HAMBU LEZI a Biblia gi nga hiko bhuku ga siensia, loku gi wulawula hi zilo za ntumbuluko gi wula lisine. Ehleketa hi lezi zi kumiwako loku ku gonziwa lezi zi mahekako kasi a vula yina ni lezi zi mahekako kasi a nwanana a tekelela wo kari.

LEZI ZI MAHEKAKO KASI A VULA YINA

A Biblia gi ngalo: “[Nungungulu] i kokela hehla a madona ya mati, lawa ma hunzulukako ma maha vula marefini lawa a ma mahileko. A marefu ma halata tivula.” — Joba 36:27, 28.

A Biblia gi tlhamusela zilo zinharu za tshinya zi mahekako kasi a vula yina. Nungungulu, a Xibuka xa zilo zontlhe, i maha lezaku ku hisa kasi 1) a kokela hehla a madona ya mati. Hi kulanzela a mati lawo ma kokelwako le hehla, 2) ma maha marefu. A marefu na wonawu ma maha lezaku kuva ni madzuvi lawa 3) ma nisako vula. Kala nyamutlha, a titlhari ta ku gonza macela a ti zi zwisisi khwatsi a ku kasi xini xi nisako vula. Za zwala loku a Biblia giku: “Himani loyi a pimako hi kuandlalata [“ku kula,” Tradução do Novo Mundo] ka marefu?” (Joba 36:29) Kanilezi, a Muvangi wa zi tiva khwatsi lezi zi mahekako kasi a vula yina niku i mahile lezaku a lisine lelo li tsaliwa lomu ka Biblia. I mahile lezo na titlhari ta siensia ti nga se zi kota ku zi tlhamusela.

LEZI ZI MAHEKAKO KASI A NWANANA A TEKELELA WO KARI — MASANGULO YA KU WUMBIWA KA MUNHU

A mutsali wa Biblia Hosi Davida i wulile lezi xungetano hi Nungungulu: “A marambu ya mina a ma ku fihlalelangi, laha nzi nga wumbiwa xihundleni.” (Lisimu 139:15) Hi ku tirisa magezu yo sasekiselwa, Davida i wulawula hi masangulo ya ku wumbiwa ka munhu hi ku lanzela zileletelo zi yimisilweko hi Muvangi wa wutomi. Lexi xi hlamalisako hi ku a magezu ya Davida ma tsalilwe kwalomo ka 3000 wa malembe ma hunzileko!

Hambulezo, kwalomo ka lembe ga 1860, hi kona a tlhari ya ku gonza tisinya ya le Áustria, ku nga Gregor Mendel, a nga pola milayo ya lezi zi mahekako kasi a nwanana a tekelela wo kari. Niku hi Abril wa 2003 hi kona a titlhari ti nga mbheta ku xaxameta a zipanza-panzana zontlhe zi lavekako kasi ku wumba miri wa munhu. A kufana ni lezi a magezu ya disionario ma xaxametilweko khwatsi, a zileletelo za ku wumba munhu zonawu zi xaxametilwe. Hi ku lanza zileletelo lezo, a zipanze zi wumbako munhu, zo fana ni wongo, mbilu, mahahu, mawoko ni minenge, zi kula hi ndlela yi faneleko ni xikhati xi faneleko kambe. Hi kota ya lezo, za zwala loku a titlhari ta siensia ti tlhamusela zipanza-panzana za miri wa munhu kota “bhuku ga wutomi.” Hikuyini Davida, a mutsali wa Biblia, a nga tsala zilo lezo zi tlhela zi ta zwanana ni lezi zi wuliwako hi siensia? Hi kutikoramisa ite: “A moya wa Jehova wu wulawulile ha mina, a mhaka yakwe yi lomu lirimini la mina.” * — 2 Samueli 23:2.

ZA KARATA nguvu a ku tiva lezaku a mifumo ni madoropa zi ta yimiswa ni ku hohlolwa hi ndlela muni ni xikhati xa ku maheka ka zona. Hambulezo, a Biblia gi profetile hi ku loviswa ka mifumo ya hombe ni madoropa gi tlhela gi wula ni lezi zi nga wa ta mahekisa zona. A hi woneni zikombiso zimbiri.

