Kwalomo ka va 1920, a vapswali va mina va no gondza a lisine na va nga se chadha. Ndzi pswalilwe kusanguleni ka 1939. Na ndza hi cifanyana, hi wa hanya le Inglaterra niku ndzi wa famba ni vapswali va mina mitlhanganweni ya wuKristu. Hi ndzhako ka cikhati, ndzi no ti tsalelisa ka Cikola ca Wutireli ga Nungungulu. Kala nyamutlha lezvi, ndza ha zvi alakanya lezvi ndzi nga ti zwisisa zvona a cikhati leci nga noma a cibhokisana kasi ndzi kumela a tribhuna ndzi veka a kanelo ya mina yo sangula. Ndzi wa hi ni 6 wa malembe niku ndzi wa chava zva ku cima a wu se zvi wona, laha ndzi nga kari ndzi cuwuka a vanhu va hombe lava va nga ndzi ingisela.

Kasi ku ndzi vhuna kuchumayeleni, papayi i no ndzi tsalela a cingheniso co olova laha ka cikartawana kasi ndzi ci tirisa sin’wini. Ndzi wa hi ni 8 wa malembe ka khati go sangula ndzi nga gongondza livati na ndzi hi ndzoce. A ndzi no ku tsaka laha a n’winyi wa muti a nga lera cikartawana ca mina a tekela ku amukela a bhuku “Nungungulu i wa kumeke na a lulamile”! (hi ciNgiza). Ndzi no suka hi kutsutsuma, ndzi relela hi ruwa ndzi ya byela papayi. A ntiro wa kuchumayela ni mitlhangano zvi wa ndzi tsakisa nguvhu niku zvi ndzi vhunile ku navela ku tirela Jehovha hi cikhati contlhe.

A lisine la Bhibhiliya li no sangula ku ndzi khumba nguvhu andzhako ka loku papayi a ndzi tsalele ku ndzi sangula ku amukela A Murindzeli wa mina. Revhista ni revhista gi nga chikela ndzi wa tekela ku gi lera. Ndzi noya ndzi mu tsumba nguvhu Jehovha laha ka kuza ndzi ti nyikela kakwe.

Mina, na papayi, na mamani hi nova vadhelegadho ka mutlhangano wa cipandze wu nga mahiwa hi 1950 le Nova York, wu nga hi ni hloko ya mhaka: Aumento da Teocracia. Hi Wazina wa 3 ka Agosto, a hloko ya mhaka ya siku yi waku: “Siku ga Murumiwa”. Ka siku lego, makabye Carey Barber, loyi a nga gumesa a maha ciro ca Hubye yi Fumako, hi yena a  nga veka kanelo ya kubhabhatisa. Andzhako ka loku a va wutisile a zviwutiso zvimbiri lava va yako kubhabhatisweni kugumeseni ka kanelo yakwe, ndzi no suka ndzi yima, ndziku: “Ina!” Ndzi wa hi ni 11 wa malembe, kanilezvi ndzi wa zvi tiva ku ndzi bile a zambo ga lisima. Hambulezvo ndzi wa chava ku nghena lomu matini hakuva ndzi wa se gondza ku hlambela. A tio wa mina i no famba na mina thangini a ndzi tiyisa lezvaku zvontlhe zvi ta famba khwatsi. Kunene zvi hatlisile nguvhu laha ka kuza a minenge ya mina yi nga henyi magumo ka thangi. Ndzi nyiketilwe ka loyi makabye ndzi hundza ndziya ka mun’wani; a mun’we i no ndzi bhabhatisa a mun’wani a ndzi humesa lomu thangeni. Kusukela ka siku lego ga lisima, Jehovha wa ha simama ku lulamisa a tindlela ta mina.

