1. Hikuyini a vaBhabhuloni va nga tsakisiwa hi muphrofeti Dhaniyeli?

 A CIKHATI leci muphrofeti Dhaniyeli a nga ha hi muswa, a vaBhabhuloni va no mu khoma va mu maha khumbi, va mu yisa kule ni Jerusalema. Hambulezvo, Dhaniyeli i no koka kupima ka tihosana ta Bhabhuloni. Va no “cuwuka a nghohe” — va se wona ku Dhaniyeli i wa hi ‘mbhuri yi nga hiko na cisolo’ niku i wata hi ka ngango wu nga kombisiwa nguvhu cichavo. (1 Sam. 16:7) Hi cigelo leco, a vaBhabhuloni va no mu gondzisa kasi a tira lomu ndlwini ya wuhosi. — Dan. 1:3, 4, 6.

2. Jehovha i wa ti zwisa kuyini hi Dhaniyeli? (Ezekieli 14:14)

² Jehovha i wa nga randzi Dhaniyeli hi kota ya kusaseka kakwe kutani ntiro lowu a nga wu maha lomu ndlwini ya wuhosi basi, kanilezvi i wa mu randza hi kota ya lezvi a nga hlawula kuva zvona. Kunene, a cikhati leci Jehovha a nga wula ku Dhaniyeli i wa fana na Nowa na Joba, kuzvilava Dhaniyeli i wova ni 20 wa malembe. Jehovha i wonile muswa Dhaniyeli na a hi wo tsumbeka a ku fana na Nowa na Joba, lava va nga tirela Jehovha hi kutsumbeka hi malembe yo tala. (Gen. 5:32; 6:9, 10; Joba 42:16, 17; lera Ezekieli 14:14.) Niku Jehovha i no simama ku randza Dhaniyeli ndzeni ka wutomi gakwe gontlhe go leha ni go hlamalisa. — Dan. 10:11, 19.

3. Zvini hi to wulawula hi zvona ka ndzima leyi?

³ Ka ndzima leyi, hi ta wulawula hi matshamela mambiri ya Dhaniyeli lawa ma nga maha ku Jehovha a mu tsakela. A ku sangula hi ta tlhamusela a tshamela gin’we ni gin’wani hi tlhela hi ehleketa hi zviyimo lezvi a nga gi kombisa ka zvona. Hi kulandzela, hi ta wona leci ci nga vhuna Dhaniyeli a ku hlakulela a matshamela lawo. Hi kugumesa, hi ta wona lezvi hi nga mu pimanyisisako zvona. Hambu lezvi a ndzima leyi yi tsalelweko nguvhunguvhu a vaswa, hontlheni hi nga vhuneka hi cikombiso ca Dhaniyeli.

4. Dhaniyeli i kombisisile kuyini kutiya-hlanha? Nyika cikombiso.

⁴ A vanhu va kutiya-hlanha va nga tshuka va chava, hambulezvo  a va tsiki a kuchava loko ku va vhalela a ku maha lezvi zvi nga zvinene.Dhaniyeli i wa hi muswa wa kutiya-hlanha. Wona zviyimo zvimbiri lezvi a nga kombisa a kutiya-hlanha. A ciyimo co sangula kuzvilava ci humelele ka malembe mambiri ndzhako ka loku a vaBhabhuloni va hahlulele a Jerusalema. Hosi Nebhukadnezzare wa Bhabhuloni i nova ni noro wo chavisa nguvhu wa cifananiso ca hombe. I no laya lezvaku ku dawa a titlhari takwe tontlhe a ku patsa na Dhaniyeli loku ti tsandzeka a ku mu byela lezvi a nga lora ti tlhela ti mu byela ni tlhamuselo wa kona. (Dan. 2:3-5) Dhaniyeli i wa fanele ku maha cokari hi ku hatlisa hakuva loku a nga mahi lezvo ku wa tafa a vanhu vo tala nguvhu. Dhaniyeli ‘i no enghena a kombela hosi lezvaku yi mu nyika a cikhati ca ku ta yi tlhamusela.’ (Dan. 2:16) Lezvo zvi wa lava a kutiya-hlanha ni kukholwa. Hikuyini hi wulako lezvo? Hakuva a Bhibhiliya a gi wuli lezvaku Dhaniyeli i wa tshukile a tlhamusela a miloro mahlweni ka lezvo. I no kombela vanghana vakwe  — lava va nga hi ni mavito ya ciBhabhuloni yaku Xadrake na Mexake na Abhed-Nego — ‘lezvaku va kombela a wuxinji ga Nungungulu wa le tilweni xungetano ni fihlakalo lowu’. (Dan. 2:18) Jehovha i no hlamula a mikhongelo leyo. Hi ku vhuniwa hi Nungungulu, Dhaniyeli i no tlhamusela a noro wa Nebhukadnezzare. Dhaniyeli ni vanghana vakwe a va dawangi.

