Ndzi pswalilwe hi 22 ka Dezembro wa 1929, le Noville, ci nga cidhoropana ca 9 wa masimu kusuhani ni Bastogne, le Ardenas wa Bélgica. Ku na ni zvilo zvo tsakisa zva wun’wanana ga mina zvi mahekileko masin’wini ni vapswali va mina. Mina ni ndzisana ya mina, Raimund, siku ni siku hi wa senga masi ya tihomu hi mandla niku hi wa vhunetela kutshoveleni. Lomu ka cidhoropana ca hina a vanhu va wa vhunana nguvhu; hontlheni hi wa ti nyiketela kasi ku vhunana.

A vapswali va mina, Emile na Alice, va wa hi vaKatolika va hombe. Va wa maha lezvi va nge i Misa Sonto ni Sonto. Hambulezvo, kwalomu ka va 1939, a maphayona yo kari ya le Inglaterra ma no endzela a cidhoropana ca hina ma nyika papayi a revhista Consolação (zvezvi gi vitaniwako ku i Khindlimuka!). Papayi i no tekela ku zvi pola lezvaku a marevhista lawo ma wa wula lisine a tlhela a sangula ku lera Bhibhiliya. A cikhati a nga nyima ku kuya ka Misa, a vaakelani va hina lava va nga hi vanghana, va no mu vhukela nguvhu. Va no kurumeta papayi lezvaku a simama ava muKatolika lezvi zvi nga maha ku va holovisana ku ku phum.

Zvi wa ndzi bayisa nguvhu a ku wona Papayi na a xanisiwa hi vaakelani va hina. Lezvo zvi ndzi mahile ku ndzi hlota civhuno ca Nungungulu ka mukhongelo wo huma mbilwini lowu ndzi wu kumbukileko kusanguleni ka ndzima leyi. A cikhati leci a vaakelani va nga nyima ku hi vhukela, a mbilu ya mina yi no tala hi kutsaka. Ndzi no tiyiseka lezvaku Jehovha hi ‘loyi a zwako mikhongelo’.

A vaNazi va Alemanya va no dhumela a tiko ga Bélgica hi 10 ka Maio wa 1940, niku kota wuyelo  ga kona, a vanhu vo tala va no tsutsuma Bélgica. A ngango wa hina wu no tsutsuma wuya dzongeni wa França. Lomu ndleleni, ka zvikhati zvin’wani hi wa hundza hi ka matshamu ya mhango nguvhu, laha a masochwa ya Alemanya ni ya França ma ngalwa ku ku phum.

A cikhati leci zvi nga koteka ku hi tlhela kaya, hi noya kuma lezvaku a kutala ka zvilo zva hina zvi wa tekilwe. Ku wa no sala a mbyana ya hina basi ya ku hi Bobbie, hi yona yi nga hi hoyozela. A zviyimo lezvo zvi mahile lezvaku ndzi ti wutisa ku: ‘Hikuyini ku nga ni tiyimpi ni wusiwana’?

Ka cikhati caleco, hi no vhuneka nguvhu hi ku endzelwa hi makabye Emile Schrantz, a a phayona go tsumbeka tlhelo dhota. I no tlhamusela zvi ku dlunya hi ku tirisa Bhibhiliya a ku hikuyini hi xanisekako a tlhela a hlamula zvin’wani zviwutiso zva mina xungetano hi wutomi. Ndzi nova ni wunghana ga hombe na Jehovha ndzi tlhela ndzi tiyiseka lezvaku i Nungungulu wa lirandzo.

Hambu a cikhati leci a yimpi yi nga kala yi nga se mbhela, a ngango wa hina wu wa tlhangana nguvhu ni vamakabye. Hi Agosto wa 1943, makabye José-Nicolas Minet i no hi endzela laha kaya kasi a ta hi vekela kanelo. I no wutisa ku: “Himani a zvi lavako a ku bhabhatisiwa?” Mina na papayi hi tlakusa mawoko. Hi no bhabhatisiwa ka cicongwana ci nga hi laha kusuhani ni masimu ya hina.