A cikhati leci ndzi nga nyima ku gondza cikola, ndzi wa lava ku maha phayona kanilezvi a vagondzisi va mina va no ndzi kucetela kuya univhersidhadhe. Ndzi noza ndzi vhumela ndziya univhersidhadhe kanilezvi ndzi no tekela ku zvi wona lezvaku ndzi nga ta zvi kota ku simama ndzi tiyile lisineni na ndzi ti nyiketela nguvhu ka zvigondzo zva mina, hikwalaho ndzi no boha ku zvi tsika. Ndzi no khongela ka Jehovha hi mhaka leyo ndzi tlhela ndzi tsala a papilo na ndzi tlhamusela hi cichavo lezvaku ndzi lava ku nyima ku gondza, ndzi zvi tsika kugumeseni ka lembe lego go sangula. Na ndzi tsumba Jehovha hi kumbhelela, ndzi no sangula ku phayona.

Hi Julho wa 1957, ndzi no sangula a ntiro wa mina wa cikhati contlhe dhoropeni ga Wellingborough. Ndzi no kombela a vamakabye va le Bheteli ya Londres lezvaku va ndzi lavela a phayona go bhuva kasi ndzi ya tira nago. Makabye Bert Vaisey i nova mugondzisi wa mina niku a kuchivirika kakwe ku ndzi vhunile a kuva ni longoloko wa wu nene wa ku chumayela. A bandla ga hina gi wa wumbiwa hi mina, ni 6 wa vamakabye va cisati va khosaheleko, na makabye Vaisey. A kulongisela a mitlhangano yontlhe ni kuhlengela ka yona zvi wa ndzi vhululela a tindlela to tala ta ku ndzi engetela ku tsumba Jehovha ni ku phofula a kukholwa ka mina.

Andzhako ko tshama cikhatana paxweni hi kota ya ku ala kuya wusochweni, ndzi no tivana na Barbara, a nga hi phayona go hlawuleka. Hi no chadha hi 1959, niku hi wa longile kuya ni kwihi hi nga wa ta rumelwa kona. Hi no sangula hi le Lancashire, le n’walungu wa mupela-gambo wa Inglaterra. Hi Janeiro wa 1961, ndzi no rambiwa kuya ka kurso ya hweti yin’we ya Cikola ca Wutireli ga Mufumo le Bheteli ya Londres. Laha a kurso yi nga gumesa, ndzi no hlamala nguvhu hi ku nyikiwa a ntiro wa ku endzela mabandla. Hi mavhiki mambiri, ndzi no gondzisiwa a ntiro wa ku endzela mabandla hi muwoneleli wa cipandze wo buvha, le dhoropeni ga Birmingham, niku Barbara i no vhumelelwa ku fambafamba na mina. Makunu hi no suka hi famba ciavelweni ca hina, hi tlhela cipandzeni ca Lancashire ni Cheshire.

Na hi hi maferiyeni hi Agosto wa 1962, hi no amukela a envhelope yi nga hi ni papilo gi ngata hi Bheteli. Kwalomo ku wa hi ni mapetisawu ya Cikola ca Gileyadhe! Loku hi khongele hi mhaka leyi, mina na Barbara, hi no prenxera mapetisawu hi hatlisa hi ma tlhelisa Bheteli kota lezvi va nga hi byelile. Andzhako ka 5 wa tihweti, hi noya Brooklyn, a Nova York,  kasi kuya ka turma ya wu 38 ya Cikola ca Gileyadhe, ka kurso ya 10 wa tihweti ya gondziselelo ya Bhibhiliya.

Le Cikoleni ca Gileyadhe hi gondzile zvotala hi Mhaka ya Nungungulu, ni hlengeletano yakwe, ni vamakabye va hina misaveni yontlhe. Na ndzi hi ni 24 wa malembe, Barbara na a hi ni 23, hi gondzile zvotala ka zvigondzani zvin’wani zva turma ya hina. Gi wa hi thomo ga hombe ka mina, siku ni siku, a ku tira zvin’we Bheteli na makabye Fred Rusk, a mun’we wa vagondzisi va hina. A cin’we ca zvigondzo a zvi khanyisileko ku wa hi ku nyika wusungukati gi nene gi seketelwako lomu ka Mitsalo. Lava va nga veka tikanelo ndzeni ka kurso ya hina ku wa hi vamakabye vo buvha vo kota Nathan Knorr, na Frederick Franz, na Karl Klein. A hi no ku gondza ka cikombiso ca ku ti koramisa ca makabye Alexander Hugh Macmillan, loyi a kanelo yakwe yi nga hi vhulula kupima xungetano hi lezvi Jehovha a nga va rangelisa zvona a vanhu vakwe cikhatini ca zviringo kusukela hi 1914 kala kusanguleni ka 1919!