5. Hi gihi khati gin’wani ku nga laveka ku Dhaniyeli a kombisa kutiya-hlana?

⁵ Ka khati go kari, andzhako ka ku Dhaniyeli a tlhamusele a noro xungetano hi cifananiso ca hombe, a kutiya-hlana kakwe ku tlhelile ku ringiwa. Nebhukadnezzare i tlhelile ava ni noro wun’wani wo chavisa. Ka khati lego i no lora a sinya ya hombe. Hi kutiya-hlanha, Dhaniyeli i no tlhamusela a hosi lezvi a noro lowo wu nga wula zvona. I tlhelile kambe a byela hosi ku yi wa ta hlanya niku yi wa ta luza a citshamu ca yona ca wuhosi hi cikhati co kari. (Dan. 4:25) Kuzvilava a hosi na yi ma wonisile ku khwatsi a mahungu lawo ma komba ku Dhaniyeli o yi vhukela yi gumesa yi boha ku mu daya. Hambulezvo, Dhaniyeli i kombisile kutiya-hlanha a tlhamusela a noro.

6. Zvini zvi nga vhuna Dhaniyeli kasi a tiya hlanha?

⁶ Zvini zvi vhunileko Dhaniyeli a ku kombisa kutiya-hlanha wutomini gakwe? Ha tiyiseka ku a cikhati a nga ha hi mutsongwani, Dhaniyeli i gondzile ka cikombiso ca mamani wakwe ni papayi wakwe. Handle ko kanakana va ingisile a cileletelo leci Jehovha a nyikileko a vapswali va vaIzrayeli, ca ku gondzisa vana vabye a Nayo wa Nungungulu.  (Deut. 6:6-9) Dhaniyeli i wa yi tiva a 10 wa Milayo ni zvilo zvin’wani zvi nga patseka ka Nayo. Hi cikombiso, i wa zvi tiva lezvi a muIzrayeli a nga kala a nga faneli kuga. b (Levi 11:4-8; Dan. 1:8, 11-13) Dhaniyeli i gondzile a matimu ya vanhu va Nungungulu a tiva lezvi zvi nga va humelela a cikhati leci va nga tsika ku hanya hi milayo ya Jehovha. (Dan. 9:10, 11) Lezvi zvi nga humelela wutomini ga Dhaniyeli zvi mu mahile a tiyiseka khwatsi ku Jehovha ni tingilozi takwe ta ntamu va wa mu seketela. — Dan. 2:19-24; 10:12, 18, 19.

