1. Hi nga nyikiwa wusungukati hi ndlela muni, niku hikuyini zvi lavekako a ku hontlheni hi nyikiwa wusungukati?

HINA hontlheni, zva tshuka zvi laveka ku hi nyikiwa wusungukati. Ka zvikhati zvin’wani, hi nga ranga hi hina hi tekela ku kombela wusungukati ka munhu hi mu tsumbako. Ka zvin’wani zvikhati, a makabye wo kari a khatalako hi hina, a nga hi tshinelela a hi tlharihisa loku hi lava ku “hambuka” — ku nga ku maha zvilo zva ku hi wa ta guma hi ti laya hi zvona. (Gal. 6:1) Hi kugumesa, a ndlela yin’wani ya ku nyikiwa wusungukati ku ngava ku a wokari a hi kawuka loku hi mahile cihoxo ca hombe. Kani hi nyikiwa wusungukati hi ndlela muni, hi fanele ku gi ingisa. Zvi nene a ku maha lezvo, niku zvi nga ponisa wutomi ga hina! — Mav. 6:23.

2. Hi kuya hi Mavingu 12:15, hikuyini hi faneleko ku ingisa wusungukati?

² A mutsalo-tshinya wa ndzima leyi, wu hi kuca ku demba ‘ndleve ya hina hizwa a timhaka ta titlhari’. (Mav. 22:17) A ku na munhu a tivako zvontlhe. Contlhe cikhati ku na ni wokari a nga ni wutivi kutani wutlhari go hundza hina. (Lera Mavingu 12:15.) Hikwalaho, loku hi ingisa wusungukati, cikombiso ca ku ha ti koramisa. Cikombiso ca ku ha zvi zwisisa ku a hi tivi zvontlhe niku zva laveka ku hi vhuniwa hi van’wani kasi hi tatisa mixuvo ya hina. Hosi Solomoni i pimiselwe ku tsala lezvi: ‘A zvikungo . . . zva tiya hi kutala ka masungukati.’ — Mav. 15:22.

3. Hi nga nyikiwa wusungukati hi tindlela muni?

³ Lisine ku ka zvikhati zvin’wani hi nga nyikiwa wusungukati hi kukongoma. Kanilezvi, hi nga nyikiwa wusungukati hi tindlela tin’wani kambe. To fana ni tihi? Hi nga lera zvokari lomu ka Bhibhiliya kutani ka mabhuku ya hina zvi hi maha hi nyima hi ku tse hi ehleketa hi lezvi hi mahako, zvi guma zvi hi kuca ku cica mahanyela  ya hina. (Mah. 4:12) Hi no nyikwa wusungukati zvezvo, hambu lezvi gi nga kala kuva go kongoma. Ahati wusungukati go kongoma ke, hi gihi ga kona? A dhota go kari kutani makabye mun’wani wo buvha a nga tshuka a hi byela zvilo hi faneleko ku chukwatisa. Lego hi nga gi vitana ku wusungukati go kongoma. Loku a wokari a hi randzako a hi nyika wusungukati gi seketelwako ka Bhibhiliya, hi fanele ku kombisa kubonga hi ku gi vhumela hi mbilu yontlhe hi tlhela hi gi ingisa.

4. Hi kuya hi Mutshawuteli 7:9, zvini hi nga faneliko ku maha loku hi nyikiwa wusungukati?

⁴ Hi lisine, a wusungukati hi nyikiwako hi wokari zvi nga tshuka zvi hi karatela ku gi ingisa. Hi nga tshuka hi khunguvanyeka kambe. Hikuyini? Hi ku hambu lezvi hi zvi tivako khwatsi a ku a hi mbhelelangi, zvi nga tshuka zvi hi karatela ku vhumela wusungukati loku a wokari a hi byela nchumu wo kari hi nga phazama. (Lera Mutshawuteli 7:9.) Hi nga sangula ku ti yimelela. Hi nga ti wutisa ku iza a ndzi nyika wusungukati lego hikuyini, kutani ku swireka hi lezvi a nga hi nyikisa zvona. Hi nga tshuka hi chikela laha ko solasola loyi a nga hi nyika wusungukati, hiku: ‘Ova mani yena a kuza a ndzi nyika wusungukati? A nga zvi woni a zvihoxo zvakwe?’ Loku a wusungukati lego gi nga yelani ni lezvi hi zvi lavako, hi nga guma hi giba hi makatla kutani ku kombela mun’wani hi wonako ku i ta hi byela lezvi hi lavako ku zvizwa.