Na hi lava ku gumesa a kurso ya hina, makabye Knorr i byelile mina na Barbara lezvaku hi ta rumelwa Burundi, a Afrika. Hi no tsutsuma hiya bhiblioteka ya Bheteli kasi hi ya cuwuka lomu ka Anuário a ku vahuweleli vangani va nga hi kona Burundi ka cikhati leco, kanilezvi a hi kumangi nchumu! Hi waya ka wutshamu gi nga kala gi nga se chumayelwa, lomu hi nga tiva zvi tsongwani nguvhu hi kona. Kwalaho hi no sangula ku karateka! Kanilezvi andzhako ka ku khongela hi mbilu yontlhe, hi no rula.

Ciavelweni ca hina ca ciswa, zvontlhe zvi wa hambene ni lezvi hi nga zvi tolovele, kusukela ka macela, mahanyela ya vanhu va kona, ni lirimi. Makunu zvi wa lava ku hi gondza a ciFrancês. Hi xanisekile kambe hi ku lava ko tshama kona. Na hova ni masiku mambiri basi, a mun’we wa lava hi nga gondza navo a Cikola ca Gileyadhe, Harry Arnott, i no hi endzela na a tlhela ciavelweni cakwe le Zâmbia. I no hi vhuna a ku lava yindlu, leyi yi ngava wona muti wa hina wo sangula wa varumiwa. Hambulezvo, na zvi nga se tsuwukelwa hi gambo, hi no sangula ku vhukelwa hi tihosana ta lomu cipandzeni, leti ti nga kala ti nga tivi nchumu hi Vakustumunyu va Jehovha. Na ha ha sangula ku ti buza hi ciavelo ca hina, a wuhosi gi no hi byela lezvaku loku hi nga hi na dhokumento gi hi vhumelelako ku tira hi nga ta tshama. A ya kubiha hi lezvaku zvi lavile ku hi suka futsi hiya tikweni gin’wani, le Uganda.

A kutsumba Jehovha zvi hlongolile kuchava loku hi nga hi nako ka kuya Uganda na hi nga hi na visto.  A makabye wo kari wa le Canadá, loyi a nga tira Uganda, lomu ku nga hi ni cilaveko ca hombe, i no tlhamusela a mhaka ya hina ka mutiri wa laha migrasawu niku hi no nyikiwa ku tshama tihweti to kari na ha ha longisela a maphepha ya hina ya ku hanya lomu Uganda. Lezvo zvi hi kombile lezvaku Jehovha wa hi vhuna.

Ka ciavelo ca hina ca ciswa, a zvilo zvi wa hambene nguvhu ni lezvi zvi nga tshamisile zvona le Burundi. A ntiro wa kuchumayela wu wa sina wu mahiwa hambu lezvi ku nga hi ni 28 wa Vakustumunyu va Jehovha basi tikweni gontlhe. Cipandzeni leci, hi kumile vanhu vo tala va nga wulawula ciNgiza. Kanilezvi hi no tekela ku zvi pola lezvaku kasi hi vhuna lava va tsakelako lezvaku va kula hi tlhelo ga moya, zvi wa lava ku hi gondza a lin’we la tirimi to tala ti wulawuliwako hi zvisumbulwa zva tiko. Hi no sangula ku chumayela dhoropeni ga Kampala, lomu ku nga wulawuliwa nguvhu a ciLuganda, hikwalaho hi no boha ku gondza a lirimi lelo. Zvi tekile malembe yo tala kasi hi zvi kota ku wulawula khwatsi a lirimi lelo, kanilezvi zvi hi vhunile ku hi bhindzula nguvhu ntirweni wa hina wa ku chumayela! Hi no sangula ku zwisisa khwatsi lezvi a zvigondzani zva hina zvi nga lava ku zvi tiva. Vonawu va wa vhulula a timbilu tabye va wula lezvi va ti zwisako zvona hi lezvi va nga kari va gondza.

