1. Hi fanele ku fana ni tisinya hi ndlela muni? (Wona ni mufota.)

 “A MOYA a wu tshovi a sinya yi vhumelako ku petseka.” A vingu legi gi komba lezvaku a tisinya ti fanele ku olova kutani ku vhumela ku petseka loku a moya wuba kasi ti nga tshoveki. Hinawu hi fanele ku olova, hi petseka loku a zvilo wutomini ga hina zvi bindza, kasi hi zvi kota ku simama hi tirela Jehovha na hi tsakile. Hi nga zvi mahisa kuyini? Hi ku ti zwananisa ni ciyimo ca hina ca ciswa ni ku kombisa cichavo hi mawonela ni zviboho zva van’wani.

2. Hi wahi matshamela ma to hi vhuna ku simama hi tsakile hambu loku a wutomi ga hina gi cica? Zvini hi to bhula hi zvona ka ndzima leyi?

² Hina, kota malandza ya Jehovha, hi fanele kuva vanhu vo olova. Ahandle ka lezvo, hi fanele kuva vanhu vo ti koramisa ni vo zwela wusiwana. Ka ndzima leyi, hi ta wona lezvi a matshamela lawo ma ma vhunisileko zvona a maKristu yo kari a ku simama ma tsakile a cikhati leci a wutomi gakwe gi nga cica. Hi ta tlhela hi wona lezvi a matshamela lawa ma nga hi vhunisako zvona. Kanilezvi, a kusangula hi ta gondza hi Jehovha na Jesu, a zvikombiso zvo mbhelela zva vanhu vo olova.

3. Hi zvi tivisa kuyini ku Jehovha munhu wo olova?

³ Jehovha i vitaniwa ku “i Ribye” hakuva i tiyile, niku a nga tsekatseki. (Deut. 32:4) Hambulezvo wa olova kambe. Laha a zvilo zvi yako zvi cica tikweni, a Nungungulu wa hina i simama ku ti zwananisa ni ciyimo kasi a tatisa a kungo gakwe. Jehovha i hi vangile hi mufananiso wakwe, hikwalaho, i hi nyikile a ntamu wa ku hinawu hi zvi kota kuva vanhu vo olova loku a ciyimo ca wutomi ga hina ci cica. I hi nyikile a matshinya ya milayo ya Bhibhiliya ma hi vhunako ku maha a zviboho zva zvinene hambu loku hi kumana ni zvikarato zvo tshamisa kuyini. A cikombiso ca Jehovha ha yece ni matshinya lawa a hi nyikileko zvikombiso zva lezvaku hambu lezvi Jehovha a nga “Ribye” wa olova kambe.

4. Nyika cikombiso ci kombako ku Jehovha munhu wo olova. (Levi 5:7, 11)

 ⁴ Jehovha i maha zvilo hi ndlela yo mbhelela ni yo olova. A nga womi hloko ne a nga karati laha a tirisanako ni vanhu. Hi cikombiso, hi nga wona lezvi Jehovha a nga va kombisisa zvona a kuolova a vaIzrayeli. I wa nga londzi ku vontlhe, kani zvisiwana kani vo ganya, va nyikela a miphahlo yo fana. Ka makhati yo kari, i wa vhumela ku a mun’we ni mun’wani a nyikela muphahlo hi kuya hi ciyimo cakwe. — Lera Levi 5:7, 11.

5. Nyika cikombiso ca lezvi Jehovha a nga kombisisa zvona kutikoramisa ni kuzwela wusiwana.

⁵ A kutikoramisa ni kuzwela wusiwana ka Jehovha zvi mu kuca ku ava munhu wo olova. Hi cikombiso, Jehovha i kombile zvi ku dlunya ku munhu wo ti koramisa a cikhati leci a nga lava ku lovisa a vanhu vo biha va Sodhoma. Na a tirisa tingilozi, Jehovha i no byela Loti, a munhu wo lulama kasi a tsutsuma a ya zvitsungeni. Loti i wa chava kuya seyo. Hikwalaho, i no kombela ku yena ni ngango wakwe va ya chavela Zoware, ku nga hi cidhoropana leci Jehovha a nga lava ku ci lovisa. Loku i wa no zvi lava, Jehovha na a kurumetile Loti lezvaku a landzela zvontlhe zvileletelo zvakwe. Kanilezvi Jehovha i no tsika Loti aya Zoware niku a nga ha lovisangi a cidhoropana leco. (Gen. 19:18-22) Hi ndzhako ka cikhati, na ku hundzile malembe yo tala, Jehovha i no va zwela wusiwana a vahanyi va Ninivha. I no rumela muphrofeti Jona kasi a ya huwelela ku a dhoropa ni vahanyi va gona vo biha va ta lovisiwa. Kanilezvi, a cikhati leci a vaNinivha va nga ti sola, Jehovha i no va zwela wusiwana a nga ha lovisi a dhoropa. — Jona 3:1, 10; 4:10, 11.