7. Zvini zvin’wani zvi vhunileko Dhaniyeli a kutiya-hlanha? (Wona a mufota.)

⁷ Dhaniyeli i gondzile mitsalo ya vaphrofeti va Nungungulu, a ku patsa ni zviphrofeto zva Jeremiya. A zvigondzo lezvo, zvi mahile ku hi ndzhako ka cikhati Dhaniyeli a tiva ku a wukhumbi legi a vaJudha va nga hi ka gona le Bhabhuloni gi wa hi kusuhani ni ku mbhela. (Dan. 9:2) Dhaniyeli i wonile ku a magezu ya Jehovha ma tatisekile, lezvo zvi tiyisile a kutsumba kakwe hi Jehovha, niku lava va nga ni kutsumba ko tiya ka Nungungulu va ngava ni kutiya-hlanha ka hombe. (Fananisa na Va Le Roma 8:31, 32, 37-39.) A ca lisima nguvhu hi ku Dhaniyeli i wa tolovela ku khongela ka Papayi wakwe wa le tilweni. (Dan. 6:10) I wulele a zviwonho zvakwe ka Jehovha a tlhela a mu byela lezvi a nga ti zwisa zvona. I tlhelile a mu kombela civhuno. (Dan. 9:4, 5, 19) A ku fana na hina, Dhaniyeli a nga pswaliwangi na a hi ni kutiya-hlanha. Leci a nga maha ku hlakulela a tshamela lego hi ku gondza, ku khongela ni ku tsumba Jehovha.

8. Hi nga maha yini kasi hiva ni kutiya-hlanha?

⁸ Zvini hi faneleko ku maha kasi hiva ni kutiya-hlanha? A vapswali va hina va nga hi kuca kuva ni kutiya-hlanha, kanilezvi a zvi koteki ku va hi nyika a kutiya-hlanha hambu loku vona va hi nako. A ku kuma kutiya-hlanha zvi nga fananisiwa ni ku gondza wutlhari go kari. A yin’we ya tindlela ta ku pasa a wutlhari lego ku cuwukisela khwatsi lezvi a mugondzisi a mahisako zvona, u gumesa u kopiyara cikombiso cakwe. Hi ndlela yo fana, hi gondza kuva ni kutiya-hlanha hi ku cuwukisela khwatsi lezvi a van’wani va kombisisako zvona a tshamela lego hi gumesa hi kopiyara cikombiso cabye. Makunu, zvini hi gondzileko ka Dhaniyeli? A ku fana na yena, hi fanele ku yi tiva khwatsi a Mhaka ya Nungungulu. Hi fanele kuva ni kubohana ko tiya na Jehovha hi ku wulawula naye hi kukhandzakanya hi tlhela hi mu byela lezvi hakunene hi ti zwisako zvona. Niku hi fanele ku tsumba Jehovha hi tlhela hi tiyiseka ku contlhe cikhati i ta hi vhuna. Hi kota ya lezvo, loku a kukholwa ka hina ku ringiwa hi ta tiya hlanha.

9. Hi vhunekisa kuyini hi kuva ni kutiya-hlanha?

⁹ Loku hi kombisa a kutiya-hlanha ha vhuneka hi tindlela to hambanahambana. Wona tshango ga Ben. I gondzile cikola le Alemanya laha vontlhe va nga kholwa ka evholusawu na va alakanya ku a matimu ya Bhibhiliya ma wulako ku a zvilo zvi no vangiwa mawunwa. Ka siku go kari, Ben i no nyikiwa lungelo ga ku wulawula mahlweni ka vontlhe lomu saleni kasi a tlhamusela ku hikuyini a kholwako ku a wutomi gi no vangiwa. I no tiya hlanha a tlhamusela lezvi a zvi kholwako. Give gihi a wuyelo ga kona? Ben i bika lawa: “A mugondzisi wa mina i ndzi ingisele khwatsi, a tlhela a maha tikopiya ta mahungu lawa ndzi nga ma tirisa kasi ma seketela lezvi ndzi nga zvi wula, a ma avela ka zvigondzani zvontlhe lomu saleni.” A zvigondzani-kuloni zva Ben zvi hlamulisile kuyini? Ben i simama aku: “A kutala ka vona va ingisele lezvi ndzi nga wula niku va te va ndzi tlhatlhela cihuko.” Kota hi zvi wonako ka tshango ga Ben, a vanhu va nga ni kutiya-hlanha va tolovela  ku kombisiwa cichavo hi van’wani. Va nga tlhela kambe va vhuna a vanhu va timbilu tinene a ku tiva Jehovha. Kunene, hi na ni zvigelo zva zvinene zvo hlakulela kutiya-hlanha.

