Ndzi pswalilwe le Holanda hi 1948. Ka lembe gi nga landzela, hi no rura hi ngango hiya São Paulo, a Brazil. A vapswali va mina va wa zvi randza kuya chichini, niku siku ni siku hi wa lera Bhibhiliya hi ngango loku hi mbheta ku lalela. Hi 1959 hi no rura kambe; ka khati legi hiya Estados Unidos, hi ya tshama Massachusetts.

Papayi i wa tira yi nga chayi kasi ku hlayisa ngango wa hina wu nga wumbiwa hi 8 wa vanhu. I vile ni mitiro yo hambanahambana. I tirile ku endza a famba a xavisa, a tira kota muaki wa maruwa a tlhela a tira ka koponi ya miavhiyawu. Hontlheni laha kaya hi tsakile nguvhu a cikhati a nga sangula ku tira ka koponi ya miavhiyawu hakuva hi wa ta endza nguvhu.

A cikhati ndzi nga hi cikola sekundariya, ndzi wa tolovela ku ti wutisa ku: ‘Cini ndzi to maha loku ndzi kula?’ A vanghana vokari va hlawulile kuya Univhersidhadhe, a van’wani vaya wusochweni. A wusochweni ndzi no tekela ku ne ku vala, hakuva a ndzi ti randzi tiholova niku ndzi wa nga lavi ku tshuka ndzilwa ni munhu. Makunu, ndzi no hlawula kuya Univhersidhadhe kasi ndzi ngayi wusochweni. Kanilezvi, hi le mbilwini ndzi wa lava ku vhuna van’wani hakuva ndzi wa alakanya ku lezvo zvi ta maha ku ndzi hanya wutomi go tsakisa.

Le Univhersidhadhe ndzi tsakisilwe nguvhu hi gondzo ya antropologia, hakuva ndzi wa zvi lava nguvhu a ku tiva lezvi a wutomi gi nga sangulisa zvona. Hi no gondza hi evholusawu niku a vagondzisi va wa lava ku hi kholwa ku lisine. Kanilezvi a ka mina a zvo kari va nga tlhamusela zvi wa nga zwali, niku va wa lava ku ndzi kholwa basi na ku nga hi na nchumu ci ndzi kholwisako, lezvi zvi nga yelaniko ni tshamela ga siyensiya.

Ka turma leyi ndzi nga hi ka yona, hi wa nga gondzisiwi milayo ya yi nene xungetano hi mahanyela. Hi wa gondzisiwa ku maha ni cihi ci lavekako kasi hi pasa Univhersidhadhe. A ku hlakana ni vanghana lomu tifesteni ni ku dzaha madroga zvi wa ndzi nyika litsako, kanilezvi a litsako lelo li wa hi la cikhatana. Ndzi wa ti wutisa ku: ‘Xana hi yaleyi ndlela ya ku hanya wutomi go tsakisa?’

Ndzeni ka cikhatanyana leco, ndzi no rura ndziya Boston ndzi ya ti tsalela ka Univhersidhadhe yo kari kwaseyo. Kasi ndzi kuma mali yo hakhela cikola, ndzi wa tira loku ndzi huma maferiya. Ka khati go kari na ndzi hi ntirweni, ndzi no bhula ni Kustumunyu ya Jehovha hi khati go sangula. I no ndzi tlhamusela ciphrofeto ca ntlhanu wa ‘zvikhati ni zvimbiri’ ci nga ka Danieli cipimo 4, a tlhela a ndzi tlhamusela ku hi hanya cikhatini co gumesa. (Dan. 4:13-17) Ndzi no tekela ku pola lezvaku loku ndzi simama ku bhula naye xungetano hi Bhibhiliya ndzi tlhela ndzi kholwa lezvi a nga ndzi gondzisa, zvi wa ta lava ku ndzi cica hanyela ga mina. Makunu, ndzi no maha zvontlhe ndzi nga zvi kota kasi ndzi fambela kule naye.

Le Univhersidhadhe ndzi no susa kurso yi nga wa ta ndzi longisela kuva mutiri wa ku zvi randza le América do Sul. Ndzi wa alakanya ku a ku vhuna van’wani hi ku maha zvilo zva zvi nene ka lava va lavako civhuno zvi wa ta maha ku ndziva ni wutomi go tsakisa. Hambulezvo a zvi phahangi, zvi no engetela ku ndzi zvi lava nguvhu a ku hanya wutomi go tsakisa. Ndzi no swireka ndzi tsika Univhersidhadhe kumbheleni ka semestre.

