1-2. Hi kuya hi Lisimu 40:5, zvinyikiwo muni lezvi Jehovha a hi nyikako niku hikuyini hi to bhula hi zvona ka ndzima leyi?

JEHOVHA i Nungungulu wa kuhana. Ehleketa hi zvinyikiwo zvo kari a hi nyikako zvo kota: misava, ku nga muti wa hina wo saseka; wongo ga hina go hlamalisa; ni Mhaka yakwe ya lisima, a Bhibhiliya. Hi zvinyikiwo lezvi zva zvinharu, Jehovha i hi nyikile wutshamu go hanya kona, ha zvi kota ku pimisa ni ku bhula ni van’wani a tlhela a hlamula zviwutiso zva lisima lezvi hi nga ha ti wutisako. — Lera Lisimu 40:5.

² Ka ndzima leyi hi ta bhulanyana hi zvinyikiwo lezvi zva zvinharu. Laha hi ehleketako nguvhu hi zvona hi taya hi zvi bonga nguvhu niku hi taya hi zvi lava nguvhu a ku tsakisa Jehovha, a Muvangi wa hina wa lirandzo. (Kuv. 4:11) Ahandle ka lezvo, hi tava hi longile khwatsi a ku vhuna lava va khohlisiwako hi gondzo ya lezvaku a zvilo zvi no tumbuluka ha zvoce.

3. Hikuyini a misava yi hambeneko ni man’wani ma planeta?

³ A wutlhari ga Nungungulu gi woneka khwatsi ka lezvi a nga yi vangisa zvona misava, a muti wa hina. (Rom. 1:20; Mah. 3:4) Ku na ni man’wani ma planeta ma rendzelekako gambo, kanilezvi a misava hi yona planeta yo hlawuleka nguvhu a ku hundza wontlhe hakuva yi na ni zvontlhe zvi lavekako kasi a vanhu va hanya.

4. Hikuyini hi nga wulako lezvaku a misava yi nene nguvhu a ku hundza a ngalava yo mahiwa hi munhu?

⁴ Hi ndlela yo kari, a misava yi fana ni ngalava yi delukako lomu bimbini ga hombe. Kanilezvi ku na ni kuhambana ka hombe cikari ka misava ni ngalava yi teleko hi vanhu. Hi cikombiso, lava va nga lomu ka ngalava va wa ta hanya a cikhati co kota kwihi loku zvi wo lava ku va ti mahela ha voce a moya wo hefemula (oxigénio), zvakuga, ni mati na va nga hoxi chaka le handle ka ngalava? A vanhu lavo va wa ta hatla vafa. Kanilezvi a misava ya zvi  kota ku maha lezvaku a vanhu ni zvihari zva talela ga cima zvi simama zvi hanya. Ya zvi kota a ku humesa a moya lowu hi hefemulako, zvakuga, ni mati niku a zvilo lezvi zvontlhe a hi tshuki hi zvi vhumala. Hambu lezvi ka ku a chaka gontlhe gi tshama kwalaha misaveni, yi simama yi sasekile na zvi ringana ku hanya ka yona. Zvi kotekisa kuyini lezvo? Hi ku Jehovha i mahile misava hi ndlela ya ku yi zvi kota a ku cica chaka giva nchumu wa wu nene wa ku wu nga tirisiwa kambe. Zvezvi hi ta bhula kutsongwani hi lezvi hi nga gi wonisako zvona a wutlhari ga Jehovha ka lezvi zvi mahekako hi oxigénio ni mati.

5. Hikuyini hi kalako hi nga tshuki hi vhumala a moya wa ku hefemula niku lezvo zvi tiyisekisa yini?

⁵ A oxigénio i moya lowu a vanhu ni zvihari zvi wu lavako kasi zvi kota ku hanya. Lembe ni lembe a zvivangwa zvi hanyako zvi hefemula a moya wo tala wa wu nene. A zvivangwa lezvo zvi humesa a moya wa chaka wu vitaniwako ku i dióxido de carbono. A zvivangwa lezvo a zvi tshuki zvi mbheta a oxigénio niku a ndengelenge a yi tshuki yi tala hi moya wa “chaka”, ku nga dióxido de carbono. Hikuyini? Hakuva Jehovha i vangile tisinya to hambanahambana, a ta hombe ni ta titsongwani, kasi ti koka a dióxido de carbono ti humesa a oxigénio. Kota lezvi a ciclo de oxigénio yi humesako a moya lowu hi hefemulako, yi tiyisekisa a magezu ma tsalilweko ka Mitiro 17:24, 25 yaku: “Nungungulu . . . hi yena a nyikako wutomi a vanhu vontlhe ni kuhefemula.”