10. Cini a kutsumbeka?

¹⁰ Lomu ka Bhibhiliya, a gezu ga ciHebheru gi hundzuluselweko ku “kutsumbeka,” kutani “lirandzo li nga mbheliko” gi tlhamusela a kubohana ka lirandzo loku a kutala ka zvikhati ku tirisiwako kasi ku komba a lirandzo la Nungungulu hi malandza yakwe. A gezu galegi ga gin’we ga tirisiwa kambe kasi ku tlhamusela a lirandzo leli a malandza ya Nungungulu ma kombisanako. (2 Sam. 9:6, 7) A kutsumbeka ka hina ku tiya hi kufamba ka cikhati. A hi woneni lezvi a kutsumbeka ka Dhaniyeli ku nga engetelisa zvona ku tiya hi kufamba ka cikhati.

11. Dhaniyeli i kombisile kutsumbeka hi ndlela muni a cikhati a nga khosahele? (Wona mufota wa kapa.)

¹¹ A kutsumbeka ka Dhaniyeli ku ringilwe hi tindlela to hambanahambana wutomini gakwe. Kanilezvi a ciringo ca hombe ci humelele na a hi kwalomu ka tanga ya ku hundza 90 wa malembe. Ka cikhati leco, Bhabhuloni i wa khozisilwe hi vaMedhi ni vaPersiya, na a fumelwa hi hosi Dhariyusi. A tihosana ti nga tirela hosi Dhariyusi ti no nyenya Dhaniyeli ti tlhela ti chepeta a Nungungulu wakwe. Hikwalaho, va no luka pulani ya ku daya Dhaniyeli. Va no maha ku a hosi yi sinara a nayo lowu wu nga wa ta komba ku Dhaniyeli i tsumbekile ka Nungungulu kutani ka Dhariyusi. Kasi a komba ku i wa tsumbekile ka hosi, i wa fanele ku ti patsa ni van’wani a nyima ku khongela ka Jehovha hi 30 wa masiku. Dhaniyeli i no hlawula kuva wo tsumbeka ka Jehovha. Kota wuyelo ga kona, i no hoxiwa lomu nkeleni wa tinghala. Kanilezvi Jehovha i no chachazela a kutsumbeka ka Dhaniyeli hi ku mu ponisa non’wini wa tinghala. (Dan. 6:12-15, 20-22) Hi nga ku hlakulelisa kuyini a kutsumbeka ko tiya ko fana ni loku ku kombisilweko hi Dhaniyeli?

12. Dhaniyeli i ku hlakulelisile kuyini a kutsumbeka ko tiya ka Jehovha?

¹² Kota zvi nga sina zvi kumbukilwe, a kutsumbeka ku susumetiwa hi lirandzo lo tiya. A kutsumbeka loku Dhaniyeli a nga hi nako ku wa tiyile nguvhu hi ku i wa mu randza nguvhu a Papayi wakwe wa le tilweni. Handle ko kanakana, Dhaniyeli i no hlakulela a lirandzo lelo hi ku ehleketa hi matshamela ya Jehovha ni lezvi a nga ma kombisisa zvona. (Dan. 9:4) Dhaniyeli i tlhelile a ehleketa ni ku bonga zvontlhe zvilo zva  zvinene lezvi Jehovha a nga mahele vanhu vakwe. — Dan. 2:20-23; 9:15, 16.

13. a) Zviringo muni zvi ringako a kutsumbeka ka vaswa va hina? Nyika cikombiso. (Wona a mufota.) b) Hi kuya hi lezvi zvi kombisiwako ka vhidhio, u nga hlamulisa kuyini loku a van’wani va ku wutisa ku a Vakustumunyu va Jehovha va seketela lava va tekanako ni munhu wa ciro ca wubeleki co fana kutani ahihi?

