1. Hikuyini a vanhu vo tala nyamutlha va kalako va nga gi tsumbi a Bhibhiliya?

 A VANHU vo tala nyamutlha a va zvi tivi ku himani va nga mu tsumbako. Va ti wutisa ku a vanhu lava va va kombisako cichavo vo kota vapolitika, ni titlhari ta siensia ni vanyamabhindzu, hakunene contlhe cikhati va zama ku maha zvontlhe va zvi kotako kasi ku va khatalela ke. A cin’wani kambe, a va kombisi cichavo hi varangeli va wukhongeli lava va nge maKristu. Hikwalaho, a zvi hlamalisi lezvi va kalako va nga hi na mhaka hi bhuku legi a varangeli lavo va nge va yimela gona — a Bhibhiliya.

2. Hi ku yelana ni Lisimu 119:160, zvini hi nga tiyisekako?

² Kota malandza ya Jehovha, ha tiyiseka lezvaku Jehovha i “Nungungulu wa lisine” niku contlhe cikhati i hi xuvela zva zvinene. (Lis. 31:5; Isa. 48:17) Ha zvi tiva lezvaku hi nga zvi tsumba lezvi hi lerako lomu ka Bhibhiliya. Ha kholwa lezvaku ‘a lisine ciseketelo ca mhaka ya [Nungungulu].’ b (Lera Lisimu 119:160.) Ha vhumelelana ni lezvi a tlhari yo kari ya Bhibhiliya yi nga tsala. Yi tsalile lezvi: “A ku na nchumu lowu Nungungulu a wu wulileko wu nga mawunwa kutani wu to kala ku tatiseka. A vanhu va Nungungulu va nga zvi tsumba lezvi a zvi wulileko hakuva va tsumba mu Nungungulu loyi a zvi wulileko.”

3. Zvini hi to bhula hi zvona ka ndzima leyi?

³ Hi nga va vhunisa kuyini a van’wani a ku vava ni kutsumba ko fana ni loku hi nga nako hi Mhaka ya Nungungulu? A hi ehleketeni hi zvigelo zvinharu zvi hi mahako hi tsumba Bhibhiliya. Hi ta bhula hi kutsumbeka ka Bhibhiliya, ni kutatiseka ka zviphrofeto zva gona ni ntamu wa gona wa ku cica wutomi ga vanhu.

4. Hikuyini a vokari va kanakanako ku lezvi zvi nga lomu ka Bhibhiliya hi zvalezvi futsi zvi nga hi kona kusanguleni?

⁴ Jehovha Nungungulu i tirisile a cipimo ca 40 wa vavanuna kasi ku tsala mabhuku ya Bhibhiliya. Hambulezvo, nyamutlha a ga ha hi kona ni gin’we ga mabhuku lawo yo sangula. Lezvi hi nga nazvo tikopiya ta tikopiya. Lezvo zvi maha ku a vokari va ti wutisa ku lezvi hi lerako lomu ka Bhibhiliya nyamutlha hi zvalezvi futsi zvi nga tshamisile zvona ka mabhuku yo sangula ke. U tshuka u ti wutisa ku hi nga tiyisekisa kuyini lezvaku hakunene hi zvona?

5. Zvini zvi nga patseka laha ka ku kopiyara a Mitsalo ya ciHebheru? (Wona mufota wa kapa.)

⁵ Kasi ku hlayisa a mahungu yakwe ma pimiselweko, Jehovha i no byela vanhu vakwe lezvaku va ma kopiyara. I no gondzisa a tihosi ta ka Izrayeli lezvaku ti ti mahela a tikopiya tabye ta Nayo a tlhela a yimisa vaLevhi lezvaku va va gondzisa Nayo a vanhu. (Deut. 17:18; 31:24-26; Neh. 8:7) Andzhako ka loku a vaJudha va wuyile hi wukhumbini Bhabhuloni, a ntlawa wa lava va nga gondzisilwe khwatsi a ku kopiyara wu no sangula ku maha a tikopiya to tala nguvhu ta Mitsalo ya ciHebheru. (Ezra 7:6) A vavanuna lavo va wa hi ni wukheta nguvhu. Andzhako ka loku va kopiyarile va wa gumesa va hlayela a magezu ni maletra kasi ku tiyiseka lezvaku zvontlhe va zvi kopiyarile khwatsi. Kanilezvi kota lezvi va nga hi vanhu vo kala ku mbhelela, ku wa tshuka ku kumeka a zvihoxo zvo kari zva zvitsongwani lomu ka mahungu lawo. Hambulezvo, ku wa mahiwa a tikopiya to tala ta mahungu yalawa ya man’we. Hikwalaho, zvi wa koteka ku kuma a zvihoxo lezvo hi ndzhako ka cikhati. Hi ndlela muni?