6. Hlawutela a zvikombiso zvo kari zvi kombako lezvi Jesu a nga pimanyisisa zvona a kuolova ka Jehovha.

⁶ Jesu yenawu i pimanyisile a kuolova ka Jehovha. I wa rumelwe laha misaveni kasi ku ta chumayela “tiyivhu ti lahlekileko ta yindlu ya ka Izrayeli”. Kanilezvi i kombile ku i wa hi munhu wo olova a cikhati leci a nga kari a chumayela vanhu. Hi cikombiso, ka khati go kari, a wasati wo kari a nga kala a nga hi muIzrayeli i no mu khongotela ku a hanyisa a nhanyana wakwe a nga hi ni ‘dhimoni gi nga mu xanisa nguvhu’. Jesu i no mu zwela wusiwana a wasati loye a maha lezvi a nga kombele, a hanyisa a nhanyana wakwe. (Mat. 15:21-28) Wona cikombiso cin’wani. Kusanguleni ka ntiro wakwe laha misaveni, Jesu i wulile lezvi: “Loyi a ndzi alako . . . , minawu ndzi ta mu ala.” (Mat. 10:33) Kanilezvi Jesu a nga mu alangi Pedro, hambu lezvi Pedro a nga mu kaneta makhati manharu. Jesu i zvi tivile lezvaku Pedro i wa ti solile ka lezvi a nga mahile ni lezvaku i wa hi ni kukholwa. Andzhako ka loku Jesu a vhuxilwe hi ka vafileko, i no woneka ka Pedro a mu tiyisekisa lezvaku i wa mu tsetselele ni lezvaku i wa mu randza. — Luka 24:33, 34.

7. Hi kuya hi Va Le Filipi 4:5, hi lava ku tiviwa kota vanhu vo tshamisa kuyini?

⁷ Hi wonile ku Jehovha Nungungulu na Jesu Kristu vanhu vo olova. Ahati hina ke? Jehovha i lava ku hinawu hiva vo olova. (Lera Va Le Filipi 4:5.) A Bhibhiliya go kari gi wula lezvi ka  vhesi legi: “Komba hi mahanyela ya wena a ku wa olova.” Makunu hi nga ti wutisa lezvi: ‘A vanhu va ndzi wona kota munhu wo olova, wo ringanisela ni wo kala ku woma hloko? Kutani va ndzi wona kota munhu wo namarela ka mawonela ya mina basi, wo nonoha, ni wo woma hloko? Ndzi kurumeta ku a van’wani va maha zvilo hi mawonela ya mina basi? Kutani ndza ingisela van’wani, ndzi maha lezvi va zvi lavako loku zvi ringana?’ Laha hi yako hi kombisa ku olova nguvhu, hi tava hi pimanyisa nguvhu Jehovha na Jesu. A hi woneni a zviyimo zvimbiri laha zvi nga zva lisima ku komba ku ha olova — loku a ciyimo ca hina ca wutomi ci cica ni loku a mawonela ni zviboho zva hina zvi hambana ni lezvi zva van’wani.

8. Cini ci nga hi vhunako a ku olova loku a ciyimo ci cica? (Wona ni tlhamuselo wa lahasi.)

⁸ Hi fanele ku olova loku a zviyimo zva hina zvi cica. A kucica ku nga hi vangela zvikarato zva ku hi wa nga se tshuka hi alakanya ku zvi ta hi humelela. Hi citshuketi, hi nga tshuka hi sangula ku babya zvahombe. A kucica ko kari ka zvatimali kutani ka mufumo lomu hi hanyako kona ku nga tshuka ku maha ku a wutomi ga hina gi karata. (Mutsh. 9:11; 1 Kor. 7:31) Hambu a ku cica ciavelo ca hina lomu hlengeletanweni zvi nga tshuka zvi karata. Kani hi kumana ni cikarato muni, hi nga zvi kota ku ti zwananisa ni ciyimo ca ciswa loku hi maha a zvilo lezvi zva mune: 1) ku vhumela ku a ciyimo ci cicile, 2) ku veka kupima ka zvilo zva ha tako, 3) ku veka kupima ka zvazvinene ni 4) ku vhuna van’wani. b A hi woneni lezvi a vamakabye vo kari va nga vhunekisa zvona hi ku landza a zvilo lezvi.