¹³ A ku fana na Dhaniyeli, a vaswa va hina va randzelwe hi vanhu va ku a va na cichavo ne ni kutsongwani hi Jehovha ni milayo yakwe. A vanhu lavo va nga zonda ni wihi loyi a nge wa randza Jehovha. A van’wani va nga dzukisela a vaswa va hina kasi va tsika kutsumbeka ka Jehovha. Wona lezvi zvi nga humelela a jaha gi vitaniwako ku hi Graeme, loyi a hanyako Austrália. I kumene ni ciyimo co karata a cikhati a nga hi Escola Secundária. A mugondzisi i no wutisa zvigondzani lomu saleni ku va wa ta ti zwisa kuyini loku a munghana wabye a va byela ku i geyi. A mugondzisi i te lava va nge va wa ta seketela a munghana wabye va wa yime hi seno; lava va nge va wa nga ta mu seketela, va wa yime ka tlhelo ga seniyani. Graeme i wula lezvi: “A turma yontlhe yi no ya yima ka tlhelo ga lava va nga wa ta seketela a munghana wabye, ku sala mina ni cigondzani-kuloni ci nga Kustumunyu wa Jehovha.” Lezvi zvi nga maheka hi kulandzela zvi wa ringa a kutsumbeka ka Graeme mahlweni ka Jehovha. I wula lezvi: “Ka tihora ta mune ti nga landzela ta maaula, a zvigondzani-kuloni na mugondzisi va no hi rukatela. Ndzi no maha zvontlhe ndzi nga zvi kota kasi ndzi yimela a kukholwa ka mina hi ndlela yo rula ni ya yinene, kanilezvi va wa nga lavi ku ingisela ne gezu gin’we go huma hi non’wini wa mina.” Graeme i ti zwisile kuyini hi kota ya lezvo? I wula lezvi: “A ndzi tsakangi hi ku rukiwa hi zvigondzani, kanilezvi ndzi tsakile nguvhu hi ku ndzi simamile ndzi tsumbekile ka Jehovha.” c

14. Hi nga ku hlakulelisa kuyini a kutsumbeka ko tiya ka Jehovha?

¹⁴ Hi nga hlakulela a kutsumbeka ko tiya ka Jehovha loku hi mu randza nguvhu Jehovha, a ku fana na Dhaniyeli. Hi hlakulela a lirandzo lelo hi ku gondza hi matshamela ya Jehovha. Hi cikombiso, hi nga gondza ka zvilo lezvi a zvi mahileko. (Rom. 1:20) Loku u lava ku engetela a lirandzo la wena ni cichavo hi Jehovha, u nga lera a tindzima to koma ka cipandze “Zvi no vangiwa ke?” kutani ku sixtira tivhidhio ta kona. U nga tlhela u lera a mahungu ma nga ka mabroxura Será Que a Vida Teve Um Criador? ni A Origem da Vida – Cinco Perguntas Que Merecem Resposta. A makabye wokari wa muswa wa le Dinamarca waku hi Esther i wulile lezvi xungetano hi mabhuku lawa: “Ma tlhamusela a mahungu hi ndlela yo hlamalisa. A mabroxura lawa a ma wuli ku u fanele ku kholwa ka yini; mo tlhamusela a lisine la zvilo basi ma tlhela ma ku tsika u maha ciboho ca cinene ha wece.” Ben, loyi a kumbukilweko kusanguleni, i ngalo: “A mabroxura lawa ma tiyisile nguvhu a kukholwa ka mina. Ma ndzi tiyisile lezvaku Nungungulu hi yena muvangi wa wutomi.” Andzhako ko lera a mabroxura lawa, u ta vhumelelana ni magezu lawa ya Bhibhiliya ma nge: “Jehovha Nungungulu wa hina, wena wa ringanelwa hi ku amukela kudhumiswa ni wudzundzo ni ntamu, hakuva hi wena u nga vanga zvilo zvontlhe, hi kota ya kurandza ka wena zvi kona niku zvi vangilwe.” — Kuv. 4:11. d