Hi Dezembro wa 1944, ndzeni ka Yimpi ya Wumbiri ya Misava Yontlhe, a butho ga Alemanya gi no dhumela mupela-gambo wa Europa hi khati go gumesa hi ntamu wa hombe, ku nga yimpi yi vitaniwako ku i Yimpi ya Ardenas. Hi wa tshama kusuhani ni laha ku nga lwiwa kona, niku hi fihlalile ka yindlu ya hina ya lomu hasi hi cipimo ca hweti. Ka siku go kari, a cikhati leci ndzi nga huma kasi ndzi ya vhuvela zvifuyo, ku no hoxelwa mabhombha yo kari ya hombe ma hahlula masimu ni le hehla ka yindlu. A sochwa go kari ga Amerika gi nga hi laha cibaleni, kusuhani na mina, gi no banguleka, giku: “Barama!” Ndzi no tsutsuma ndzi tshinela laha kusuhani kakwe a ndzi boha kapasete yakwe kasi ku ndzi vhikela.

Andzhako ka yimpi, hi wa bhula hi kukhandzakanya ni vamakabye va bandla ga Liège, gi nga kumela ka pfhuka wa cipimo ca 90 wa tikilometro le n’walungu. Hi kufamba ka cikhati, zvi no koteka lezvaku ku yimisiwa a ntlawa wutsongwani wa cigondzo le Bastogne. Ndzi no sangula ku tira ka ku  hakhelisa mikhupo niku ndzi vile ni thomo ga ku gondza nayo. Hi ndzhako ka cikhati, ndzi no tira ka hofisa ya mufumo. Hi 1951, ku no mahiwa mutlhangano wa wutsongwani wa cipandze le Bastogne. Ka mutlhangano lowo ku wa hi cipimo ca 100 wa vanhu, a ku patsa ni phayona ga cisati ga ku hiseka nguvhu ga ku hi Elly Reuter. I wa fambile 50 wa tikilometro hi bhasikeni kasi ava kona ka mutlhangano lowo. Na zvi nga seya kule hi no sangula ku randzana, hi bohisana phera. Elly i wa kumile konvhite ya kuya Cikoleni ca Gileyadhe, le Estados Unidos. I no tsalela a tsindza ga misava yontlhe kasi ku tlhamusela lezvaku hikuyini a nga alakanya ku i chukwana a ku ala a konvhite leyo. Makabye Knorr, loyi a nga rangela a vanhu va Jehovha cikhatini leco, i no mu hlamula hi ndlela ya yinene a ku kuzvilava a siku go kari u taya cikoleni ca Gileyadhe ni nuna wa wena. Hi no chadha hi 1953.

Ka lembe galego, mina na Elly hi noya ka Mutlhangano wa Sociedade do Novo Mundo wu mahilweko le Estádio ca Yankee, Nova Iorque. Ka mutlhangano lowo ndzi no tivana ni makabye wokari a ndzi nyikileko ntiro wa wunene a tlhela a ndzi ramba kuya Estados Unidos. Andzhako ka loku hi khongele ka Jehovha hi zvona, mina na Elly hi no boha a ku ala a konvhite leyo, hi tlhela Bélgica hi ya vhunetela a ntlawa wa wutsongwani wa cipimo ca 10 wa vahuweleli le Bastogne. Ka lembe gi nga landzela, hi no katekisiwa hi kuva ni n’wana wa mufana, wa ku hi Serge. A ya hava hi ku andzhako ka 7 wa tihweti, Serge i no babya a gumesa afa. Hi no byela Jehovha hi mukhongelo a kubayisa loku hi nga kuzwa, niku hi tiyisilwe nguvhu hi kutsumba ko tiya ka kuvhuka ka vafileko.

Hi Outubro wa 1961, ndzi no kuma ntiro wu nga ndzi vhumelela ku phayona. Hambulezvo, ka siku galego ndzi no fonelwa hi makabye a nga tira ka ravi ga Bélgica. I no ndzi wutisa lezvaku zvi nga koteka ku ndzi sangula ku tira kota nandza ga cipandze ke (zvezvi a vitaniwa ku muwoneleli wa cipandze). Ndzi no mu wutisa ku: “A zvi lavi ku hi sangula hi ku tira kota maphayona na hi nga se vhumela a ciavelo leci?” A makabye loye i no hlamula ku hi maha zvezvo. Andzhako ka 6 wa tihweti na hi phayona, hi no sangula a ntiro wa cipandze hi Setembro wa 1962.

Andzhako ka malembe mambiri ntirweni wa cipandze, hi no rambiwa kuya tira ka Bheteli ya le Bruxelas. Hi no sangula ku tira seyo hi Outubro wa 1964. A ciavelo leco ca ciswa ci hi tisele makatekwa yo tala. Andzhakunyana ka loku makabye Knorr a endzele Bheteli ya hina hi 1965, ndzi no hlamala nguvhu hi ku yimisiwa kota nandza ga ravi. Andzhako ka lezvo, mina na Elly hi no rambiwa kuya gondza Cikola ca Gileyadhe ka turma ya wu 41. A magezu ya makabye Knorr a nga ma wulile ka 13 wa malembe ndzhako ma no tatiseka! Andzhako ka ku gradhuwara hi no tlhela ka Bheteli ya Bélgica.

