Ti longisele kulwa ni zvikarato

“Ndzi no boha ku nyima ku dzaha kasi ndzi nga wonhi a lihanyo la n’wana wa hina a nga ha hi ku pswaliwa. Hikwalaho, ndzi no vekela a sinali laha kaya yi nga wula ku: ‘Zva betelwa ku dzaha.’ Andzhako ka hora a mixuvo ya ku lava ku dzaha yi no wuya hi ntamu a ku khwatsi i tsunami, ndzi se lumeka a sigari.” — Yoshimitsu, Japani.

A TSHANGO ga Yoshimitsu gi komba lezvaku a ku tsika ku dzaha a zvi olovi. Ahandle ka lezvo, a mikambisiso yi komba lezvaku kwalomu ka 90 wa tipursentu ta vanhu va vhuxetele ku dzaha andzhako ka loku va tsandzekile ku ti khoma laha va nga telwa hi kunavela ku dzaha. Hikwalaho, loku u kari u zama a ku tsika ku dzaha, u ta zvi kota loku u ti longisela a kulwa ni zvikarato u to kumana nazvo. Hi zvihi zvikarato va talako ku kumana nazvo?

Kuxuva ka hombe ka ku lava nikotina: A kuxuva loku ku tala kuva ka hombe nguvhu hi siku ga wunharu andzhako ka sigari go gumesa niku ku teka mavhiki mambiri kasi ku bohla. A wokari a tsikileko ku dzaha i wula lezvi: Ndzeni ka cikhati leco, “a kuxuva loko ko tshuka ku humelela, a hi contlhe cikhati ku zwalako”. Hambu andzhako ka malembe yo tala, u nga tshuka u navela ku dzaha. Loku lezvo zvi humelela, u nga tsutsumeli ku ya lumeka sigari. Nyimanyana 5 minuto a kunavela loko kuzvilava ku ta hundza.

Zvilo zvin’wani u zvi zwako loku u tsika ku dzaha: Kusanguleni, a votala zva va karatela ku tshama na va hanyanya, ku veka kupima ka zvokari niku va nga kuluka hi kuhatlisa. A zvin’wani zvi nga mahekako ku vazwa kubayisa, ku ti tshuvela, ku dzunuka nguvhu, mukuhlwani a ku patsa ni kungavi ni lihlazva-mbilu, ku hatlisela ku kwata, hambu ni depressão. A kutala ka zvilo lezvo zvi sangula ku hundza ndzeni ka 4 kutani 6 wa mavhiki.

Ndzeni ka cikhati leco co karata, ku na ni zvilo zvo kari u nga mahako kasi zvi ku vhuna. Hi cikombiso:

● Etlela nguvhu.

● Nwana mati yo tala kutani sumo. Gana zvakuga zvi nga ni lihanyo.

● Maha maezersisio na u ringanisela.

● Koka moya u alakanyela a mahahu ya wena na ma tala hi moya wa wunene.

Lezvi zvi nga ku mahako u lava ku dzaha: Ku ngava mitiro kutani kutizwa ku nga ku vhuxelako kunavela ka hombe ka ku lava ku dzaha. Hi cikombiso, loku ku hi ku u wa dzaha na unwa zama kunwa byala ga wena hi ku hatlisa. Kunene hi kufamba ka cikhati u ta tlhela unwa byala na u nga jahangi.

Hambu loku a miri wa wena wu nga ha lavi nikotina, laha u mahako a zvilo zvo kari zvi nga ku maha u xuva ku dzaha. Torben loyi a kumbukilweko kusanguleni i wula lezvi: “Ka cikhati ca kunwa kafi ndza xuva ku dzaha hambu lezvi ndzi nga ni 19 wa malembe na ndzi nyimile ku dzaha.” Hambulezvo a kutizwa loko ku taya ku mbhela hi kufamba ka cikhati.

A ciyimo ca hambana loku a kudzaha ku fambisana ni kunwa byala. Hi lisine, a cikhati leci u zamako ku nyima ku dzaha, zvi ta lava ku u potsa a byala ni matshamu lawa gi nwiwako kona, hakuva a kutala ka zvikhati lezvi a munhu a tsandzekako ku ti khoma a dzaha hi loku a hi kunweni. Hikuyini lezvo zvi humelelako?

● Hambu a byala gitsongwani gi nga ku maha uzwa a kunandziha ko fana ni loku u ku zwako ka nikotina.

● A kunwa na u hi ni vanghana zvi tala ku fambisana ni kudzaha.

● A byala gi maha munhu a nga pimisi khwatsi a tlhela a nga chavi ku maha zvilo zvaku i wa nga ta zvi maha loku i wa nga nwangi. A Bhibhiliya gi na ni cigelo loku giku: ‘A vhinyo yi susa mapimo.’ — Hoseya 4:11.