5. Zvini hi to bhula hi zvona ka ndzima leyi?

⁵ Ka ndzima leyi, hi ta bhula hi vanhu va kumbukiwako lomu ka Bhibhiliya, lava va alileko wusungukati, ni van’wani va nga gi vhumela. Hi ta tlhela hi bhula hi lezvi zvi nga hi vhunako ku vhumela wusungukati ni ku vhuneka hi gona.

6. Zvini hi gondzako ka lezvi Hosi Rehobhowamu a nga maha loku a nyikilwe wusungukati?

⁶ Wona cikombiso ca Rehobhowamu. A cikhati a nga maha hosi ya Izrayeli, a vanhu va no ta mu kombela zvokari. Va no kombela ku a nga va bindziseli a ku fana ni lezvi a papayi wakwe Solomoni nga maha. I no wutisa madhota ya ka Izrayeli kasi a tiva lezvi a nga wa ta va hlamulisa zvona. Lezvi a nga maha zvi wa dzundzeka. A madhota ma no mu byela ku loku a maha lezvi a vanhu va nga mu kombela, va wa ta mu tirela contlhe cikhati. (1 Tih. 12:3-7) Ko khwatsi Rehobhowamu a nga xalalangi hi wusungukati lego. Hikwalaho, i no ya wutisa vavanuna lava a nga kula navo. Zvi wonekisa ku a vavanuna lavo va wa hi kwalomo ka 40 wa malembe. Makunu, ko khwatsi va wa kumile wutlharana go kari wutomini gabye. (2 Kro. 12:13) Kanilezvi ka khati lego, a va mu nyikangi wusungukati ga gi nene. Va no mu byela ku a engeta ku va bindzisela wutomi a vanhu. (1 Tih. 12:8-11) Lezvi Rehobhowamu makunu a nga byelilwe zvilo zvimbiri zvo hambana, na a khongele ka Jehovha kasi a tiva ku hi gihi wusungukati a nga wa ta gi tirisa. A nga mahangi lezvo, i no ingisa majaha-kuloni, a tirisa wusungukati legi gi nga mu tsakisa. Hi kota ya lezvo, Rehobhowamu i no tshovela kubava, ni vaIzrayeli vonawu va xaniseka. Na hinawu, a wusungukati legi hi nyikiwako a hi contlhe cikhati gi to hi tsakisa. Hambulezvo, loku gi seketelwa ka Mhaka ya Nungungulu, hi fanele ku gi ingisa.

7. Zvini hi gondzako ka cikombiso ca Hosi Uziya?

⁷Hosi Uziya i alile wusungukati. I nghenile ka wutshamu go kari lomu tempeleni ya Jehovha, lomu ku nga nghena vapristi basi, a zama ku hisa libani. A vapristi va Jehovha va no mu byela lezvi: ‘Uziya, lowu a hi ntiro wa wena, a ku hisela Jehovha a libani! Lowu i ntiro wa vapristi.’ Zvini lezvi Uziya a nga maha? Loku i wa no ti koramisa a ingisa wusungukati, a tekela ku huma lomu tempeleni, kuzvilava Jehovha na a mu tsetselele. Kanilezvi ‘Uziya i no zangara’. Hikuyini a nga ala wusungukati? Zvi wonekisa ku i wa ti byela ku lezvi a nga hosi a nga maha ni cihi a ci  lavako. Kanilezvi Jehovha i wa nga zvi wonisi lezvo. Lezvi Uziya a nga maha zvilo a nga kala a nga hi na fanelo, i no biwa hi hlokonho — a tshama ni “hlokonho” leyo kala afa. (2 Kro. 26:16-21) A cikombiso ca Uziya ci hi gondzisa ku kani hi vanhu vo tshamisa kuyini loku hi ala wusungukati gi seketelwako ka Bhibhiliya hi ta luza wunghana ga hina na Jehovha.