6. A zvihoxo zvi nga kumisiwa kuyini lomu ka tikopiya ta Bhibhiliya?

⁶ A titlhari ta masikwini ya hina ti na ni ndlela yo tsumbeka ya ku pola a zvihoxo zvi mahilweko hi lava va nga kopiyara a mahungu ya Bhibhiliya. Hi cikombiso: A hi nga zvi veke laha ka ku a 100 wa vavanuna va nyikilwe ntiro wa ku kopiyara mahungu yo kari hi mandla. A mun’we wabye a maha cihoxo ca citsongwani ka kopiya yakwe. A yin’we ya tindlela ta ku kuma a cihoxo leco ku fananisa a kopiya yakwe ni tontlhe leti tin’wani. Hi ndlela yo fana, hi ku fananisa a tikopiya to tala ta Bhibhiliya, a titlhari ta zvi kota ku kuma a zvihoxo kutani zvilo zvo kari lezvi wokari kuzvilava a zvi kiyetileko.

7. Cini ci kombako ku a kutala ka lava va nga kopiyara Bhibhiliya va wa wu maha khwatsi a ntiro wabye?

⁷ Lava va nga kopiyara Bhibhiliya va wa ti karatela a ku wu maha khwatsi a ntiro wabye. Wona a cikombiso co kari ci tiyisako a mhaka leyo. A kopiya ya murumba ya Mitsalo ya ciHebheru, ya kale nguvhu, yi mahilwe hi 1008 kutani 1009 Nguveni ya Hina. A kopiya leyo yi vitaniwa ku Leningrad Codex. Hambulezvo, ka malembana lawa ku kumilwe tikopiya to tala ni zvipandze zva Bhibhiliya zvi nga ni cipimo ca 1000 wa malembe ya wukale a ku hundza a leyi ya Leningrad Codex. A wokari kuzvilava a nga pimisa lezvaku andzhako ka ku a tikopiya leto ti kopiyarilwe ti tlhela ti kopiyarisiwa kambe hi 1000 wa malembe ni kuhundza, a mahungu ya Leningrad Codex ma wa tava yo hambana nguvhu ni lawa ya tikopiya leti ta kale. Hambulezvo, a zvi tshamisangi lezvo. A titlhari leti ti nga fananisa a tikopiya leti to sangula ni leti ti nga mahiwa andzhako ka tona, ti kumile lezvaku hambu lezvi ku nga ni kuhambananyana ka magezu, a mongo wa kona a wu cicangi.

8. A tikopiya ta Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu ti hambanisa kuyini ni tikopiya ta mabhuku ya kale laha ma yileko?

⁸ A maKristu yo sangula wonawu ma mahile zvalezvi zvi nga mahiwa hi lava va nga kopiyara a Mitsalo ya ciHebheru. Va no kopiyara hi wukheta a 27 wa mabhuku ya Mitsalo ya ciGreki, leyi va nga yi tirisa mitlhanganweni yabye ni ntirweni wa kuchumayela. Andzhako ka ku fananisa  a tikopiya leti ti ponileko ta Mitsalo ya ciGreki ni tin’wani tikopiya ti mahilweko ka cikhati caleci ca cin’we ta mabhuku laha ma yileko, a tlhari yo kari yi chikelele magumo lawa: “Hi nga wula lezvaku ku na ni [tikopiya to tala nguvhu ta Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu a kuhundza a tikopiya ta mabhuku ya kale laha ma yileko], . . . niku a ti kiyeli kule kasi ti enela.” A bhuku Anatomy of the New Testament gi te: “Hi nga tiyiseka lezvaku lezvi hi lerako lomu ka wuhundzuluseli ga ginene ga masikwini ya hina [ga Mitsalo ya ciGreki] hi zvalezvi zva zvin’we zvi nga tsaliwa hi vanhu vo sangula.”

