U wa zvi tiva?
Ahandle ka lezvi a Bhibhiliya gi zvi wulako, zvikombiso muni zvi tiyisekisako lezvaku hakunene a vaIzrayeli va wa hi tikhumbi le Gibhite?
A Bhibhiliya gi wula lezvaku andzhako ka loku a vaMidhiyani va tekile Josefa va famba naye Gibhite, Jakobe ni ngango wakwe va no rura le tikweni ga Khanani vaya Gibhite. Va noya aka lomu Goxeni, kusuhani ni congo wa Nilo. (Gen. 47:1, 6) A vaIzrayeli ‘va no beleka va andza, va tala nguvhu, va hi ni ntamu’. Hikwalaho a vaGibhite va no sangula a ku va chava nguvhu va va kurumeta a ku maha tikhumbi tabye. — Ekso. 1:7-14.
A vakaneti vo kari va masikwini ya hina va wa poyilela a matimu lawa ya Bhibhiliya va ku i tsheketo. Hambulezvo, ku na ni zvikombiso zvi kombako lezvaku a pswalo wa Xemi * wu tshamile le Gibhite wa kale na va hi tikhumbi.
Hi cikombiso, a titlhari to kari ti no pola a marumbi ya kale le Norte wa Gibhite. A tlhari yo kari ya Bhibhiliya ku hi John Bimson yi no wula lezvaku ku wa hi ni 20 wa zvikombiso kutani ku hundza zva marumbi ya vanhu va ka Xemi le Norte wa Gibhite. A ku hundza lezvo, James K. Hoffmeier, a tlhari ya ku tiva matimu ya Gibhite wa kale, i wula lezvi: “Lomu ka malembe ya ku sukela 1800 kala 1540 Mahlweni ka Nguva ya Hina, a tiko ga Gibhite gi wa hi wutshamu go tsakelwa hi vanhu vo tala va nga wulawula tirimi ta pswalo wa Xemi, va ngata hi le tikweni ga Azia.” A tlhela aku: “A cikhati leci hi cona cin’we ni cikhati ca Abrahama, Isaka na Jakobe. Hi caleci ca cin’we kambe ni cikhati ni ciyimo leci ci tlhamuselwako ka bhuku ga Genesi.”
Ku na ni cin’wani cikombiso ca le Sul wa Gibhite. A mapapiro ma nga mahiwa kwalomu ka malembe ya va 2000 kuya ka va 1600 Mahlweni ka Nguva ya Hina, ma na ni mavito ya tikhumbi to kari ti tirileko laha mutini wo kari le Sul wa Gibhite. A 40 ni kuhundza wa mavito lawo ya pswalo wa Xemi. A tikhumbi leto kutani malandza ti wa tira kota vabhiki, va mahi va tinguwo, ni zvitiri. Hoffmeier i wulile lezvi: “Kota lezvi a 40 ni ku hundza va nga tira laha ka muti wun’we, a ntsengo wa lava va yileko Gibhite, nguvhunguvhu le congweni wa Nilo, kuzvilava wu wa hi wa hombe.”
A tlhari yo kari ya ku hi David Rohl yi no tsala lezvaku a mavito ya tikhumbi to kari ma nga hi laha ka lista leyo “ma wa ku khwatsi mavito ya lomu ka Bhibhiliya”. Hi cikombiso, a mapapiro lawo ma wa hi ni mavito yo kota lawa ya ku Isakari, Axeri, na Xifra. (Ekso. 1:3, 4, 15) Rohl i gumesa hi ku wula lezvi: “Leci ci cikombiso co tiya ca lezvaku a vaIzrayeli va wa hi tikhumbi le Gibhite.”
Bimson ite: “A matimu ya Bhibhiliya xungetano hi wukhumbi le Gibhite ni kutlhatlhiswa ka vaIzrayeli ma na ni ciseketelo co tiya.”
^ nzi. 4 Xemi i wa hi mun’we wa vana va Nowa va vanharu. A pswalo wakwe kuzvilava wu wa patsa a vaElami, vaAsiriya, maKaldheya yo sangula, vaHebheru, vaSiriya, ni tixaka to tala ta vaArabhiya.
