Xana a wuako gi vile kona contlhe cikhati?

Genesisi 1:1 i wula lezvi: ‘A kusanguleni Nungungulu i no vanga tilo ni misava.’

Kala kumbheleni ka século 20, a titlhari to tala ta nduma ta siensia ti wa kholwa lezvaku a wuako contlhe cikhati gi vile kona. Kanilezvi, hi kuya hi lezvi zvi polilweko ka malembana lawa, a titlhari to tala ta siensia ta zvi tiva lezvaku a wuako ga hina gi vile ni masangulo.

Kusanguleni a misava yi wa tshamisile kuyini?

Genesisi 1:2, 9 i tlhamusela lezvaku a cikhati leci a misava yi nga wumbiwa ‘yi wa nga hi na ciwumbeko [niku] yi wa nga hi na nchumu’, yi wa khubhunyetilwe hi mati.

Lezvo zva yelana khwatsi ni lezvi a titlhari ti zvi polileko ka malembana lawa. A tlhari yo kari ya Biologia, ya ku hi Patrick Shih, yi wulile lezvaku kusanguleni, a planeta ya hina “yi wa ni atmosfera yo kala oxigénio laha ka ku zvi wa nga koteki ku hefemula . . . niku yi wa hi ciwula co fana ni cipandze ca filmi ga ficção científica”. A revhista Astronomy gi wulile lezvi: “A mahungu yo kari ma polilweko zvezvanyana ma komba lezvaku kusanguleni a planeta ya hina yi wa fenengetilwe hi mati niku ku wa nga woneki misava.”

 A atmosfera ya hina yi cicisile kuyini hi kufamba ka cikhati?

Genesisi 1:3-5 i komba lezvaku a cikhati leci a kuwonekela ku nga sangula ku woningela a atmosfera, zvi wa nga koteki a ku wona lezvaku a kuwonekela loko ku wata hi kwihi. Ntsena hi ndzhako ka cikhati hi kona ku nga sangula ku woneka a gambo ni hweti laha misaveni. — Genesisi 1:14-18.

A Centro de Pesquisa Ambiental do Smithsonian yi wula lezvaku kusanguleni a atmosfera ya hina yi wa maha lezvaku ku chikela a kuwonekela kutsongwani basi laha misaveni. Yi ngalo: “Ku wa hi ni mathosa ya matsongwani ya metano laha ndengelengeni ma nga khubhunyeta a misava a ku khwatsi i hunguva.” Hi ndzhako ka cikhati, a hunguva ya metano yi no hangalaka, a tilo gi maha ga azuli.”

Ka zvilo lezvi zvi hanyako laha misaveni, ku rangile hi yini ku gamela yini?

Genesisi 1:20-27 i wula lezvaku ku vangilwe tinjhanjhi, ni zvinyanyani, ni zvihari zva laha misaveni, hi magumo ku vangiwa vanhu. A titlhari ta siensia ti kholwa lezvaku a njhanjhi yo sangula yi rangile yiva kona na ku nga seva ni zvihari zva ku an’wa, niku a vanhu va vile kona hi ndzhako ka cikhati co leha.

A vanhu vo kari va wula lezvaku a Bhibhiliya a gi zwanani ni lezvi zvi polilweko hi siensia ka malembana lawa. Hambulezvo, a kutala ka zvikhati va wula lezvo hi ku kala ku zwisisa lezvi a Bhibhiliya gi wulako.

A Bhibhiliya a gi wuli ku a wuako kutani misava zvova ni 6000 wa malembe basi. Kanilezvi gi wula lezvaku a misava ni wuako zvi no vangiwa “kusanguleni”. (Genesisi 1:1) A Bhibhiliya a gi wuli hi kukongoma ku hi rini zvi nga vangiwa.

A Bhibhiliya a gi wuli ku a zvilo zvontlhe laha misaveni zvi vangilwe hi 6 wa masiku ya 24 wa tihora. Kanilezvi gi tirisa a gezu “siku” kasi ku wula a cikhati co kari. Hi cikombiso, gi wula lezvaku a kuvangiwa ka planeta ya hina ni zvontlhe zvi hanyako ka yona — ndzeni ka “siku” ga wu 6 ga kuvanga gi kumbukiwako ka Genesisi, cipimo 1 — ku mahekile ndzeni ka cikhati leci ci vitaniwako ku i ‘siku legi Jehovha a Nungungulu a nga maha a misava ni tilo’. (Genesisi 2:4) Hikwalaho, a siku gin’we ni gin’wani ga 6 wa “masiku” ya kuvanga lawa Nungungulu a longiseleko hi wona a misava kasi kuva ni wutomi a tlhela a vanga wutomi ka yona gi nga wula a cikhati co leha nguvhu.

A Bhibhiliya a gi wuli lezvaku a zvivangwa zvontlhe zvi hanyako zvi simamisile zvezvo zvi nga vangiswa zvona, zvi nga cici hi kufamba ka cikhati. A bhuku ga Genesisi gi wula lezvaku a zvihari zvi vangilwe hi kuya hi ‘tixaka ta zvona’. (Genesisi 1:24, 25) A gezu “tixaka” gi tirisiwako lomu ka Bhibhiliya a hi gezu gi yelanako ni zvilo zva siensia, kanilezvi gi wonekisa ku khwatsi gi wula a kuhambanahambana ka tixaka ta wutomi. Hikwalaho, a gezu “tixaka” gi nga ha wula zvilo zvo tala kutani zvo hambanahambana. Hi kuya hi gezu legi, zva koteka ku hi kufamba ka cikhati ku vile ni kucica ndzeni ka “tixaka” to kari ta zvivangwa ti nga hanya ka wutshamu gin’we.

 U alakanya yini?

Kota lezvi hi zvi wonileko laha hehla, a Bhibhiliya gi tlhamusela hi ndlela yo olova ni yo zwisiseka lezvi a wuako gi nga sangulisa zvona, lezvi a misava yi nga tshamisile zvona kusanguleni, ni lezvi a wutomi gi nga sangulisa zvona. Kanilezvi, xana a Bhibhiliya gi wula lisine kambe loku gi wulawula hi loyi a vangileko a zvilo lezvo? A Enciclopédia Britânica hi ciNgiza, yi wula lezvi: “A kukholwa lezvaku a wutomi gi sukela ka nchumu wu nga ni ntamu nguvhu ku hundza vanhu a zvi hambani ni lezvi a siensia yi zvi polileko ka malembana lawa.” b