A litsako la hina la ku kuma a vanhu vo ti koramisa lava va nga kari va amukela a lisine li no engetela a cikhati leci hi nga nyikiwa a ciavelo cin’wani co kala hi nga ci rindzelangi ca ku tira kota muwoneleli a fambafambako tikweni gontlhe. Na hi rangelwa hi Bheteli ya Quénia, hi no fambafamba tikweni gontlhe hi lavetela lomu a maphayona yo hlawuleka ma nga laveka nguvhu. Makhati yo tala hi wa amukelwa hi mandla mambiri hi vanhu va ku va wa nga se tshuka va kumana ni Vakustumunyu. Va wa hi amukela khwatsi va tlhela va hi longiselela zvakuga.

Hi no maha tiendzo tin’wani. Hi no suka hi Kampala hi mbheta a masiku mambiri na hi endza hi citimela ca ciporo hiya porto ya Quénia le Mombaça, hi gumesa hi tlhavinyeta hi citimela ca lomu matini hiya Seychelles, ku nga ntlawa wa zvihlale zva Oceano Índico. Andzhako ka cikhati, kusukela 1965 kala 1972, ndzi no sangula ku fambafamba na Barbara loku ndzi endzela Seychelles. Ndzeni ka cikhati leco, a vahuweleli vambiri lava va nga hi vocana va no maha ntlawa, va gumesa va maha bandla go tiya. A tiendzo tin’wani ti ndzi mahile ndzi endzela vamakabye le Eritreia, ni Etiyopia, ni Sudão.

A matshamela ya politika le Uganda ma no cica hi kuhatlisa andzhako ka loku a masochwa ma wutlile a mufumo. A malembe yo bindza lawa ma nga landzela ma ndzi gondzisile a lisima la ku ingisa a cileletelo ca ku ‘tlhelisa ka Khezari lezvi zvi nga zva Khezari’. (Marku 12:17) Kuve ni khati laha a vanhu vontlhe va kuta hi ka matiko man’wani zvi nga lava ku va ya ti tsalelisa maphoyiseni ya laha kusuhani ni laha va tshamako kona. Hi no tekela ku maha zvalezvo. Andzhako ka masiku matsongwani na ndzi fambisa movha Kampala, mina ni murumiwa mun’wani, hi no telwa hi maphoyisa yo kala ma nga bohi a tinguwo ta wuphoyisa. Hi no sangula ku chava! Va no hi lumbeta ku hi zvipiyawu, va hi khoma va hi yisa esquadra ca hombe lomu hi ngaya hi ya tlhamusela ku hi varumiwa vo rula. Hambu lezvi hi nga va tlhamusela ku hi wa ti tsalele maphoyiseni a va lavangi kuzwa nchumu. Va no hi khoma va hi yisa maphoyiseni ya laha kusuhani ni muti wa varumiwa. Hi te hefu laha a mutiri wa laho, loyi a nga zvi tiva ku hi wa ti tsalisile, a nga hi alakanya, a byela phoyisa legi gi nga hi khomile lezvaku gi hi tlhatlha!

Ka masiku lawo, hi wa tala ku yimisana ni zviyimo zvo chavisa lomu a masochwa ma nga vhala maruwa,  nguvhunguvhu loku hi nyimisiwa hi masochwa ma nga nwile ma nga ha ti tivi. Hambulezvo, contlhe cikhati hi wa khongela hiva ni kurula ka hombe a cikhati leci va nga hi vhumelela a ku hundza na va nga hi mahangi nchumu. A co bayisa hi lezvaku hi 1973, vontlhe a varumiwa va kuta va no layiwa ku huma lomu Uganda.