15. Hi yihi ndlela yin’wani hi nga hlakulelako hi yona a wunghana ga laha kusuhani na Jehovha?

¹⁵ A ndlela yin’wani ya ku hlakulela a lirandzo lo eta hi Jehovha ku gondza hi wutomi ga N’wana wakwe Jesu. A makabye wokari wa muswa waku hi Samira, loyi a hanyako Alemanya, i mahile zvezvo yenawu. I wula lezvi: “Ndzi mu tivile  khwatsi Jehovha hi laha ka Jesu.” A cikhati leci Samira a nga ha hi n’wanana zvi wa mu karatela ku zwisisa ku Jehovha i na ni kutizwa. Kanilezvi i wa zvi kota ku zwisisa lezvi Jesu a nga ti zwisa zvona. I simama aku: “Ndzi tsakisilwe hi Jesu hakuva i wa hi ni cinghana ni lirandzo hi vanana.” Laha a ngaya a gondza nguvhu hi Jesu i no sangula ku mu tiva khwatsi Jehovha a tlhela a mu randza nguvhu. Hikuyini? Samira i wula lezvi: “Hi kutsongwani-kutsongwani, ndzi no sangula ku pola ku Jesu i pimanyisa a Papayi wakwe hi kumbhelela. Vona a va hambani. Ndzi no pola ku leco ci wa hi cin’we ca zvigelo ci nga maha ku Jehovha a rumela Jesu ata laha misaveni, kasi a maha ku zvi koteka ku a vanhu va mu tiva khwatsi Jehovha.” (Joh. 14:9) Loku u zvi lava ku tiyisa a kubohana ka wena na Jehovha, zvi ngo yini u ti nyika cikhati u gondza zvontlhe u zvi kotako xungetano hi Jesu? Loku u maha lezvo, a lirandzo la wena hi Jehovha ni kutsumbeka ka wena ka yena ku ta kula.

16. Hi nga vhunekisa kuyini hi kuva vo tsumbeka? (Lisimu 18:25; Mika 6:8)

¹⁶ A vanhu vo tsumbeka va tolovela ku wumba wunghana ga hombe ni go tiya ni van’wani. (Rute 1:14-17) Ahandle ka lezvo, loku hi tsumbeka ka Jehovha, hi nga kuma a kurula ni litsako. Hikuyini? Hi ku Jehovha i tsumbisa kuva wo tsumbeka ka lava va tsumbekako ka yena. (Lera Lisimu 18:25; Mika 6:8.) Hi nga zvi alakanyela — a Muvangi wa hina wa ntamu i ti yimisele kuva ni wunghana ga hombe na hina! Loku hi hi ni wunghana lego na Jehovha, a ku na cikarato, hambu nala kutani kufa, zvi to hi hambanisa naye. (Dan. 12:13; Luka 20:37, 38; Rom. 8:38, 39) Zva lisima nguvhu a ku pimanyisa Dhaniyeli hi tlhela hi simama hi tsumbeka ka Jehovha!

17-18. Zvilo muni zvin’wani hi gondzako ka Dhaniyeli?

¹⁷ Ka ndzima leyi, hi wulawulile hi matshamela mambiri ya Dhaniyeli. Kanilezvi ka hi ni zvotala hi nga zvi gondzako ka yena. Hi cikombiso, Jehovha i mahile ku Dhaniyeli a wona zviwoniso a tlhela ava ni miloro, ni ku tlhela a mu nyika a wutlhari ga ku tlhamusela a mahungu ya zviphrofeto. A kutala ka zviphrofeto lezvo makunu zvi tatisekile. A zvin’wani zvi komba a zvimaho zvokari zva cikhatini ci tako zvi to khumba hontlheni laha misaveni.

¹⁸ Ka ndzima yi landzelako, hi ta wulawula hi zviphrofeto zvimbiri zvi tsalilweko hi Dhaniyeli. A ku zwisisa zviphrofeto lezvo zvi nga hi vhuna hontlheni, kusukela ka vanana kala ka vanhu va hombe, a ku maha a zviboho hi wutlhari zvezvi. A zviphrofeto lezvo zvi ta tlhela zvi tiyisa a kutiya-hlanha ka hina ni kutsumbeka ka hina ka Jehovha kota ndlela ya ku hi longisela kasi hi yimisana ni lezvi zvi to maheka na ku nga hi kale.