9. Emanuele ni sati wakwe Francesca va zvi kotisile kuyini a ku lwisana ni zvikarato zva citshuketi?

⁹ Vhumela ku a ciyimo ci cicile. Emanuele ni sati wakwe Francesca va no yimisiwa kota varumiwa ka tiko gin’wani. Na va ha ku vo sangula ku gondza lirimi ni ku tivana ni vamakabye va bandla gabye ga giswa, ku no sangula ntungu wa COVID-19 lowu wu nga maha ku zvi lava ku va tshama voce. Hi kulandzela, a mamani wa Francesca i nofa hi citshuketi. Francesca i wa zvi lava nguvhu a kuva ni ngango wakwe, kanilezvi a nga zvi kotangi ku endza hi kota ya ntungu. Cini ci mu vhunileko a ku yimisana ni zvikarato lezvi zvontlhe? Co sangula, Emanuele na Francesca va no khongela na va hi zvin’we va kombela wutlhari ga ku lwisana ni zvikarato zva siku gin’we ni gin’wani. Jehovha i no hlamula a mikhongelo yabye hi ku va nyika zvakuga zva moya hi cikhati ca kona. Hi cikombiso, va tiyisilwe nguvhu hi vhidhio ya tshango ga makabye wo kari a nga wula lezvi: “Laha hi hatlako hi ti zwananisa ni ciyimo ca ciswa, a litsako la hina li hatla li wuya zvin’we ni lungelo ga ku tirela Jehovha ni ku vhuna van’wani ka ciyimo ciswa.” c Ca wumbiri, va bohile ku chukwatisa a wutlhari gabye ga ku chumayela hi fone niku va zvi kotile ni ku sangula a cigondzo ca Bhibhiliya. Ca wunharu, va no vhumela hi mbilu yontlhe a ku tiyisiwa ni ku vhuniwa hi vamakabye. Hi lirandzo, a makabye wo kari wa cisati i no mbheta lembe na a va rumelela a mahungu yo koma ma nga hi ni vhesi ga Bhibhiliya siku ni siku. Loku hinawu hi vhumela ku a ciyimo ci cicile, hi ta zvi kota ku tsaka hi lezvi hi zvi kotako ku maha.

10. Zvini lezvi Christina a nga maha kasi a ti zwananisa ni ku cica ka hombe ku nga maheka wutomini gakwe?

¹⁰ Veka kupima ka zvilo zva ha tako ni ka zvazvinene. A makabye wo kari wa ku hi Christina, wa le Romenia, loyi a hanyako Japão i khunguvanyekile a cikhati leci a bandla gakwe ga ciNgiza gi nga vhaliwa. Hambulezvo, a nga tshamangi  hi ku alakanyela lezvi zvi nga mahekile. I no boha ku maha zvontlhe zvi nga hi ntan’wini wakwe kasi ku seketela a bandla ga lirimi la ciJapani ni ku hiseka ntirweni wa ku chumayela ka cipandze leco. I no kombela a wokari a nga tira naye kale kasi ku mu gondzisa ku wulawula khwatsi a ciJapani. A wasati loye i no vhumela ku tirisa a Bhibhiliya ni broxura Ti buze hi wutomi kala kupindzuka! kasi ku gondzisa Christina a ciJapani. Christina i no gondza ku wulawula khwatsi a ciJapani, kanilezvi a ca lisima nguvhu ku a wasati loyi a nga mu gondzisa i no lava ku tiva zvin’wani xungetano hi Bhibhiliya. Loku hi nga tshameli ku gayela a zvilo zvi nga hundza, hiva ni mawonela ma nene, a kucica ka citshuketi ku nga tshuka ku hi nehela a makatekwa ya ku hi wa nga se tshuka hi ma alakanyela.

11. Cini ci vhunileko a patswa lowu wu nga kumana ni cikarato ca ku cona?

¹¹ Vhuna van’wani. A patswa wo kari wu hanyako ka tiko legi a ntiro wa hina wu betelwako wu no sangula ku cona a cikhati leci a tiko gi ngawa hi tlhelo ga zvatimali. Makunu, zvini va nga maha? Co sangula, va hungulile a ntsengo wa mali va nga yi tirisa. Hi kulandzela, va tsikile ku veka kupima ka zvikarato zvabye, va veka kupima ka ku vhuna van’wani hi ku tirisa cikhati cabye ntirweni wa kuchumayela. (Miti. 20:35) A nuna wa kona i wulile lezvi: “Kota lezvi hi tshamako hi khomekile hi ntiro wa kuchumayela, a hi kumi cikhati ca ku tshama hi gayela a zvikarato zva hina, kanilezvi a cikhati ca hina hi ci tirisela ku maha lezvi Nungungulu a lavako ku hi maha.” Loku a ciyimo ca hina ci cica, hi fanele ku alakanya ku zva lisima nguvhu a ku simama ku vhuna van’wani, nguvhunguvhu hi ku va chumayela.