9. Hi kuya hi Isaya 40:8, zvini zvi nga lisine xungetano hi Bhibhiliya?

⁹ A kutikarata ka vanhu vo tala lava va nga kopiyara Mitsalo hi malembe yo tala ku maha lezvaku a mahungu lawa hi ma lerako ni ku ma gondza nyamutlha lomu ka Bhibhiliya ma vaya lisine. c Handle ko kanakana, hi Jehovha a nga maha ku a Mhaka yakwe yiva kona kala nyamutlha na yi hi lisine kambe. (Lera Isaya 40:8.) Kunene, a vokari kuzvilava va nga wula lezvaku a kuva a mahungu ya Bhibhiliya ma hlayisilwe basi a zvi kombi lezvaku gi pimiselwe hi Nungungulu. Makunu a hi woneni a zvikombiso zvo kari zvi kombako lezvaku lezvi zvi nga lomu ka Bhibhiliya zvita hi ka Nungungulu.

10. Nyika cikombiso ca ciphrofeto ci tatisekileko ci tiyisako a kutsumbeka ka 2 Pedro 1:21. (Wona mifota.)

¹⁰ A Bhibhiliya gi na ni zviphrofeto zvo tala zvi tatisekileko, a zvokari zvi tatisekile andzhako ka mazanazana ya malembe na zvi tsalilwe. A matimu ma tiyisa lezvaku a zviphrofeto lezvo zvi tatisekile hakunene. Lezvo a zvi hi hlamalisi hakuva ha zvi tiva lezvaku a Mutumbuluxi wa zviphrofeto zva Bhibhiliya hi Jehovha. (Lera 2 Pedro 1:21.) Hi nga ehleketa hi zviphrofeto xungetano hi kulovisiwa ka dhoropa ga kale ga Bhabhuloni. Ka cikhati co kari, ndzeni ka 778 ni 732 Mahlweni ka Nguva ya Hina, muphrofeti Isaya i no pimiselwa ku phrofeta lezvaku a dhoropa ga ntamu ga Bhabhuloni gi wa ta khozisiwa. I no tlhela a wula ni vito ga loyi a nga wa ta gi khozisa, ku nga Khurusi, a tlhamusela ni lezvi a nga wa ta zvi mahisa zvona. (Isa. 44:27–45:2) Isaya  i no tlhela a phrofeta lezvaku hi magumo Bhabhuloni i wa ta lovisiwa a tlhela ava rumbi. (Isa. 13:19, 20) Hi zvalezvo zvi nga humelela futsi. A vaMedhi ni vaPersia va no khozisa Bhabhuloni hi 539 Mahlweni ka Nguva ya Hina, niku laha ku nga hi dhoropa lego ga hombe i rumbi zvezvi.— Wona a vhidhio A Bhibhiliya gi phrofetile kulovisiwa ka Bhabhuloni, lomu ka bhuku Ti buze hi wutomi kala kupindzuka! ga lomu ka michini, laha ka cigondzo 03 mhaka ya wu 5.

11. Tlhamusela lezvi Danieli 2:41-43 a tatisekisako zvona nyamutlha.

¹¹ A kutatiseka ka zviphrofeto zva Bhibhiliya a hi zvilo zvi mahekileko cikhatini ci nga hundza basi; ha wona zviphrofeto na zvi tatiseka nyamutlha. Hi cikombiso, ehleketa hi kutatiseka ko hlamalisa ka ciphrofeto ca Dhaniyeli xungetano hi Mufumo wa Misava Yontlhe wa Anglo-América. (Lera Danieli 2:41-43.) A ciphrofeto leco ci kombile khwatsi lezvaku a Mufumo wa Misava Yontlhe wa Anglo-América, a tlhelo gin’we wu wa tava “wa ntamu” a ku khwatsi i simbi, niku “a gin’wani tlhelo wu tava ni gome” a ku khwatsi i wumba. Zvezvi ha zvi wona ku lezvo lisine. A Grã-Bretanha ni América va kombisa ntamu wa ku khwatsi i simbi, va maha ntiro wa lisima nguvhu laha ko hlula Tiyimpi leti ta timbiri ta Misava Yontlhe niku va ha simama kuva ni masochwa yo tala ya ntamu. Hambulezvo, a ntamu wabye wa hunguliwa hi vanhu va matiko lawo lava va vhukako va hanya va londza tifanelo tabye lomu ka tihlengeletano ti lwelako a tifanelo ta vatiri, ni lomu ka tikampanya ta ku lwela tifanelo ta vanhu ni lomu ka zvitereka zva ku lwela kutlhatlheka. A tlhari yo kari ya timhaka ta politika ya misava yontlhe yi wulile lezvi: “Misaveni yontlhe a ku na tiko ga democrático ga masikwini ya hina gi avanyekileko nguvhu a ku hundza lezvi Estados Unidos a nga avanyekisa zvona nyamutlha.” A Grã-Bretanha, ku nga cipandze cin’wani ca mufumo lowu wa misava yontlhe, ci avanyekile nguvhunguvhu ka malembana lawa hakuva a vanhu a va vhumelelani mhakeni ya ku kuzwanana muni va faneleko kuva nako ni matiko lawa ma nga ka União Europeia. A kuhambana loko ku maha lezvaku a Mufumo wa Misava Yontlhe wa Anglo-América wu nga zvi koti ku tira hi ntamu wontlhe.

