A BHIBHILIYA A HI BHUKU GA SIYENSYA, KANILEZVI GI NA NI TIMHAKA TA SIYENSYA LETI GI TI WULILEKO A SIYENSYA WUTSUMBU NA YA HI KULE NI KU TI POLA. WONA ZVIKOMBISO ZVITSONGWANI.

A wuako gi wonekako give ni masangulo?

Ka cikhati co kari a titlhari to chaviseka ta siyensya ti wa alakanya ku a wuako a gi vangi ni masangulo. Zvezvi a kutala ka tona ta vhumela lezvaku give ni masangulo. A Bhibhiliya gi zvi vekile kale laha kubaseni. — Genesisi 1:1.

Hi cihi a ciwumbeko ca misava?

Cikhatini ca kale, a vanhu va wa alakanya ku a ciwumbeko ca misava ci wa fana ni sango loku gi andlalilwe. Ka zana ga malembe ga wuntlhanu Mahlweni ka Nguva ya Hina, a titlhari ta siyensya ta vaGreki ti nyikile mawonela yaku a misava i randzani kutani bhola. Kanilezvi mahlweni nguvhu ka lezvo — ka zana ga malembe ga wu 8 Mahlweni ka Nguva ya Hina — Isaya, a mutsali wa Bhibhiliya, i wulawulile hi ‘randzani ga misava.’ — Isaya 40:22.

A matilo ma wonekako ma hlakala?

Aristóteles, a tlhari ya siyensya ya muGreki, ya zana ga malembe ga wumune Mahlweni ka Nguva ya Hina, i gondzisile lezvaku a kuhlakala ku humelela laha misaveni basi, kanilezvi a matilo ma teleko hi tinyeleti a ma tshuki ma cica kutani ku hlakala. A mawonela lawo ma simamile hi mazanazana ya malembe. Kanilezvi ka zana ga malembe ga wu 19, a titlhari ta siyensya ti yimisile a nayo wu vitaniwako ku i nayo wa wumbiri wa termodinâmica. Wu nyikile mawonela yaku a zvilo zvontlhe, ku ngava zva le tilweni kutani zva laha misaveni, zva hlakala. A yin’we ya titlhari ti vhunileko ku nyika mawonela lawo, Lorde Kelvin, i wonile lezvaku a Bhibhiliya gi wula lezvi hi matilo ni misava: “Wontlhe ma ta hlakala khwatsi i nguwo.” (Lisimu 102:25, 26) Kelvin i wa kholwa lezvi a Bhibhiliya gi gondzisako zvaku Nungungulu i wa ta hlawula a ku vhikela kuhlakala loko lezvaku ku nga lovisi a zvivangwa zvakwe. — Mutshawuteli 1:4.

Cini ci khomako a zvirendzelekwani zva hina zvo kota misava?

Aristóteles, i gondzisile lezvaku a cirendzelekwani cin’we ni cin’wani ci lomu ndzeni ka cirendzelekwani cin’wani, niku a misava yi laha cikari na cikari ka zvirendzelekwani zvontlhe. Kwalomo ka zana ga malembe ga wu 18 Nguveni ya Hina, a titlhari ta siyensya ti wa vhumela mawonela ya lezvaku zva koteka ku a tinyeleti ni zvirendzelekwani zvi hi laha ndengelengeni. Kanilezvi lomu ka bhuku ga Joba, ga zana ga malembe ga wu 15 Mahlweni ka Nguva ya Hina, hi lera lezvaku a Muvangi i “hayeka misava laha ndengelengeni.” — Joba 26:7.

A BHIBHILIYA, A HI BHUKU GA MIMIRI, KANILEZVI GI NI MAHUNGU MA VHIKELAKO MABABYI.

 Ku hambanisa vanhu va babyako ni van’wani.

A Nayo wa Mosi wu wa lava lezvaku a vanhu va hlokonho va ti hambanisa ni vanhu van’wani. Kala cikhatini ca mitungu yi nga humelela ka malembe ya va 476 kala 1500 Mahlweni ka Nguva ya Hina hi kona a vadhokodhela va nga sangula ku tirisa tshinya lego ga nayo, legi ga ha simamako ku vhuna nguvhu. — Levhi, zvipimo 13 ni 14.

Ku hlamba andzhako ko khoma cirumbi.

Kala kumbheleni ka zana ga malembe ga wu 19, a vadhokodhela va wa tolovela ku khoma zvirumbi va gumesa va khoma a vababyi na va nga hlambangi mandla. Lezvo zvi mahile ku kufa vanhu vo tala. Hambulezvo, a Nayo wa Mosi wu wa wula lezvaku a munhu loyi a nga khumba cirumbi i wa kumeka na a nga hlazvekangi hi nayo. Wu wa tlhela wu leletela lezvaku ku tirisiwa mati kasi ku basisa vanhu va nga hi ka ciyimo leco. A nayo lowo wu wa tlhela wu vhikela mababyi kambe. — Mitsengo 19:11, 19.

Ku hoxa chaka.

Lembe ni lembe, kufa cipimo ca khihlanya ga miliyoni ya zvivanana hi dhiyareya, yi vangiwako nguvhunguvhu hi macimba ya vanhu ma kalako ma nga kelelwi. A Nayo wa Mosi wu wulile lezvaku a macimba ya vanhu ma wa fanele ku kelelwa, ni kuva kule ni lomu ku hanyako vanhu. — Dhewuteronome 23:13.

Cikhati ca ku nghenisiwa wukwera.

A Nayo wa Nungungulu wu wa wula lezvaku a n’wana wa mufana i wa fanele ku nghenisiwa wukwera ka siku legi a tlhanganyisako a 8 wa masiku na a pswalilwe. (Levhi 12:3) Ka zvivanana zva ha hi ku pswaliwako, ku zwisisiwa lezvaku andzhako ka vhiki a miri wa zvona wa zvi kota ku hatlisa ku nyimisa nkhata loku zvi ti bayisa. Cikhatini ca kutsaliwa ka Bhibhiliya, laha a matirela ya mababyi ma nga kala ma nga se andza, a ku nghenisa wukwera andzhako ka vhiki ni ku hundza zvi wa vhikela.

Kuzwanana ku nga kona ka wutomi ga miri ni maalakanyo.

A vakambisise va mimiri ni titlhari ta siyensya ti wula lezvaku a kutizwa ku nene ko kota kutsaka, ni kutsumba, ni kubonga, ni kutsetselela zvi ni civhuno co kari ka wutomi ga miri. A Bhibhiliya gile: ‘A mbilu yi tsakileko yi hi muri wu nene; kanilezvi a moya wu tshovekileko wu womisa marambu.’ — Mavingu 17:22.