Vanghana: Hlawula khwatsi. Hi cikombiso, potsa kuva zvin’we ni vanhu lava va dzahako kutani lava va to ku kuca ku dzaha. Ahandle ka lezvo, fambela kule ni vanhu lava va nga ku hlekako kutani ku colopetela mizamo ya wena ya ku tsika ku dzaha.

Kutizwa: Ka kambisiso wo kari, kwalomu ka vanhu vambiri cikari ka vanharu va tsandzekileko ku ti khoma va dzaha va wa biwa hi citresi kutani va wa kwatile cikhatanyana mahlweni ka ku dzaha. Loku uva ni kutizwa ko kari ku ku mahako u navela ku dzaha, ti hungatele hi zvin’wani, zvo kota kunwa mati, ku cakunya xuwinga kutani ku fambafamba. Zama ku tata maalakanyo ya wena hi zvilo zva zvinene, kuzvilava u nga khongela ka Nungungulu kutani ku lera a zvipandze zvo kari zva Bhibhiliya. — Lisimu 19:14.

Tsika ku ti nyika zvigelo

● Ndzi to koka khati gin’we basi.

Lisine: Hi ku koka khati gin’we basi u nga enelisa kala kwalomu ka 50 wa tipursentu ta maselula ya wongo lawa ma amukelako a nikotina hi tihora tinharu. A kutala ka zvikhati a munhu a kokako a khati gin’we basi i gumesa a vhuxetela ku dzaha.

● A ku dzaha zvi ndzi susela citresi.

Lisine: A mikambisiso yi polile lezvaku a nikotina yi engetela a ma hormônio ya citresi. Ni kwihi a kupepa loku u nga ku zwako ku vangiwa hi lezvi u nyikileko a miri wa wena a nikotina leyi wu nga yi lava.

● Ndzi na ni malembe yo tala na ndzi dzaha.

Lisine: A ku ti byela lezvaku u nga ta zvi kota zvi nga maha ku zvi ku karatela ku tsika ku dzaha. A Bhibhiliya gi: “Loku u rereka sikwini ga zvikarato, a ntamu wa wena wu tava wu tsongwani.” (Mavingu 24:10) Hikwalaho, potsa a maalakanyo ya lezvaku u nga ta zvi kota. Ni wihi a lavako ku tsika ku dzaha na a landza a wusungukati gi vhunako go kota legi gi kumbukilweko ka revhista legi, a nga humelela.

● Ndzi nga ta gwenta a ku tshama ndzi nga dzahi.

Lisine: Lisine ku lezvi u zvi zwako hi ku tshama u nga dzahi zvi na ni ntamu nguvhu kanilezvi zvi ta hundza, ndzeni ka mavhiki matsongwani. Hikwalaho, u nga mbheli ntamu! Loku u tlhela uva ni kunavela ka ku dzaha andzhako ka tihweti kutani malembe na u nga ha dzahi, konawu ku ta hundza, kuzvilava andzhako ka timinuto titsongwani — ntsena loku u nga lumeki sigari.

● Ndzi na ni mababyi ya mapimo.

Lisine: Loku u kari u tiriwa a mababyi ya mapimo yo kota depressão kutani kuhlanya, kombela dhokodhela wa wena lezvaku a ku vhuna a ku tsika ku dzaha. Kuzvilava i ta zvi tsakela nguvhu ku ku vhuna. A nga ha cica ndlela leyi a ku tirako hi yona kota lezvi a wubabyi ga wena kutani mimuri leyi u yi tirisako yi nga khumbako a ciboho ca wena ca ku tsika ku dzaha.

● Loku ndzi tshuka ndzi dzaha kambe ndzi ta ti wona na ndzi hlulilwe.

Lisine: Loku u tshuka u dzaha — a ku khwatsi hi lezvi zvi mahekako ka votala va zamako ku tsika ku dzaha — u nga mbheli ntamu. Simama ku ti karata. A ku tshuka u dzaha a zvi wuli hi kukongoma lezvaku u hlulilwe. A ku tsika ku zama hi zvona zvi nga ku hluliwa. Hikwalaho, zama, hi kufamba ka cikhati u ta zvi kota!

Wona cikombiso ca Romualdo a nga kari a dzaha hi 26 wa malembe niku i na ni 30 wa malembe ni kuhundza na a zvi tsikile. I tsalile lezvi: “A ndzi zvi tivi niku makhati mangani ndzi nga vhuxetela ku dzaha. Khati ni khati ndzi nga vhuxetela ndzi wa tizwa na ndzi nga vhuni nchumu a ku khwatsi hi loku ndzi hi cilo leco. Kanilezvi neti ndzi nga ti mahela ciboho co tiya ca kuva ni wunghana ga ginene na Jehovha Nungungulu ni ku mu kombela hi kuphindaphinda lezvaku a ndzi vhuna, hi magumo ndzi no zvi kota ku tsika ku dzaha.”