12. A cikombiso ca mupostoli Pawule ci nga hi vhunisa kuyini a ku ti zwananisa ni ciyimo ntirweni wa ku chumayela?

¹² Hi fanele ku olova ntirweni wa kuchumayela. Laha hi chumayelako, hi kuma a vanhu va kholwako a zvilo zvo hambanahambana, va tako hi ka matshamu ni ka midhawuko yo hambanahambana. Mupostoli Pawule i wa ti zwananisa ni ciyimo niku a cikombiso cakwe ci nga hi vhuna. Jesu i hlawulile Pawule kasi ava “mupostoli wa vamatiko”. (Rom. 11:13) Hikwalaho, Pawule i chumayele a vaJudha, ni vaGreki, vanhu va nga gondzile, ni zvisiwana, ni tihosi. Kasi a zvi kota ku khumba timbilu ta vanhu lavo vo hambanahambana, Pawule i no ti “maha zvontlhe ka vanhu vontlhe”. (1 Kor. 9:19-23) I wa ti karatela ku tiva ku a vanhu lava a nga bhula navo vata hi kwihi niku va kholwa yini. A ku maha lezvo zvi mu vhunile ku a ti zwananisa ni ciyimo, a bhula ni munhu mun’we ni mun’wani hi ndlela yi nga khumba a mbilu yakwe. Hinawu hi nga chukwatisa a ntiro wa hina wa ku chumayela hi ku ti zwananisa ni ciyimo hi tlhela hi zama ku ehleketa hi ndlela ya ku khumba a mbilu ya mun’we ni mun’wani.

13. I khombo muni gi tlhamuselwako ka 1 Va Le Korinte 8:9 legi hi to gi potsa loku hi ma kombisa cichavo a mawonela ya van’wani?

¹³ A kuolova konawu ka hi vhuna a ku ma kombisa cichavo a mawonela ya van’wani. Hi cikombiso, a vamakabye vo kari va cisati va zvi randza ku ti makiyara kuveni a van’wani a va zvi lavi. A maKristu yo kari ma zvi randza kunwa byala hi ndlela yo ringanisela kanilezvi a man’wani ma boha ku nga gi fembi. A maKristu wontlhe ma zvi lava ku hanya khwatsi kanilezvi ma hlawula tindlela to hambanahambana ta ku khatalela a lihanyo. Loku hi pimisa ku lezvi hi zvi alakanyako hi zvona zvi nga zvona hi tlhela hi zama ku zvi vhuvhumisa lomu bandleni, hi nga khunguvanyisa van’wani hi tlhela hi vanga a ku avana. Hina a hi zvi lava ku maha  lezvo! (Lera 1 Va Le Korinte 8:9; 10:23, 24) A hi woneni a zvikombiso zvimbiri zvi kombako lezvaku a ku hanya hi matshinya ya milayo ya Bhibhiliya zvi nga hi vhuna a kuva vanhu vo ringanisa hi tlhela hi vhuvhumisa kurula.

14. Matshinya muni ya milayo hi faneleko ku ma alakanya a cikhati leci hi hlawulako zvoboha ni ndlela ya ku ti sasekisa?

¹⁴ Mabohela ni kutisasekisa. Jehovha a nga hi byeli lezvi hi faneleko ku boha, kanilezvi i hi nyikile a matshinya ya milayo lawa hi faneleko ku ma landzela. Hi fanele ku boha hi ndlela yi dzundzako Nungungulu yi kombisako ku hi vanhu vo olova, va nga ni cichavo ni “kupima ku nene”. (1 Tim. 2:9, 10; 1 Ped. 3:3) Hikwalaho, a hi lavi ku boha hi ndlela yi kokako a kupima ka van’wani ka lezvi hi nga boha. A matshinya ya milayo ya Bhibhiliya ma ta vhuna a madhota kambe a ku ma nga veki a zvinanywananywana zva mabohela ni ku sasekisa misisi. Hi cikombiso, a madhota ya bandla go kari ma wa lava ku vhuna a majaha ma nga kari ma pimanyisa a matsemela ya misisi ya vafana va lomu cipandzeni, lava a misisi yabye yi nga hi yi tsongwani kanilezvi va nga xamuli. A madhota ma va vhunisile kuyini na ma nga veki a nayo? A muwoneleli wa cipandze i no leletela madhota kasi ma ya byela a vamakabye ku: “Loku a vamakabye va veka nguvhu kupima ka lezvi u nga tshamisa zvona va tsika ku ingisela lezvi u zvi wulako, a cikhati leci u nga laha ciluvelweni, zvi wula ku ku na ni cikarato co kari ka lezvi u nga bohisa zvona ni lezvi u nga ti sasekisisa zvona.” A magezu lawo ma vhunile a majaha a ku wona lezvi ma nga fanele ku maha na zvi nga zangi zvi lava ku a madhota ma veka nayo. d