6. Hikuyini hi kalako hi nga tshuki hi vhumala mati niku lezvo zvi komba yini? (Wona ni kwadru “ A mati cinyikiwo ci tako hi ka Jehovha”.)

⁶ Kota lezvi a misava yi nga tsawukana ni gambo hi pfhuka wa wu nene, zva koteka ku hiva ni mati laha misaveni. Kanilezvi loku yi wa no tshinela kutsininani basi le ka gambo, a mati wontlhe laha misaveni ma wa tapswha, a misava yi hisa nguvhu yi tlhela yi woma laha ka ku ku nga hanyi nchumu laha misaveni. Loku yi wa no engetela ku tsawukana kutsininani basi ni gambo, a mati wontlhe ma wa ta titimela ma woma ma maha ribye, a misava yi fenengetiwa hi gapongo ni gelo. Kanilezvi, kota lezvi Jehovha a vekileko misava ka pfhuka wa wu nene, zvi maha ku laha misaveni kuva ni mati ma hi nyika wutomi. Kasi hiva ni mati zvi mahisa lezvi: A gambo gi hisa mati lomu mabimbini ni laha misaveni mapswha hi ku hisa loku kasi maya maha marefu. Lembe ni lembe, a gambo gi pswhisa a mati ya ku ringana ku tata 500 000 wa mathangi ya 1 kilometro a kuleha, kuanama ni kueta. A mati lawo ma tshama laha ndengelengeni hi cipimo ca 10 wa masiku na ma nga sewa kota vhula kutani gapongo. Hi kugumesa, a mati ma tlhela ma ya lomu mabimbini kutani ka zvin’wani zvibuka zva mati; andzhako ka lezvo, ma tlhela ma phinda zva lezvi zva zvin’we. Jehovha i zvi mahisile lezvo kasi a misava yi tshama na yi hi ni mati contlhe cikhati; lezvo zvi komba ku Jehovha i na ni wutlhari ni ntamu. — Joba 36:27, 28; Mutsh. 1:7.

7. Hi tihi a tindlela to kari hi nga kombisako hi tona a kubonga cinyikiwo ci kumbukiwako ka Lisimu 115:16?

⁷ Zvini zvi nga hi vhunako a ku yi bonga nguvhu a misava ya hina yo hlamalisa ni zvontlhe zva zvi nene lezvi zvi nga ka yona? (Lera Lisimu 115:16.) A yin’we ya tindlela ku ehleketa hi zvilo lezvi Jehovha a zvi vangileko. Lezvo zvi ta hi kuca a ku hi mu bonga siku ni siku gi cako hi kota ya zvilo zva zvi nene a hi nyikako. Hi nga komba kambe lezvaku ha yi bonga misava hi ku basisa lomu hi tshamako kona.

8. Hikuyini hi wulako lezvaku a wongo ga munhu gi mahilwe hi ndlela yo hlamalisa?

⁸ A wongo ga munhu gi mahilwe hi ndlela yo hlamalisa. A cikhati leci hi nga hi lomu ndzeni ka vamamani va hina, a wongo ga hina gi wa kula hi ku landza lezvi Nungungulu a gi vekisileko zvona, niku kadha minuto ku wa pswalelana a mazanazana ya ma célula ya wongo! A vakambisisi  va komba lezvaku a wongo ga munhu wa hombe gi na ni ma célula yo hlawuleka ya kuya kwalomu ka 100 wa tibhiliyoni, ma vitaniwako ku ma neurônio. A ma célula lawo ma wumba a wongo ga hina gi pezako 1,5 wa tikilo. Wona zvikombiso zvitsongwani zvo hlamalisa zva lezvi a wongo ga hina gi zvi kotako ku maha.

9. Hikuyini u wonako a ku wulawula kota cinyikiwo ci tako hi ka Nungungulu?

⁹ A ku wulawula cihlamaliso. Hi nga ehleketa hi lezvi zvi humelelako a cikhati hi wulawulako. Gezu ni gezu hi lavako ku wula, a wongo ga hina gi fanele ku zwananisa a kutihenyahenya ka cipimo ca 100 wa misiha. A misiha leyo yi lomu ka lirimi, ka malakalaka, ka nomu, ka tihlaya ni ka cifuva. Yontlhe yi fanele ku ti henyahenya hi ndlela ya kona kasi lezvi hi wulawulako zvi zwala khwatsi. Xungetano hi ku zvi kota ku wulawula a tirimi to tala, a cigondzo co kari ci humesilweko hi 2019 ci kombile lezvaku a zvivanana zva ha hiko ku pswaliwa zvi nga zvi kota ku khomela lezvi hi wulawulako zvi tlhela zvi hlamula. Lezvo zvi seketela lezvi a vakambisisi vo tala va zvi kholwako, zvaku hi pswaliwa na hi zvi kota ku gondza hi tlhela hi tiva ku wulawula lirimi lo kari. Kunene a ku wulawula cinyikiwo ci tako hi ka Nungungulu. — Ekso. 4:11.

