabye a ku hundza lava va alakanyako lezvaku va na ni lihanyo linene. A mikambisiso yo kari yi wula lezvaku lava va rindzelako zvazvinene va hanya nguvhu. A kambisiso wo kari wu hlolile lezvi lava va kumbileko va khumbisiwako zvona hi kuva ni mawonela manene ni ya hava hi tanga yabye. Laha a vakambisisi va nga va komba a timesaji to koma ti nga wula lezvaku a vanhu va kumbileko va tlharihile niku va tiva zvo tala, va no sangula ku famba hi ntamu. Hi lisine lezvi va nga wonekisa zvona zvi wa cicile nguvhu a ku khwatsi hi loku a vova ni 12 wa mavhiki na va maha maezersisio!

Hikuyini a kuva ni mawonela manene, yo kota kutsumba ni kurindzela zva zvazvinene zvi wonekisako ku khwatsi zva vhuna a lihanyo? Kuzvilava a titlhari ta siensia ni vadhokodhela a va se zvi zwisisa khwatsi lezvi a maalakanyo ni miri wa munhu zvi tirisako zvona kasi va hi nyika a mihlamulo yo tiya. Hambulezvo, a titlhari ti gondzako a mhaka leyi ti nga nyika a mawonela ma nga ni ciseketelo. Hi cikombiso, a mugondzisi wo kari wa neurologia, i wulile lezvi: “Zvi nene nguvhu a ku tsaka ni kuva ni kutsumba. Loku a munhu a tsakile i na ni citresi citsongwani niku a miri wakwe wu tira khwatsi. Leco cin’we ca zvilo lezvi a vanhu va nga ti mahelako kasi va zama kuva ni lihanyo linene.”

A mhaka leyi kuzvilava yi nga hlamalisa a vadhokodhela vo kari, ni va psicólogo ni titlhari ta siensia va alakanyako ku yiswa, kanilezvi a hi yiswa ka lava va gondzako a Bhibhiliya. Kwalomu ka 3000 wa malembe ma hundzako, Solomoni, a hosi yo tlhariha, i pimiselwe a ku tsala a mawonela lawa: “A mbilu yi tsakileko i muri wa wunene, kanilezvi a moya wu tshovekileko wu pswonga ntamu wa munhu.” (Mavingu 17:22) Wona a kuringanisela ku nga kona laha. A vhesi legi a gi wuli lezvaku a mbilu yi tsakileko yi tira ni gihi wubabyi kanilezvi gi wula ntsena ku “i muri wa wunene”.

Kuzvilava zva zwala a ku ti wutisa lezvi: “Loku a kutsumba ku wa hi muri, hi wihi dhokodhela wa ku i wa nga ta resetarela a vababyi?” Ahandle ka lezvo, a mabhindzu hi ma kumako hi kuva ni kutsumba a ma gumelwi basi laha ka kuva ni lihanyo linene.

Lezvi a ku rindzela zvazvinene kutani kuva ni maalakanyo ya hava zvi gi khumbisako zvona a wutomi ga wena

A vakambisisi va kumile lezvaku lava va rindzelako zvazvinene va vhuneka hi tindlela to tala hi kota ya mawonela yabye ya manene. Va humelela khwatsi cikoleni, ntirweni hambu ni ka zvibelabela. Hi cikombiso, wona a kambisiso wu mahilweko ka ntlawa wa vatsutsumi wa vavasati. A vatreinadhori va hlolile hi wukheta a wasati mun’we ni mun’wani kasi ku wona lezvi a to zvi kota ku maha ka mapalisana. A vavasati vonawu va wutisilwe lezvi va alakanyako ku va nga zvi kota ku maha ka mapalisana. Lezvi zvi nga humelela ku a vavasati va mahile lezvi va nga alakanya ku va ta zvi kota ku maha na ku nga hi lezvi a vatreinadhori vabye va nga alakanya ku hi zvona va to zvi kota ku maha. Hikuyini a kutsumba ku hi khumbako nguvhu?

A titlhari ta siensia ti gondzile zvo tala hi ku hlola a vanhu lava va nga ni maalakanyo ya hava. Ka 50 wa malembe ma hundzileko, a titlhari ta siensia ti gondzile lezvaku a zvihari hambu ni vanhu va nga gondza a kungavi ni kutsumba. Hi cikombiso, a ntlawa wo kari wa vanhu wu no cheliwa lomu ka yindlu yi nga hi ni guwa, wu gumesa wu byeliwa ku wu nga miyeta guwa lego loku wu thitha a tibutawu to kari hi ku landzelelana ka tona. A ntlawa lowu wu no zvi kota futsi a ku miyeta guwa lego.

A ntlawa wa wumbiri wu no byeliwa zvalezvi zva zvin’we — kanilezvi hambu lezvi wu nga thitha tibutawu a guwa a gi miyelangi. Kota lezvi u zvi alakanyelako, a kutala ka vanhu va ntlawa lowu wa wumbiri va wa tizwa na va nga hi na muvhuni. Ka zvikambelo zvi nga landzela, zvi nga mahiwa ka siku galego, va tsikile ku landzela zvileletelo. Va chikelele magumo ya lezvaku zvontlhe lezvi va nga mahako a zvi nge vhuni nchumu. Kanilezvi hambu ka ntlawa lowu wa wumbiri lava va nga rindzela zvazvinene a va vhumelangi ku tsukula, va no simama va zama.

Dr.  Martin Seligman, loyi a nga vhunetela ku maha zvikambelo lezvi zvo sangula, i no boha ku simama a gondza a mhaka leyi ya ku rindzela zvazvinene ni kuva ni maalakanyo ya hava. I hlolile zvi eta a mapimisela ya vanhu va byekeleleko a ku tizwa na va nga hi na muvhuni. I gumesile hi ku wula lezvaku a mapimisela lawo ya kuva ni maalakanyo ya hava ma colopetela vanhu ka mitiro yo tala yo toloveleka niku ma nga tshuka ma va nyimisa ku maha mitiro hi ku mbhelela. Seligman i songa a mhaka yontlhe hi magezu lawa: “Ndzi na ni 25 wa malembe na ndzi gondza a mhaka leyi. Ndzi hlolile a vanhu lava va nga ni maalakanyo ya hava va kholwako lezvaku va na ni nandzu wa zvilo zvo biha lezvi zvi va humelelako, a zvilo lezvo zvo biha zvi ta simama ku humelela niku hambu loku vo maha yini ku ta humelela a nchumu wa ku biha. Ndza kholwa lezvaku hi kota ya lezvi lava va nga ni maalakanyo ya hava va pimisako hi ndlela leyi, va humelelwa hi zvilo zvo tala zvo biha a ku hundza lava va rindzelako zvilo zva zvinene”.

Ka khati legi kambe, a mawonela lawa ma nga wonekisa ku khwatsi maswa ka vokari nyamutlha, kanilezvi lava va lerako a Bhibhiliya va sina va ma tiva. Wona a vingu legi: “Loku u rereka sikwini ga zvikarato, a ntamu wa wena wu tava wu tsongwani.” (Mavingu 24:10) Kota u zvi wonako, a Bhibhiliya gi tlhamusela khwatsi lezvaku a gome ni maalakanyo ya gona ya hava zvi ku maha u ngavi ni ntamu wa ku maha nchumu. Makunu zvini u nga mahako kasi kulwa ni maalakanyo ya hava u hanya na u rindzela zva zvinene ni kutsumba?

[Mufota]

A kutsumbaku nga vhuna nguvhu