8. Zvini a nga maha Joba a cikhati a nga nyikiwa wusungukati?

⁸ A kuhambana ni zvikombiso zva hava lezvi hi nga bhula hi zvona, a Bhibhiliya gi kumbuka vanhu va nga cikombiso ci nene kambe, lava va nga katekisiwa hi lezvi va nga ingisa wusungukati. Wona cikombiso ca Joba. Hambu lezvi a nga randza Nungungulu, i wa nga mbhelelangi. Laha a nga kari a xaniseka nguvhu, i nova ni mawonela ya hava. Hi kota lezvo, i no nyikiwa wusungukati go kongoma hi Elihu na Jehovha. Zvini lezvi Joba a nga maha? I no ti koramisa a vhumela wusungukati lego. I te: ‘Ndzi wulawulile hi lezvi ndzi nga zvi pimiko . . . Ndza ti sola, ndzi hundzuluka, na ndzi hi tshurini ni le khumeni.’ Jehovha i katekisile Joba hi lezvi a nga ti koramisa. — Joba 42:3-6, 12-17.

9. Mosi i vekisile kuyini cikombiso ci nene mhakeni ya ku vhumela wusungukati?

⁹Mosi i hi vekele cikombiso ci nene hi ku vhumela ku kawukiwa a cikhati a nga maha cihoxo ca hombe. Ka khati go kari, i no zangara a tlhela a nga dzundzi Jehovha. Hi kota ya lezvo, i no luza thomo ga ku nghena Tikweni gi Tsumbisilweko. (Mitse. 20:1-13) Laha Mosi a nga kombela Jehovha lezvaku a wona ku ci kona cin’wani ca ku a nga maha ke hi ciboho leci a nga mahile, Jehovha i no mu byela lezvi: “U nga engeti u wulawula na mina mhakeni leyo.” (Deut. 3:23-27) Mosi a nga zangarangi, kanilezvi i no vhumela ciboho ca Jehovha. Jehovha a se simama ku mu tirisa ku rangela vaIzrayeli. (Deut. 4:1) Joba na Mosi va hi vekele cikombiso ci nene mhakeni ya ku vhumela wusungukati. Joba i no cica mawonela yakwe; a nga ti yimelelangi. Mosi i kombile lezvaku i vhumele wusungukati hi ku simama a tsumbeka ka Jehovha hambu cikhati a nga luza nchumu wu nga hi wa lisima nguvhu ka yena.

10. a) Mavingu 4:10-13 i komba ku hi vhunekisa kuyini loku hi ingisa wusungukati? b) Mawonela muni ya ma nene va ma kombisileko a vokari loku va nyikilwe wusungukati?

¹⁰ Loku hi pimanyisa cikombiso ca vanhu vo tsumbeka vo fana na Joba na Mosi, ha vhuneka. (Lera Mavingu 4:10-13.) A kutala ka vamakabye va ci pimanyisa futsi. A makabye wo kari wa ku hi Emmanuel wa le Congo, i no tlharihisiwa zvokari. Wona lezvi a wulako, i ngalo: “A vamakabye vo buvha va no wona lezvaku ndzi lava kuwa hi tlhelo ga moya; va seta va ta ndzi vhuna. Ndzi no sala ndzi tirisa wusungukati legi va nga ndzi nyika.” * A phayona go kari ga le Canadá ga ku hi Megan, gi wula lezvi xungetano hi wusungukati: “Ka makhati wontlhe ndzi nga nyikiwa wusungukati a zvi nandzihangi. Kanilezvi, lezvi va ndzi byelako, hi zvezvo futsi zvi lavekako ka mina.” A makabye wo kari wa le Croácia wa ku hi Marko, i wula lezvi: “Ndzi luzile lungelo go kari. Kanilezvi loku ndzi zvi alakanya, ndza zvi zwisisa ku a wusungukati legi ndzi nga nyikiwa gi ndzi vhunile ku vhuka ndzi tiya hi tlhelo ga moya.”