10. Hi nga zvi kombisa kuyini lezvaku ha ci bonga a cinyikiwo ca Nungungulu ca ku wulawula?

¹⁰ A yin’we ya tindlela hi nga kombako hi yona lezvaku ha ci bonga a cinyikiwo ca Nungungulu ca ku wulawula, ku tlhamusela lezvi hi zvi kholwako hi Nungungulu ka lava va hi wutisako lezvaku hikuyini hi kalako hi nga vhumeli a gondzo yaku a zvilo zvi no tumbuluka ha zvoce. (Lis. 9:1; 1 Ped. 3:15) Lava va vhuvhumisako a gondzo leyo va wula lezvaku a misava ni zvilo zvi nga ka yona a zvi vangiwangi. Loku hi tirisa a Bhibhiliya ni timhaka to kari ti tlhamuselwako ka ndzima leyi, hi nga yimela a Papayi wa hina wa le tilweni hi tlhela hi tlhamusela lava va lavako ku tiva ku hikuyini hi tiyisekako lezvaku Jehovha hi yena Muvangi wa tilo ni misava. — Lis. 102:25; Isa. 40:25, 26.

11. Wula cin’we ca zvigelo zvi mahako ku a wongo ga hina gi hlamalisa.

¹¹ A tshamela ga hina ga ku alakanya zvilo ga hlamalisa. Ka cikhati ci hundzileko, a mutsali wo kari wa mabhuku i wulile lezvaku a wongo ga munhu gi nga zvi kota ku alakanya mahungu yaku ma nga tata 20 wa timiliyoni ta mabhuku. Hambulezvo, zvezvi ku wuliwa lezvaku zva koteka ku hi alakanya zvotala nguvhu a ku hundza lezvo. Hi nga wona a ku hlamalisa ka wongo ga hina!

12. Hina vanhu hi hambanisa kuyini ni zvihari mhakeni ya ku gondza lezvi hi faneleko ku hanyisa zvona?

¹² Ka zvivangwa zvontlhe zva laha misaveni, a vanhu hi vona voce va zvi kotako a ku gondza a mahanyela hi ku alakanya lezvi zvi va humeleleko ka cikhati ci hundzileko va tlhela va gondza cokari ka zvona. Kota wuyelo ga gona, ha zvi kota ku gondza mahanyela ya ma nene hi tlhela hi cica a mawonela ya hina ni lezvi hi hanyisako zvona. (1 Kor. 6:9-11; Kol. 3:9, 10) Hi lisine, hi nga gondzisa livhalo la hina kasi li tiva ku hambanisa a zva zvi nene ni zva hava. (Mah. 5: 14) Hi nga gondza ku kombisa lirandzo, kuzwela wusiwana, ni wuxinji. Hi nga gondza ni ku pimanyisa a kululama ka Jehovha.

13. Hi kuya hi Lisimu 77:11, 12, zvini hi faneleko ku zvi alakanya?

¹³ A yin’we ya tindlela hi nga kombako hi yona lezvaku ha ci bonga a cinyikiwo ca mapimo, ku zama a ku alakanya a makhati wontlhe lawa Jehovha a hi vhunileko a tlhela a hi chavelela cikhatini ci hundzileko. Lezvo zvi ta tiyisa a kutsumba ka hina ka lezvaku i ta tlhela a hi vhuna ni cikhatini ci tako. (Lera Lisimu 77:11, 12; 78:4, 7) A yin’wani ndlela ku alakanya a zvilo zva zvi nene lezvi a van’wani va hi mahelako hi tlhela hi kombisa kubonga. A vakambisisi va polile lezvaku lava va kombisako kubonga va tolovela kuva vanhu vo tsaka. Hi maha khwatsi kambe loku hi pimanyisa Jehovha hi rivakelwa zvokari. Hi cikombiso, Jehovha i na ni maalakanyo yo mbhelela, kanilezvi loku hi ti sola wa hi tsetselela a tlhela a rivala zviwonho hi zvi mahileko. (Lis. 25:7; 130:3, 4) I lava ku hinawu hi maha zvalezvo ka van’wani loku va ti sola ka zvihoxo va zvi mahileko zvi hi khunguvanyisa. — Mat. 6:14; Luka 17:3, 4.