KULOVISIWA KA BABULONI

Babuloni gi wa hi tsinza ga Mufumo wa ntamu lowu wu nga fumela matiko ya mupela-gambo wa Ásia. Hi xikhati xo kari i wa hi doropa ga hombe misaveni yontlhe. Hambulezo, kwalomo ka 200 wa malembe mahlweni, Nungungulu i pimisele Isaya, a mutsali wa Biblia, a ku profeta lezaku Kurusi i wa ta lovisa Babuloni niku a doropa lego gi wa tava rumbi kala kupinzuka. (Isaya 13:17-20; 44:27, 28; 45: 1, 2) Xana zi mahekile kota lezi zi nga profetisiwa zona ke?

Hi wusiku ginwe, Kurusi i lo khozisa Babuloni. Lezo zi mahekile hi Outubro wa 539 Mahlweni ka Kristu. Hi kufamba ka xikhati, a micongo leyi yi nga kari yi nyukisa matshamu yo nona ya doropa yi nopswha. Hi 200 Nguveni ya Kristu, a doropa gi wa wuliwa lezaku xiwula. Kala nyamutlha Babuloni wa ha wile. Kota lezi a Biblia gi nga profetile, Babuloni i lo maha ‘rumbi.’ — Jeremia 50:13.

A mutsali wa Biblia i yi kumile kwihi mitlhamuselo leyo ya zilo za lisine lezi zi nga wa ta maheka? A Biblia gi komba lezaku xi wa hi “xiprofeto hi Babuloni, lexi xi wonisilweko ka Isaya, n’wana Amozi.” — Isaya 13:1.

NINIVA — “GI WOMA KU FANANA NI XIWULA”

Niniva, a tsinza ga Mufumo wa Assiria, gi wa woniwa kota wutshamu gi mahilweko hi ndlela yo hlamalisa. A doropa legi gi wa hi ni maruwa ya hombe, maparki, titempeli ni tiyindlu to tala ta wuhosi. Hambulezo, muprofeti Zefania i profetile lezaku a doropa lego go saseka gi wa ta hahlulwa gi tlhela “gi woma ku fanana ni xiwula.” — Zefania 2:13-15.

Niniva i hohlolilwe hi kumbhelela hi mabutho mambiri ya ntamu ku nga Babuloni ni Medi hi 630 Mahlweni ka Kristu. A bhuku go kari gi wula lezaku a doropa lego gi hahlulilwe gi “tshama xipimo xa 2500 wa malembe na gi nga alakanyiwi.” Hi xikhati xo kari, a vanhu va wa kanakana lezaku a tiko ga Niniva gi tshukile giva kona! Ntsena kwalomo ka va 1850 hi kona a vavevuli va zilo za kale va nga kuma marumbi ya Niniva. Inyamutlha, a wutshamu lego go nwalala hi kutsongwani-tsongwani niku ga dumelwa hi vanhu, lezi zi mahako ku a Fundo do Património Mundial yi wula lezaku “a zilo lezi za ha seleko za Niniva zi ta fuva kala kupinzuka.”

Zefania i ma kumile kwihi a mahungu lawo na ka ha hi mahlweni? Yena wutsumbu ite: I “mhaka ya Jehova yi ngata ka [mina].” — Zefania 1:1.

A BIBLIA gi nyika mihlamulo yo tsakisa ya ziwutiso za lisima za wutomi. Wona zikombiso zi lanzelako.

HIKUYINI KU NGA NI WUBIHI GO TALA NI KUXANISEKA LAHA MISAVENI?

Lezi zi mahako lezaku kuva ni wubihi ni kuxaniseka za tlhamuselwa lomu ka Mitsalo. A Biblia gi le:

1. “Munwe a fumela munwani a mu yisa khombyeni.” — Mutshawuteli 8:9.

   A ku kala wutlhari ga ku fumela vanhu ni wukanganyisi zi vanga kuxaniseka ka hombe.

2. “Vontlhe va chikelelwa hi xikhati, zi dzuka zi va humela.” — Mutshawuteli 9:11.

   A zilo za xitshuketi — zo kota mababyi ya hombe, timhango kutani timhango ta ntumbuluko — zi nga wela ni wihi, ni ka gihi wutshamu, ni ka xihi xikhati kambe.

3. “Khwatsi hi lezi a kuonha ku nga enghena misaveni hi kota ya munhu munwe, ni kufa ku tile hi kota ya kuonha.” — Va Le Roma 5:12.

   A xikhati lexi ku nga vangiwa a wanuna ni wasati vo sangula, a kungambheleli ka vanhu ni kufa zi wa nga hi kona. A xionho xi ‘nghenile misaveni’ a xikhati lexi va nga tsika ku ingisa Muvangi wabye ha womu.