Ka ndzima yo gumesa ya xaxamelo wa tindzima leti, hi ta wulawula hi mawonela yo kari ya lisima ma nga ku vhuna a kuva munhu wo tsaka lezvi u tsikileko ku dzaha.

[Kwadru/Mufota]

A FOLE GA DAYA HI TINDLELA TONTLHE

A fole ga tirisiwa hi tindlela to tala. A zvilo zvo kari zvi mahiwako hi fole zva xavisiwa lomu ka zvitolo zva ku xavisa a zvakuga zva lomu masin’wini ni zva ku xavisa a mimuri ya tisinya. Hambulezvo, a Hlengeletano ya Misava Yontlhe yi Wonelelako a Lihanyo yi wula lezvaku “a fole ga daya hi tindlela tontlhe”. A mababyi yo tala ma fambisanako ni ku dzaha fole, yo kota kankro, mababyi ya mbilu, ma daya. Loku a wasati a nga ni nyimba a dzaha a nga wonha a lihanyo la cin’wanana ci nga lomu khwirini. A zvilo zva ku mahiwa hi fole zvi tala ku tirisisiwa kuyini?

Bidis: A zvisigarana lezvi zva kuya hi ku petsa hi mandla zvi tirisiwa nguvhu ka matiko ya le Azia. A masigari lawa ma humesa a alcatrão, nikotina ni monóxido de carbono yo tala nguvhu a ku hundza a masigari lawa yo toloveleka.

Charuto: A charuto yi mahiwa hi matluka ya fole ma songelwako ma tiya. A macharuto ma mahiwa hi ndlela ya ku zvi koteka ku u koka a nikotina hi nomu hambu loku yi nga lumekiwangi.

Masigari ya cravo kutani kreteks: A kutala ka zvikhati a masigari lawa ma na ni cipimo ca 60 wa tipursentu ta fole ni 40 wa tipursentu ta cravo. A masigari lawa ma humesa a alcatrão, nikotina ni monóxido de carbono yo tala nguvhu a ku hundza a masigari lawa yo toloveleka.

Kanudu: A ku dzaha hi kanudu a hi ndlela ya chukwana hakuva yonawu yi nga vanga a mababyi ya kankro ni man’wani ma vangiwako hi sigari.

Fole go kala musi: Zvi patsa ku gi vekela lahasi ka nomu, ku dzaha hi tinhovhu ni gutkha yi chelilweko zvo nandzihisa yi tirisiwako nguvhu dzongeni wa mutsuwuka-gambo wa Azia. A nikotina leyi yi kokiwako ka fole legi yi nghena lomu nkhateni hi nomu. A fole legi go kala musi gonawu ga wonha lihanyo a ku fana ni mafole lawa man’wani.

Kanudu ya mati (narguilés, shishas, hookahs): A michini leyi yi tirela ku a musi wa fole wu hundza hi lomu ka mati na wu nga se dzahiwa, kanilezvi lezvo a zvi hunguli a ntsengo wa ma toxina a ku patsa ni zvitsongwatsongwani zvi vangako a kankro lezvi zvi nghenako lomu ka mahahu.

[Kwadru/Mufota]

LEZVI U NGA VHUNISAKO ZVONA MUNHU A KU TSIKA KU DZAHA

● Vana ni mawonela manene. A ku dzundza ni ku chachazela zvi chukwana nguvhu a ku hundza a ku tshama hi ku khala ni ku wulawulela. A magezu yo kota lawa ya ku: “Ndzi alakanya ku loku wo zama kambe u ta zvi kota” ma na ni ntamu a ku hundza ku: “U zvi tsandzekile kambe!”

● Tsetselela. A munhu a zamako ku tsika ku dzaha kuzvilava a nga tshuka a ku tshekulela hi kota ya zanga kutani hi kota ya kutsandzeka kakwe. Zama ku kala u nga cheli kota hi zvona. Wula magezu ya manene yo kota ku: “Ndza zvi tiva lezvaku zva karata kanilezvi ndza tizwa matshandza hi wena hi lezvi u zamako.” U nga tshuki u wula ku: “Ndzi wa ku tsakela nguvhu a cikhati leci u nga ha dzaha!”

● Maha munghana wa lisine. A Bhibhiliya gi ngalo: “A munghana wa lisine wa randza contlhe cikhati niku makabye a pswalelweko ku vhunetela zvikhatini zva zvikarato.” (Mavingu 17:17) Zama kuva ni lihlazva-mbilu ni ku kombisa lirandzo contlhe cikhati ka munhu a zamako ku tsika ku dzaha — na ku nga khataliseki ku cikhati muni kutani i ti zwisa kuyini.