Hi malembe yo tala ndzi vile ni thomo ga ku tirisa wutivi legi ndzi nga hi nago hi nayo kasi ndzi seketela a kutlhatlheka ka hina Europa ni ka matshamu man’wani. (Filp. 1:7) Lezvo zvi mahile ku ndzi bhula ni vatiri va mufumo va 55 wa matiko ni ku hundza lomu a ntiro wa hina wu nga vekelwa mimbhingano kutani betelwa. Wutshan’wini ga ku ndzi chikela ndzi  ti tivekisa kota mutivi wa hombe wa nayo, ndzi wa ti tivekisa kota “munhu wa Nungungulu”. Contlhe cikhati ndzi wa hlota wurangeli ga Jehovha hi mukhongelo, hakuva ndzi wa zvi tiva lezvaku ‘a mbilu ya hosi [kutani mulamuli] yi khwatsi i congo wa mati lomu canjeni ga Jehovha; i yi fambisa ni kwihi laha yena a ku randzako’. — Mav. 21:1.

A tshango go kari gi ndzi khumbileko nguvhu ku vile mabhulo lawa ndzi ngava nawo ni ciro co kari ca Parlamento ya Europa. Ndzi wa mahile zvikombelo zvo tala kasi ku wulawula naye, niku hi ku gumesa i no vhumela ku hi bhula. I no wula lezvi: “Ndzi ku nyika 5 minuto basi kasi hi bhula, u nga hundzisi.” Ndzi no koramisa a hloko ndzi sangula ku khongela. A wanuna loye i no ndzi wutisa na a kwatile lezvaku zvini ndzi nga kari ndzi maha. Ndzi no tlakusa hloko ndziku: “Ndzi wo bonga Nungungulu hi kota ya lezvi u nga gin’we ga malandza yakwe.” I no ndzi wutisa ku: “U lava ku wula yini hi lezvo?” Ndzi mu komba Va Le Roma 13:4. A wanuna loye i wa hi muProtestante, hikwalaho a vhesi lego gi mu khumbile nguvhu. Give gihi wuyelo ga kona? I no ndzi nyika 30 minuto kasi hi bhula, niku hi vile ni mutlhangano wu vileko ni mabhindzu ya manene. A wanuna loye i zile a wula ni lezvi a nga wu kombisisa zvona cichavo a ntiro wa Vakustumunyu va Jehovha.

Hi kufamba ka malembe, le Europa a Vakustumunyu va Jehovha va lwele tifanelo tabye makhati yo tala xungetano hi ku nga ti ngheniseli ka politika, ni ku hlayisa vana, ni mikhupo ni zvin’wani. Give thomo ga hombe a ku ndzi patseka kuxuxiweni ka timhaka leto ni ku zvi wona hi lawa ya mina lezvi Jehovha a hi vhunisileko zvona a ku hlula. A Vakustumunyu va Jehovha va hlulile a 140 wa timhaka ni ku hundza ka Tribhunali ya Europa ya Tifanelo ta Vanhu!

Ndzeni ka va 1990, ndzi tirile na makabye Philip Brumley wa le tsindza ga misava yontlhe na makabye Valter Farneti wa le Italia, kasi ku vhuna a vamakabye va hina va le Cuba lezvaku va khozela Jehovha na va tlhatlhekile kota lezvi a ntiro wa hina seyo wu nga betelwa. Ndzi no tsalela a embaixada ya Cuba le Bélgica hi gumesa hi tlhangana ni mutiri wa mufumo loyi a nga yimisilwe kasi ku khatalela a cikombelo ca hina. Ka mutlhangano wa hina wo sangula, a hi zvi kotangi a ku lulamisa a mavalivali wontlhe lawa ma nga maha ku a ntiro wu betelwa.

Andzhako ka ku hlota wurangeli ga Jehovha hi mukhongelo, hi no kombela hi tlhela hi vhumelelwa a ku rumela 5000 wa maBhibhiliya le Cuba. A maBhibhiliya lawo ma chikele khwatsi ma tlhela ma avelwa ka vamakabye. Hikwalaho, hi no chikelela magumo ya lezvaku Jehovha wa katekisa a kutikarata ka hina. Andzhako ka lezvo, hi no tlhela hi kombela ku rumela man’wani maBhibhiliya ya 27 500. A mufumo wu no vhumela. A ku vhuna a vamakabye va  hina vo randzeka va le Cuba lezvaku a munhu ni munhu ava ni Bhibhiliya gakwe zvi ndzi tsakisile nguvhu.