A Biblia a gi hi tlhamuseli ntsena a ku hikuyini a vanhu va xanisekako, kanilezi gi tlhela gi tsumbisa lezaku Nungungulu i ta fuvisa kubiha niku “i ta kulula mihloti yontlhe mahlweni yabye. Ku nga ha ta va kona kufa, hambu ni hlomulo, kutani kurila ni kubayisa.” — Kuvululelwa 21:3, 4.

ZINI ZI HI HUMELELAKO LOKU HIFA?

A Biblia gi tlhamusela lezaku a kufa kuva ka xiyimo xa ku nga tivi nchumu. Mutshawuteli 9:5 i ngalo: “A vahanyako va zi tiva lezaku va tafa, kanilezi a vafileko a va tivi nchumu.” Loku munhu afa, a ‘makungo’ yakwe mo “mbhela.” (Lisimu 146:4) A xikhati hi fako, a wongo ga hina ni ziro lezi zi hi vunako kuzwa loku hi henyiwa zo tsika ku tira. Hikwalaho, loku hi file, a hi nge zi koti ku tira, kuzwa, kutani ku pimisa.

Ahandle ka ku tlhamusela a xiyimo xa munhu loku a file, a Biblia gi nyika kutsumba ko tsakisa ka ku a vanhu va ta vuxiwa wurongweni ga hombe ga kufa, ku nga kuvuxiwa ka lava va fileko.— Hosea 13:14; Johani 11:11-14.

HI HANYELA YINI?

A Biblia gi komba lezaku Jehova Nungungulu i vangile a wanuna ni wasati. (Genesisi 1:27) Hikwalaho, Adamu, a wanuna wo sangula, i vitaniwa ku i ‘n’wana wa Nungungulu.’ (Luka 3:38) A vanhu va vangilwe kasi va pswalelana va tata misava, vava ni wunghana ni Papai wabye wa le tilweni va tlhela va hanya na va tsakile kala kupinzuka. Hi xigelo lexo, a vanhu vontlhe va na ni xilaveko xa moya, kutani tshamela gabye ga mabeleko ga ku lava ku gonza xungetano hi Nungungulu. Hikwalaho, a Biblia gi ngalo: “Va tsaka lava va khatalako hi xilaveko xabye xa moya.” — Mateu 5:3, NM.

 A Biblia gi tlhela giku: “Ku katekile nguvunguvu lava va zwako a mhaka ya Nungungulu, va yi hlayisa.” (Luka 11:28) Ahandle ka ku hi gonzisa xungetano hi Nungungulu, a Biblia gi tlhela gi hi vuna ku hanya wutomi go tsakisa ni ku hi nyika kutsumba ko tsakisa ka xikhati xi tako.

ANZHAKO ko kambisisa zikombiso zo kari, a vanhu vo tala misaveni yontlhe va chikelele magumo ya lezaku a Biblia a gova bhuku ga kale basi. Va kholwa lezaku a Biblia i Mhaka yi pimisilweko hi Nungungulu, niku i ndlela leyi a yi tirisako kasi ku bhula ni vanhu a ku patsa na wena! Hi ku tirisa Biblia, Nungungulu i ku ramba lezaku u mu tiva ni kuva munghana wakwe. A Biblia gi le: “Tshinelani ka Nungungulu, na yena i ta tshinela ka nwina.” — Jakobe 4:8.

A ku ti nyika xikhati xaku u gonza Biblia hi wukheta zi ta ku nyika kutsumba ko tsakisa. Zi wula yini lezo? A ku khwatsi hi lezi a ku lera bhuku go kari zi ku nyikako masemanyana ya mutsali wa gona, a ku lera Biblia zi ku maha u tiva maalakanyo ni kutizwa ka Mutumbuluxi wa gona, ku nga Nungungulu. Hi nga ehleketa hi lezi u nga vunekisako zona. U ta tiva kutizwa ka Muvangi wa wena! Tlhatakumbiri, a Biblia gi komba:

• Vito ga Nungungulu, ntumbuluko ni matshamela yakwe yo hlamalisa.

• Lezi Nungungulu a va maheleko zona vanhu.

• Ndlela yaku wena uva munghana wa Nungungulu.

Wa zi lava ku gonza zinwani? A Timboni ta Jehova ti ta zi tsakela nguvu a ku gonza na wena Biblia. Ti nga maha malulamiselo ya ku gonza Biblia na wena mahala. Lezo zi nga ku vuna ku tshinela ka Jehova Nungungulu — a Mutumbuluxi wa Biblia.