Lezvi a wutomi gi nga tshamisa zvona zvi komba ku gi no vangiwa. A zvivangwa zvi hanyako zvi wumbiwa hi zvipandzana zvitsongwani zvi vitaniwako ku ma célula. A ku fana ni tifabrika ta titsongwani, a ma célula ma maha mitiro yo tala yo karata nguvhu kasi ku maha lezvaku a zvivangwa zvi simama ku hanya zvi tlhela zvi pswalelana. Lezvo zva humelela hambu hi ka zvivangwa zva zvitsongwani nguvhu. Hi cikombiso, ehleketa hi livrina leyi yi tirisiwako hi vamahi va tipawa. A livrina leyo yi mahiwa hi lezvi va nge i levedura, ku nga muxaka wo kari wa fungo yi nga ni célula gin’we basi. Loku gi fananisiwa ni ma célula ya munhu, a célula ga levedura gi nga wonekisa ku khwatsi gi tsongwani nguvhu. Kanilezvi gi na ni zvilo zvo tala zvo hlamalisa nguvhu. A célula ga levedura gi na ni núcleo yi xaxametilweko khwatsi hi ADN. Ahandle ka lezvo, gi na ni “michini” ya ku a yi woniwi hi matihlo yi xaxametako, ni ku rwala ni ku cica ma molécula, ku nga zvilo zvi nga zva lisima kasi a célula lego gi simama ku hanya. Loku a célula ga levedura gi mbhelelwa hi zvakuga, gi hungula zambo gi tlhela gi mbhela ntamu a ku khwatsi hi loku gi no etlela. Hi lezvo zvi mahako lezvaku zvi koteka ku a livrina yi vekiwa hi cikhati co kari. A cikhati leci yi tirisiwako kasi ku maha tipawa, a célula ga levedura gi vhuka gi hanya.

A titlhari ta siensia ti kari ti gondza a célula ga levedura hi malembe yo tala kasi ku zwisa lezvi a ma célula ya munhu ma tirisisako zvona. Kanilezvi va ha hi ni zvotala nguvhu zva ku gondza. A mugondzisi wo kari wa inteligência artificial da Universidade de Tecnologia Chalmers, le Suécia, wa ku hi Ross King, i wula lezvi: “A hi na titlhari ta Biologia to enela kasi ku zwisisa hambu hi lezvi a célula ga gitsongwani nguvhu ga levedura gi tirisako zvona.”

 U alakanya yini? A kuhlamalisa ka célula ga gitsongwani nguvhu, go kota célula ga levedura, a hi cikombiso ca lezvaku a zvilo zvi no vangiwa? Xana zvi wa ta koteka lezvaku a célula lego gi ku halahala giva kona?

A wutomi gi ngo sukela ka wutomi. A ADN yi wumbiwa hi ma molécula ma vitaniwako ku ma nucleótido. A célula gin’we ni gin’wani ga munhu gi na ni 3 200 000 000 wa ma nucleótido. A ma nucleótido lawo ma mahile nayo wo kari wo kongoma wu byelako a célula lezvi gi nga mahisako zvona a ma enzima ni ma proteína.

A titlhari ta siensia ti wula lezvaku loku a ma nucleótido lawo ma wo tlhangana zvin’we hi makhati yo tala nguvhu ma ngo wumba ADN yin’we basi. Lezvi zvi wulako ku a zvi koteki ku lezvo zvi maheka.

A lisine ku a ku na matimu ya siensia ma zvi kotileko ku tiyisekisa lezvaku a wutomi gi no halahala giva kona na gi sukela ka zvilo zvo kala ku hanya.

A wutomi ga vanhu gi hlawulekile. Hina vanhu hi na ni wutlhari gi mahako lezvaku hi londzowota nguvhu a wutomi — a wutlhari ga ku a ku na zvivangwa zvin’wani zvi nga nago. Hi na ni wutlhari ga ku maha zvilo, ni ga ku wumba wuxaka hi tlhela hi hi ni kutizwa. Ha zvi kota kuzwa kunandziha, ni masema, ni guwa, ni ku wona mivala, ni zvilo zvin’wani. Ha maha makungo ya cikhatini ci tako hi tlhela hi zama ku hanyela ca ku ci tiva.

U alakanya yini? Xana a matshamela lawo wontlhe hi nga nawo hi no halahala hiva nawo hi lezvi ma nga laveka kasi hi hanya hi tlhela hi pswalelana? Kutani ma komba lezvaku a wutomi cinyikiwo ci tako hi ka Muvangi wa lirandzo?