Ndzi endzele a tiko ga Cuba hi makhati yo tala kasi ku vhunetela ku a ntiro wa hina wu mahiwa hi kuya hi nayo. Laha ndzi nga kari ndzi maha lezvo, ndzi zvi kotile a ku chata wunghana ga ginene ni vatiri va mufumo.

Hi 1994 ku no dawa a 100 000 wa vanhu ni ku hundza cikhatini ca kudayelwa ka vaTutsi le Ruanda. A vamakabye va hina vonawu va delwe. Zvalezvo ku no yimisiwa ntlawa wa vamakabye kasi va vhunetela a vamakabye ka tiko lego.

A cikhati leci a ntlawa wa hina wu nga chikela le Kigali, ku nga tsindza ga Ruanda, hi no kuma lezvaku a makhurisi ya hofisa ya wuhundzuluseli ni ya lomu ku nga vekiwa kona mabhuku ma wa bhoxetelwe hi tibhala. Hi nozwa matimu yo chavisa nguvhu ya vamakabye va nga delwe hi mikwana ya hombe. Kanilezvi hi no tlhela hizwa lezvi a vamakabye va nga kari kombisanisa zvona lirandzo hi mitiro. Hi cikombiso, hi tiveni ni makabye wa muTutsi a nga fihlele lomu kheleni hi 28 wa masiku, a vhikelwa hi ngango wa Vakustumunyu va Jehovha wa vaHutu. Ndzeni ka mutlhangano le Kigali, hi tiyisile vamakabye va ku hundza 900 hi tlhelo ga moya.

Hi kulandzela, hi noya tikweni ga Zaire (zvezvi gi vitaniwa ku República Democrática do Congo) hi ya lava vamakabye vo tala va le Ruanda va nga tsutsumile vaya tivaleni ta valuveli kusuhani ni dhoropa ga Goma. Hi no va vhumala, hikwalaho hi no khongela ka Jehovha kasi a hi vhuna ku hi va kuma. Andzhako ka lezvo, hi no wona wokari na ata laha hi nga hi kona, hi mu wutisa ku i wa tiva Kustumunyu wo kari wa Jehovha ke. A hlamula aku: “Ndzi Kustumunyu. Ndzi tsakela ku mu heleketa ka Kometi ya ku lamulela timhango.” Andzhako ka mutlhangano wo tiyisa ni Kometi ya ku lamulela timhango, hi no maha mutlhangano ni cipimo ca 1600 wa vamakabye va nga tsutsumile Ruanda kasi ku va chavelela ni ku va tiyisa hi tlhelo ga moya. Hi no tlhela hi va lerela papilo ga Hubye yi Fumako. A vamakabye va no khumbiwa nguvhu hi kuzwa magezu lawa yo tiyisa, yaku: “Contlhe cikhati ha mu khongelela. Ha zvi tiva lezvaku Jehovha a nga ta mu rivala.” A magezu lawa ya Hubye yi Fumako ma wa hi lisine. Zvezvi, le Ruanda ku na ni 30 000 wa Vakustumunyu ni ku hundza!

Andzhako ka 58 wa malembe na hi chadhile, ndzi no felwa hi sati wa mina, Elly, hi 2011. Jehovha i no ndzi chavelela laha ndzi nga mu byela lezvi ndzi nga karatekisile zvona. Ndzi chavelelwe kambe hi ku bhulela van’wani a mahungu ya manene ya Mufumo.

Hambu lezvi ndzi nga kwalomu ka 90 wa malembe, ndza ha simama ku hlengela kuchumayeleni vhiki ni vhiki. Zva ndzi tsakisa a ku vhunetela a Dhepartamento ya ta milayo laha ravini ga Bélgica, ni ku va hlawutela matshango ya mina a van’wani, ni ku vhunetela ku tiyisa a vaswa va ngango wa Bheteli.

Ndzi mahile mukhongelo wa mina wo sangula ka Jehovha kwalomu ka 84 wa malembe ma hundzileko. Lawo ma wa hi masangulo ya wutomi go tsakisa ma ndzi mahileko ndziva ni wunghana ga hombe nguvhu na Jehovha. A ndzo ku bonga hi lezvi wutomini ga mina gontlhe Jehovha a ingiselako mikhongelo ya mina. — Lis. 66:19. b