A wuako gi xaxametilwe khwatsi. A revhista Astronomy ga le América gi wula lezvi: “A ma galáxia le tilweni a ma yangi hi ku xwanyiwa, kanilezvi ma xaxametilwe khwatsi hi nayo.” Xana lezvo zvi kotekisa kuyini? A titlhari ta siensia ti kholwa lezvaku a cihundla ca kona ci laha ka nchumu wo kari wu nga wonekiko wu tiviwako ku matéria negra. A nchumu lowo wa vitaniwa ku “muxaka wo kari wa andaime yi nga wonekiko . . . yi linyarako yi tlhela yi tiyisa a ma galáxia, ni mitlawa yitsongwani ni ya hombe nguvhu ya ma galáxia.”

Hikuyini a wuako gi xaxametilweko khwatsi? Xana lezvi a wuako gi xaxametisilweko zvona zvi no halahala? Wona lezvi zvi wulilweko hi Allan Sandage, a nga “mun’we wa titlhari ta hombe ta século 20 ta ku gondza zvilo zva le tilweni” niku i wa nga kholwa ka Nungungulu.

 Allan i wulile lezvi: “Ndza kanakana nguvhu lezvaku a zvilo lezvi zvi no halahala zvi maheka. Ku na ni nchumu wo kari wu zvi xaxametako.”

A wuako gi mbhelele kasi ku hanya ka gona. Ehleketa hi lezvi a titlhari ti zvi vitanako ku i força nuclear fraca. A ntamu lowo wu maha lezvaku a gambo gi nga cicacici a mahisela ya gona. Loku a ntamu lowo wu wa hi wutsongwani, a gambo na gi nga hi kona. Kanilezvi loku wu wa hi wa hombe nguvhu a gambo na gi nyamalele kale nguvhu.

A força nuclear fraca wun’we wa mintamu yi mahako lezvaku kuva ni wutomi laha misaveni. Anil Ananthaswamy, a tlhari yo kari ya ku tsala zvilo zvi yelanako ni siensia, i wula lezvaku loku a wun’we wa mintamu leyi wu wa no hambana ni yin’wani, “a tinyeleti, ni ma planeta, ni ma galáxia na zvi nga vangi kona. Na zvi nga kotekangi lezvaku kuva ni wutomi”.

A wuako gi na ni wutshamu ga ginene kasi a vanhu va hanya kona. Laha misaveni ku na ni atmosfera ya yinene, ni mati yo enela, ni hweti yi pimilweko khwatsi kasi yi vhuna misava lezvaku yi nga ndlengandlengi. A revhista go kari ga ku i National Geographic gi wulile lezvi: “A zvilo zvontlhe zva ntumbuluko zvi nga laha misaveni (geologia, ni ecologia ni biologia) zvi maha ku a misava yiva gona goce a wutshamu ga ginene kasi a vanhu va hanya kona”. a

Hi kuya hi mutsali wo kari, laha ka galáxia ya hina a sistema solar “yi laha ndengelengeni”. Kanilezvi, a ku ngha yi hi laha ndengelengeni hi zvona zvi mahako lezvaku laha misaveni ku hi ni wutomi. Loku hi wa hanya laha kusuhani ni tinyeleti leti tin’wani — hi cikombiso cikari ka galáxia ya hina kutani lomu matlhelweni ya yona — a kuwonekela ku wa ta veka mhangweni a wutomi ga hina. Hambulezvo, a misava yi ka wutshamu legi a titlhari to kari ta siensia ti gi vitanako ku “wutshamu legi zvi ringanako ku hanya ka gona”.

Na yi ti seketela ka wutivi yi nga nago hi wuako ni milayo ya gona, a tlhari yo kari ya Fizika ya ku hi Paul Davies, yi chikelele magumo lawa: “A ndzi kholwi lezvaku hi no halahala hiva kona laha ka wuako. . . . Hi ve kona hi kungo go kari.” Davies a nga gondzisi lezvaku Nungungulu i vangile a wuako ni vanhu. Kanilezvi wena u zvi wonisa kuyini? A wuako ni misava zvi wonekisa ku khwatsi zvi mahilwe hi ndlela ya ku zvi koteka ku hanya kona. Xana lezvo a zvi kombi lezvaku hakunene zvi no vangiwa?