Ka khati legi kambe hi no nyikiwa ciavelo cin’wani ca kuya Costa do Marfim, le Mupela-gambo wa Afrika. Loko kuve kucica ka hombe. Zvi lavile ku hi gondza a mahanyela maswa, zvi tlhela zvi lava ku hi wulawula a ciFrancês contlhe cikhati ni ku gondza ku hanya ni varumiwa va tako hi ka matiko yo hambanahambana! Hambulezvo, ni laha kambe hi no wona Jehovha na a hi rangela laha a vanhu vo ti koramisa ni va timbilu ti nene va nga amukela mahungu ya ma nene hi kuhatlisa. Hi wumbiri ga hina hi no wona lezvi a kutsumba Jehovha ku nga lulamisisa zvona a tindlela ta hina.

Hi citshuketi Barbara i no khomiwa a kankro. Hambu lezvi hi nga endza makhati yo tala hiya Europa kasi a ya tiriwa, hi 1983 hi no zvi wona lezvaku hi nga ta ha simama ciavelweni ca hina Afrika. A zvi no ku hi mbheta ntamu!

A kankro ya Barbara yi no simama ku kula na hi tira Bheteli ya Londres, a gumesa hi kufa. A ngango wa Bheteli wu ndzi vhunile nguvhu. Ndzi alakanya a patswa wo kari wu nga ndzi vhuna ku ti zwananisa ni ciyimo ndzi simama ndzi tsumba Jehovha. Hi ndzhako ka cikhati, ndzi tivene ni makabye wa cisati a nga tira Bheteli na a suka hi kaya, loyi a nga tirile kota phayona go hlawuleka, loyi zvi nga woneka kubaseni lezvaku hakunene wa mu randza nguvhu Jehovha. Mina na Ann hi no chadha hi 1989, niku kala lezvi ha ha tira Bheteli.

Kusukela 1995 kala 2018 ndzi tirile kota muyimeli wa tsindza ga misava yontlhe (loyi a kale a nga vitaniwa ku muwoneleli wa zona), niku ndzi endzele a cipimo ca 60 wa matiko. Ka tiko ni tiko, ndzi wonile a zvikombiso zvo hanya zva ku Jehovha wa katekisa a malandza yakwe ni ka cihi ciyimo.

Hi 2017 hi nova ni thomo ga ku tlhela hi endzela Afrika. A zvi no ku ndzi tsakisa ku famba na Ann le Burundi hi khati go sangula, niku hi wumbiri ga hina a hi no ku hlamala hi ku wona ntsengo wa hombe wa lava va nga gondzile lisine! Kwalaha ka ruwa legi ndzi nga chumayele hi muti ni muti hi 1964, ku na ni muti wo saseka wa Bheteli wu vhunako a vahuweleli vo hundza 15 500.

A ndzi no ku tsaka laha ndzi nga amukela a lista ya matiko lawa ndzi nga wa ta ma endzela hi 2018. Laha ka lista leyo, ku wa hi ni Costa do Marfim. Laha hi nga chikela le tsindza ga kona, le Abidjan, zvi wa ku khwatsi ndzo wuya kaya. Laha ndzi nga cuwuka a lista ya tinumero ta telefone kasi ku wona ku hi mani a hanyako kusuhani ni kwartu ya hina ya vapfhumba va Bheteli, ndzi no wona a vito ga makabye ndzi nga mu tiva wa ku hi Sossou. Ndzi wa alakanya ku hi yena loyi a nga tira kota muwoneleli wa dhoropa a cikhati leci ndzi nga hi Abidjan. Kanilezvi ndzi wo phazama, ku wa hi n’wana wa kona wa Sossou.

Jehovha wa tatisa lezvi a tsumbisako. Ka zvikarato zvontlhe lezvi ndzi nga kumana nazvo, ndzi gondzile lezvaku loku hi tsumba Jehovha hakunene yena i ta lulamisa a tindlela ta hina. Zvezvi ha zvi donela mari a ku simama hi landzela a ndlela yi nga gumelwiko leyi yi to simama yi wonekela nguvhu misaveni yiswa. — Mav. 4:18.