12. A zviphrofeto zva Bhibhiliya zvi hi tiyisekisa yini?

¹² A zviphrofeto zvo tala zva Bhibhiliya lezvi zvi tatisekileko zva tiyisa a kutsumba ka hina ka ku a zvitsumbiso zva Nungungulu zva cikhatini ci tako zvi ta tatiseka. Hi ti zwisa a ku khwatsi hi lezvi a mutsali wa tisimu a nga ti zwisa zvona, loyi a nga khongela ka Jehovha, aku: ‘A muhefemulo wa mina wu navelisisa nguvhu a kuhanyisa ka wena, ndzi tsumba a gezu ga wena.’ (Lis. 119:81) Lomu ka Bhibhiliya, hi wunene Jehovha i hi byela lezvaku hi “tsumba a masiku ma ha tako”. (Jer. 29:11) A kutsumba loku hi nga nako ka cikhatini ci tako a kuyi hi lezvi a vanhu va ti karatisako zvona, kanilezvi kuya hi lezvi Jehovha a zvi tsumbisileko. Ngha hi simama ku engetela lezvi hi yi tsumbisako zvona a Mhaka ya Nungungulu hi kuva vagondzi va vanene va zviphrofeto zva Bhibhiliya.

13. Hi kuya hi Lisimu 119:66, 138, hi cihi a cin’wani cigelo ci hi mahako hi tsumba a Bhibhiliya?

¹³ A cin’wani cigelo ci hi mahako hi tsumba Bhibhiliya hi ku ga vhuna vanhu vo tala loku va landzela a wusungukati ga gona. (Lera Lisimu 119:66, 138.) Hi cikombiso, lava va nga hi kusuhani ni ku tlhatlha wukati zvezvi va bohene nguvhu niku va tsakile. A vana vabye va ti buza hi ku wundliwa ka ngango wa lirandzo wa maKristu, laha va ti zwako na va hlayisekile va tlhela va randziwa. — Efe. 5:22-29.

14. Hlawutela a tshango gi komba lezvi a ku tirisa a lisine la Bhibhiliya zvi cicisako zvona a vanhu vava va nene.

¹⁴ Hi ku tirisa a wusungukati ga wutlhari ga Bhibhiliya, hambu a zvigevenga zva hombe zva cica zviva vanhu va vanene. A hi  woneni lezvi a wusungukati ga Bhibhiliya gi vhunisileko zvona a cibochwa co kari ca ku hi Jeke. d I wa hi cigevenga ca tihanyi, ci nga tiviwa hi kuva cona co biha nguvhu ka zvibochwa zvontlhe zvi nga konelwe kufa. Kanilezvi ka siku go kari, Jeke i no tshama laha ku nga fambisiwa cigondzo ca Bhibhiliya. A wunene legi gi kombisilweko hi vamakabye lava va nga fambisa a cigondzo leco gi mu khumbile nguvhu, yenawu a sangula ku gondza. Laha a nga kari a tirisa a lisine la Bhibhiliya wutomini gakwe, a mahanyela yakwe hambu ni wumunhu gakwe zvi no sangula ku cica zviva zvi nene. Hi kufamba ka cikhati, Jeke i no ringanelwa hi kuva muhuweleli wo kala ku bhabhatisiwa a tlhela a bhabhatisiwa. I wa chumayela zvibochwa-kuloni hi kuhiseka xungetano hi Mufumo wa Nungungulu niku hi wutsongwani ga kona i vhunile a mune wa zvona lezvaku zvi gondza lisine. A cikhati leci a siku ga ku a dawa gi nga chikela, Jeke i wa cicile nguvhu. A mun’we wa vaadhivhogadho i wulile lezvi: “Jeke a ka ha hi yena loyi ndzi mu tivileko ka 20 wa malembe ma hundzileko. A gondziselelo ya Vakustumunyu va Jehovha yi cicile a wutomi gakwe.” Hambu lezvi a nga dawa hi kota ya lezvi a nga konelwe kufa, a cikombiso cakwe ci komba lezvaku hi nga tsumba a Mhaka ya Nungungulu niku yi na ni ntamu wa ku cica vanhu vava va nene. — Isa. 11:6-9.