11. Zvini a nga zvi pola Makabye Karl Klein mhakeni ya ku vhumela wusungukati?

¹¹ A cikombiso cin’wani ca munhu a vhunekileko hi ku vhumela wusungukati, ca Makabye Karl Klein, a tirileko kota ciro ca Hubye yi Fumako. Ka matimu yakwe, i wulawulile hi cikhati leci a nga nyikiwa wusungukati go tshinga hi makabye, Joseph F. Rutherford, va nga hi vanghana va hombe. Makabye Karl Klein i ti wulele lisine aku kusanguleni i bayisekile hi  wusungukati lego. I te: “Ka khati hi nga kumana na [Makabye Rutherford] andzhako ka ku a ndzi nyikile wusungukati, i no ndzi losa hi kutsaka, aku: ‘Wo yini Karl!’ Kanilezvi, lezvi ndzi nga ha swirekile, ndzi no mu hlamula na ndzi ngurangura. I no ndzi tlharihisa aku: ‘Karl, ti wonele! Sathani i zama ku ku phasa!’ Ndzi no dhana, ndzi mu hlamula ndziku: ‘Ne, Makabye Rutherford a ku na cikarato.’ Kanilezvi, i wa zvi wona ku ndzi wa mu kwatele, a se phinda a ndzi tlharihisa kambe aku: ‘ Eyo, kanilezvi ti wonele. Sathani i zama ku ku phasa.’ Phela i wa nga hembi! Loku hi mu vekela civiti a makabye wo kari, nguvhunguvhu loku a hi byelile zvilo zvi nga ringana ku a hi byela . . . , zva olova nguvhu a ku Sathani a hi phasa.” * (Efe. 4:25-27) Makabye Klein i no vhumela wusungukati ga Makabye Rutherford; a wunghana gabye gi simama ku tiya.

12. A kutikoramisa ku nga hi vhunisa kuyini a ku vhumela wusungukati? (Lisimu 141:5)

¹² Cini ci nga hi vhunako ku vhumela wusungukati? Hi fanele ku ti koramisa, hi zvi zwisisa hi tlhela hi vhumela ku a hi mbhelelangi niku ka zvikhati zvin’wani hi nga tshuka hi maha zvilo zva wupumbu. Kota lezvi hi zvi wonileko le hehla, Joba ive ni mawonela ya hava. Hambulezvo, Jehovha i gumile a mu katekisa hi ndzhako ka cikhati. Hikuyini? Hakuva Joba i wa ti koramisa. I kombisile tshamela legi hi ku vhumela wusungukati legi Elihu a nga mu nyika, a cica mawonela yakwe, hambu lezvi Elihu a nga hi mutsongwani ka yena. (Joba 32:6, 7) A ku ti koramisa kambe zvi ta hi vhuna ku tirisa wusungukati hambu loku gi wonekisa ku khwatsi a gi laveki kutani loku hi nyikilwe hi munhu a nga mutsongwani ka hina. A dhota go kari ga le Canadá gi wulile lezvi: “Lezvi hi kalako hi nga ti wonisi lezvi a van’wani va hi wonisako zvona, zva karata ku kula loku hi nga nyikiwi wusungukati.” Hontlheni ha zvi lava futsi a ku kula, hi engetela mihandzu ya moya ni ku wu maha khwatsi a ntiro wa hina kota maKristu. — Lera Lisimu 141:5.

13. Hi fanele ku gi wonisa kuyini a wusungukati?

¹³Wona wusungukati kota cikombiso ca ku Jehovha wa ku randza. Jehovha i lava ku zvi hi fambela khwatsi wutomini. (Mav. 4:20-22) Loku a hi nyika wusungukati hi ku tirisa Mhaka yakwe, mabhuku ya hlengeletano kutani makabye wo buvha, o kombisa lezvaku wa hi randza. Mahebheru 12:9, 10 i wula lezvi: “I hi laya kasi hi vhuneka.”