15. Milayo muni ni matshinya ya milayo ya Bhibhiliya zvi to hi vhuna a ku hlawula a ndlela yinene ya ku khatalela a lihanyo la hina? (Va Le Roma 14:5)

¹⁵ Ku khatalela lihanyo. A muKristu mun’we ni mun’wani i fanele ku hlawula ha yece lezvi a  lavako ku li khatalelisa zvona a lihanyo lakwe. (Gal. 6:5) Lomu ka Bhibhiliya, kova ni milayo yi tsongwani yi khumbako lezvi a muKristu mun’we ni mun’wani a hlawulako ku tirisiwa zvona mababyi, ku nga nayo wa ku tsika nkhata ni wungoma. (Miti. 15:20; Gal. 5:19, 20) Lomu ka lezvi zvin’wani, a mun’we ni mun’wani i hlawula lezvi a zvi lavako. A vokari loku va babya vo lava ku tiriwa ntsena hi vadhokodhela kuveni a van’wani va lava a tin’wani tindlela ta ku tiriwa. Hi nga tshuka hi alakanya ku a tirelwa go kari ga vhuna kutani gi na ni mhango, kanilezvi hi fanele ku yi kombisa cichavo a fanelo leyi a vamakabye va hina va nga nayo ya ku hlawula a ndlela yo tiriwa hi yona mababyi. Mhakeni leyi, hi fanele ku alakanya lezvi: 1) Mufumo wa Nungungulu ntsena wu to mbheta mababyi hi ndlela yo mbhelela ni ya pindzukelwa. (Isa. 33:24) 2) A muKristu mun’we ni mun’wani i fanele ku ‘tiyiseka [khwatsi]’ hi lezvi zvi nga zvi nene kakwe. (Lera Va Le Roma 14:5.) 3) A hi lamuli van’wani ne a hi mahi nchumu wu to va khunguvanyisa. (Rom. 14:13) 4) A maKristu ma kombisa lirandzo niku ma zvi zwisisa ku a kubohana ka bandla ka lisima nguvhu a ku hundza a mawonela yabye. (Rom. 14:15, 19, 20) Loku hi alakanya a timhaka leti, hi tava ni wunghana ga hombe ni vamakabye va hina hi tlhela hi vhuvhumisa kurula lomu bandleni.

16. A dhota gi nga kombisa kuyini kuolova laha gi tirisanako ni man’wani madhota? (Wona ni mifota.)

¹⁶ A madhota ma fanele ku ranga hi wona ma komba ku ma olova. (1 Timote 3:2, 3) Hi cikombiso, a dhota go kari a gi faneli ku rindzela ku a mawonela ya gona contlhe cikhati ma vhumelwa hi madhota lawa man’wani ntsena hi lezvi gi kulileko. Ga zvi tiva lezvaku a moya wa Jehovha wu nga tirisa ni gihi dhota laha hubyeni kasi gi nyika mawonela ma to va vhuna ku maha a ciboho ca cinene. Loku ku nga hambunyetiwi a tshinya ga nayo ga Bhibhiliya, a madhota ma olovako ma ta seketela a ciboho ca lawa yo tala hi mbilu yontlhe hambu loku wona ma hi ni mawonela man’wani yo hambana.

17. Makatekwa muni lawa a maKristu ma olovako ma ti buzako hi wona?

¹⁷ A maKristu ma kuma makatekwa yo tala hi kuva yo olova. Hi ti buza hi wunghana ga gi nene ni vamakabye niku a bandla gi ti buza hi kurula. Ha tsaka hi kuva cikari ka vanhu va Jehovha va nga ni matshamela yo hambanahambana. Niku zva hi tsakisa a ku tiva ku hambu lezvi hi nga vanhu vo hambana, hi khozela Jehovha kota ngango wu boheneko. A kuhundza zvontlhe, ha tsaka hi ku tiva lezvaku hi pimanyisa Jehovha, a Nungungulu wa hina wa ku olova.