15. A ku tirisa a lisine la Bhibhiliya ku va tivekisisa kuyini a vanhu va Jehovha nyamutlha? (Wona mufota.)

¹⁵ Hi kota ya lezvi va hanyako hi lisine la Bhibhiliya, a vanhu va Jehovha va zwanana. (Joh. 13:35; 1 Kor. 1:10) A kurula ni kuzwanana ka hina zvi woneka nguvhu hakuva a vanhu nyamutlha va avene hi kota ya mawonela yabye xungetano hi timhaka ta politika, ni hlonge kutani hi kota ya ciyimo cabye. A ku wona kuzwanana loko ka vanhu va Jehovha zvi khumbile nguvhu a jaha go kari ga ku hi Jean. Jean i kulele ka tiko ga Afrika. A cikhati ku nga sangula yimpi ka tiko lego i no ti patsa ni lava va ngalwa, kanilezvi i no gumesa a tsutsuma a ya ka tiko ga laha kusuhani.  Loku a hi seyo, i no kumana ni Vakustumunyu va Jehovha. Jean i wula lezvi: “Ndzi gondzile lezvaku a vakhozeli va lisine a va patseki ka timhaka ta politika, va zwanana va tlhela va randzana.” I engeta, aku: “Ndzi wa nyikele wutomi ga mina kasi ku lwela tiko. Kanilezvi a cikhati leci ndzi nga gondza lisine, zvi no ndzi kuca a ku ndzi nyikela wutomi ga mina ka Jehovha.” Jean i cicile hi kumbhelela. Wutshan’wini ga kulwa ni lava va nga va mudhawuko wo hambana ni lowu wakwe, zvezvi i byela vontlhe a va kumako a mahungu ya Bhibhiliya ya kurula. Lezvi a wusungukati ga Bhibhiliya gi vhunako khwatsi a vanhu va midhawuko yo hambanahambana, citiyisekiso ca ntamu ca lezvaku hi nga tsumba a Mhaka ya Nungungulu.

16. Hikuyini zvi nga zva lisima a ku tiyisa a kutsumba ka hina ka Mhaka ya Nungungulu?

¹⁶ A ciyimo ca tiko legi ci ta simama ci biha nguvhu niku hi kota ya lezvo zvi ta karata nguvhu a ku tsumba a Mhaka ya Nungungulu. A vanhu va nga zama ku byala kukanakana maalakanyweni ya hina xungetano hi kutsumbeka ka Bhibhiliya kutani hi ku hakunene Jehovha i yimisile a ntlawa wo kari kasi ku rangela a vakhozeli vakwe nyamutlha. Kanilezvi loku hi tiyiseka lezvaku a Mhaka ya Jehovha contlhe cikhati lisine, hi ta hlula a kuvhukelwa loko ka kukholwa ka hina. Hi ta ‘koramisa a timbilu ta hina kasi ku ingisa milayo ya [Jehovha], ku kala ku chikela magumo’. (Lis. 119:112) Hi nga ‘tava ni tingana’ ta ku byela van’wani xungetano hi lisine ni ku va kuca ku hanya hi lona. (Lis. 119:46) Hi ta zvi kota a ku timisela ‘hi lihlazva-mbilu na hi tsakile’ a zvikarato zva hombe, a ku patsa ni kuxanisiwa. — Kol. 1:11; Lis. 119:143, 157.

17. Zvini lezvi a mutsalo wa hina wa lembe wu hi alakanyisako?

¹⁷ A ho ku mu bonga Jehovha hi lezvi a nga hi byela a lisine! A lisine lelo la hi tiyisa li tlhela li hi gondzisa hi ndlela yo dlunyateka lezvi hi nga hanyisako zvona ka tiko legi gi yako gi biha nguvhu. Li hi nyika kutsumba ka wumandziko ga ginene nguvhu hasi ka Mufumo wa Nungungulu. Ngha a mutsalo wa hina wa lembe ga 2023 wu hi vhuna ku simama hi tsumba lezvaku yontlhe a Mhaka ya Nungungulu lisine! — Lis. 119:160.