14. Hi nga kombisa kuyini lezvaku ha gi bonga a wongo, ci nga cinyikiwo co hlamalisa?

¹⁴ Hi nga kombisa lezvaku ha bonga a cinyikiwo leci co hlamalisa ca wongo hi ku gi tirisa kasi hi mu nyika wudzundzo Loyi a hi nyikileko. A vokari va tirisa a wongo gabye kasi ku ti mahela zviboho zva lezvi zvi nga zvi nene ni lezvi zvi bihileko. Kanilezvi kota lezvi ku nga Jehovha a nga hi vanga, zva zwala a ku hi rindzela lezvaku a milayo yakwe yiva yona ya yi nene nguvhu a ku hundza ni yihi milayo hi nga ti vekelako. (Rom. 12:1, 2) Loku hi hanya hi milayo yakwe hi tava ni kurula. (Isa. 48:17, 18) Loku hi tiva lezvi Jehovha a zvi lavako ka hina, hi mu tisela a wudzundzo a Muvangi wa hina tlhelo Papayi wa hina, hi tlhela hi mu maha a tizwa matshandza hi hina. — Mav. 27:11.

15. A Bhibhiliya, ci nga cinyikiwo ci tako hi ka Jehovha, ci li kombisa kuyini a lirandzo lakwe hi vanhu?

¹⁵ A Bhibhiliya cinyikiwo ca lirandzo ci tako hi ka Nungungulu. A Papayi wa hina wa le tilweni i pimisele vanhu lezvaku va tsala a Bhibhiliya hakuva  wa khatala nguvhu hi vana vakwe va laha misaveni. Hi ku tirisa a Bhibhiliya, Jehovha wa hlamula a zviwutiso zva lisima nguvhu lezvi hi nga ha ti wutisako, zvo kota lezvi: Hita hi kwihi? Hi hanyela yini? Ni leci caku, gi ta tshamisa kuyini a wutomi cikhatini ci tako? Jehovha i lava lezvaku a vana vakwe vontlhe va tiva mihlamulo ya zviwutiso lezvi. Hikwalaho i kuca vanhu lezvaku va hundzulusela a Bhibhiliya hi tirimi to tala. Inyamutlha, a Bhibhiliya gontlhe kutani cipandze ca gona ga kumeka hi tirimi to hundza 3000 wa tona. A matin’wini vontlhe ya vanhu, a Bhibhiliya hi gona a bhuku gi hundzuluselwako nguvhu gi tlhela gi avelwa vanhu misaveni yontlhe. Ni kwihi laha a munhu hanyako kona kutani a lirimi leli a wulawulako, a ku tala ka vanhu va ni thomo ga ku gondza a mahungu ya Bhibhiliya hi lirimi labye la mabeleko. — Wona a kwadru “ Lezvi a Bhibhiliya gi nga kumekisa zvona hi tirimi ta Afrika”.

16. Hi kuya hi Matewu 28:19, 20, hi nga kombisa kuyini lezvaku ha gi bonga a Bhibhiliya?

¹⁶ Hi nga komba lezvaku ha bonga a Bhibhiliya hi ku gi lera siku ni siku, hi ehleketa hi lezvi gi zvi gondzisako ni ku maha zvontlhe zvi nga ntan’wini wa hina kasi hi tirisa lezvi hi gondzako. Ahandle ka lezvo, hi kombisa kubonga hi ku maha zvontlhe hi zvi kotako kasi hi chumayela a mahungu ya Bhibhiliya ka vanhu vo tala hi laha zvi kotekako hi kona. — Lis. 1:1-3; Mat. 24:14; lera Matewu 28:19, 20.

17. Zvinyikiwo muni hi bhulileko hi zvona ka ndzima leyi niku zvini hi to bhula hi zvona ka ndzima yi landzelako?

¹⁷ Kala laha hi bhulile hi zvinyikiwo lezvi zva Nungungulu: Misava, ni wongo ga hina gi mahilweko hi ndlela yo hlamalisa, ni Bhibhiliya, a Mhaka ya Nungungulu. Kanilezvi ku na ni zvin’wani zvinyikiwo zvi nga wonekiko lezvi Jehovha a hi nyikako. A titshomba leto ti nga wonekiko hi ta bhula hi tona ka ndzima yi landzelako.