14. Zvini hi faneleko ku veka kupima ka zvona loku hi nyikiwa wusungukati?

¹⁴Veka kupima ka wusungukati ga kona, na ku nga hi ka lezvi u nga nyikisiwa zvona. Ka zvikhati zvin’wani, hi nga ti zwisa ku loyi a nga hi nyika wusungukati a nga hi nyikangi hi ndlela ya yi nene. Lisine ku loyi a nyikako wusungukati yenawu i fanele ku zvi maha hi ndlela ya ku zvi olova  ku gi amukela. * (Gal. 6:1) Hambulezvo loku hi nyikiwa wusungukati, i chukwana ku hi veka kupima ka wusungukati ga kona, hambu loku hi ti zwisa ku i wa fanele ku hi nyika hi ndlela ya yi nene. Hi nga ti wutisa lezvi: ‘Hambu loku ndzi nga xalali hi lezvi a nga ndzi nyikisa zvona, a ku ci kona ndzi nga gondzako ka lezvi a nga wula? A ku ndzi nga tsika cihoxo ca loyi a nga ndzi nyika wusungukati, ndzi maha lezvi a nga wula ke?’ Zvi wa tava zvi nene nguvhu ka hina a ku zama ku vhuneka hi ni gihi wusungukati hi nyikiwako.— Mav. 15:31.

15. Hikuyini hi faneleko ku kombela wusungukati?

¹⁵ A Bhibhiliya gi hi kuca ku kombela wusungukati. Mavingu 13:10 i wula lezvi: ‘Lava va vhumelako ku hiwa wusungukati va na ni wutlhari.’ Lelo lisine lo tiya! Lava va kalako va nga rindzeli a ku kuta wokari a ta va nyika wusungukati, kanilezvi va ranga hi vona va kombela, va ta hatlisa va kula hi tlhelo ga moya a ku hundza lava va kalako va nga kombeli wusungukati. Makunu, a hi chukwana ku ranga hi wena u kombela wusungukati ke?

16. Hi ka zviyimo muni hi nga kombelako wusungukati?

¹⁶ Hi ka zviyimo muni hi nga kombelako wusungukati ka vamakabye? Wona zviyimo zvo kari: Co sangula, a hi zvi veke laha ka ku a makabye wo kari wa cisati i kombela makabye mun’wani wa cisati wo buvha va ya fambisa cigondzo. Andzhako ka cigondzo, a nga mu kombela ku a mu byela lezvi a nga chukwatisako ka magondzisela yakwe. Ca wumbiri, a makabye mun’wani wa cisati wo kala a nga chadhangi i lava ku xava tinguwo. A makabye loyi, a nga ranga hi ku wutisa makabye mun’wani wa cisati wo buvha lezvaku i ti wonisa kuyini. Ca wunharu, a makabye wo kari a lavako ku veka kanelo ya vanhu vontlhe hi khati go sangula, a nga kombela mukaneli wo buvha lezvaku a ingisela khwatsi kanelo yakwe kasi a ta guma a mu byela lezvi a nga chukwatisako. Hambu lava va nga ni malembe na va veka tikanelo, zvi ngava zvi nene a ku kombela wusungukati ka vakaneli vo buvha va tlhela va tirisa wusungukati lego.

17. Hi nga vhunekisa kuyini hi ku vhumela wusungukati?

¹⁷ Ka mavhiki kutani tihweti ti tako, hontlheni hi ta nyikiwa wusungukati — go kongoma kutani hi tindlela tin’wani. Loku u nyikiwa, alakanya lezvi hi nga gondza ka ndzima leyi. Ti koramise. Veka kupima ka wusungukati ga kona, na ku nga hi ka lezvi u nyikisiwako zvona. Tirisa wusungukati lego u to nyikiwa. A ku na munhu a nga pswaliwa na a hi ni wutlhari. Kanilezvi, a Mhaka ya Nungungulu yi tsumbisa lezvaku loku ‘hizwa wusungukati, hi amukela ku layiwa,’ hi ta “tlhariha”. — Mav. 19:20.