Hi Maio wa 1970, ndzi no rura ndziya Amsterdã, a Holanda, ndzi ya tira ka koponi ya miavhiyawu, yaleyi papayi a nga tirile ka yona. Hi kota ya ntiro lowo, ndzi wa endza nguvhu. Ndzi yile ka matiko ya le Afrika, Amerika, Europa ni Azia. Ndzi no pola lezvaku ka matiko wontlhe ndzi nga famba, a vanhu va kona va kumana ni zvikarato zva hombe niku a ku na munhu a zvi kotako ku zvi lulamisa. Zvi no vhuka, ndzi sangula ku zvi lava nguvhu kambe a ku maha nchumu wa lisima wutomini ga mina. Makunu, ndzi no boha ku tlhela Estados Unidos ndzi ya ti tsalela kambe a Univhersidhadhe yaleyi ndzi nga hi ka yona le Boston.

Hambulezvo, ndzeni ka cikhati citsongwani kwale cikoleni, ndzi no wona lezvaku a ndzi wu kumi ne hlamulo mun’we wa zviwutiso zva mina xungetano hi wutomi. Laha makunu ndzi nga kala ndzi nga ha ci tivi ni co maha, ndzi no kombela wusungukati ka mugondzisi wa mina wa antropologia. A ndzi no ku hlamala laha a ngaku: “Hikuyini wa ha simamako ku gondza? A hi chukwana u zvi tsika ke?” Hi lisine, i wo hlwela ku ndzi byela. Ndzi no tekela ku tsika Univhersidhadhe futsi niku a ndza ha tlhelangi kambe.

Hambulezvo, ndzi no simama ku ngavi ni litsako wutomini ga mina, ndzi nga ci tivi leci ndzi hanyelako cona. Hikwalaho, ndzi no nghena ka ntlawa wu nga ala ku hanya hi zvihena zva tiko, wu tlhela wu wonekisa ku khwatsi wu vhuvhumisa kurula ni lirandzo. Mina ni vanghana vo kari hi no rendzelekela lomu Estados Unidos kala kuza hi ya chikela Acapulco, le México. Hi no ya tshama ni vanhu va nga ala mahanyela ma nga tolovelekile, va nga wonekisa ku khwatsi va hanya khwatsi niku a va na zvikarato. Kanilezvi, laha ndzi ngaya ndzi hanya navo, ndzi no pola ku a hanyela gabye gi wa nga nyiki litsako la lisine. Leli va nga li kumana li wa hi la  cikhatana. Ahandle ka lezvo, ndzi no pola ku a kutala kabye va wa nga tsumbeki niku va wa nga hi va nene.

Ka cikhati leco, ndzi no tlhelela ka lezvi ndzi nga zvi lava ku maha na ndza hi n’wanana. Ndzi wa lava ku endza endza hi lomu mabimbini kota murangeli wa vamarinyero; ndzi wa nga lavi kuva marinyero wa kona. Kanilezvi, ku wa nga hi na ndlela yin’wani ya ku ndzi maha lezvo ahandle ka loku ndzi hi ni ngalava ya mina. A munghana wa mina wa ku hi Tom yenawu i wa hi ni mixuvo leyo. Makunu, hi no boha ku famba zvin’we hi ngalava hi wona matiko. Ndzi wa lava cihlale co saseka ku khwatsi i paradhise ndzi tshama seyo kasi ndzi tsawukana ni vanhu ni milayo yabye.

Mina na Tom hi noya le Arenys de Mar, kusuhani ni Barcelona, a Espanya. Seyo hi no xava ngalava ya kale ya 9,4 wa timetro yi nga vitaniwa ku i Llygra. Hi no sangula ku vhuxa cingalavana leco kasi hi kota ku famba khwatsi hi cona lomu bimbini. Kota lezvi hi nga kala hi nga jahangi ku chikela lomu hi ngaya kona, hi no susa motori wa kona; laha ku nga hi ni motori hi veketela mati ya kunwa. Kasi ku jikisa a ngalava ka wutshamu ga gi tsongwani, hi wa hi ni makasiya mambiri ya 5 wa timetro hi nga ma longisele khwatsi. Laha hi nga mbheta ku longisela, hi no sangula lipfhumba la hina, hiya Seychelles hi Bimbi ga índico. A kungo ga hina ku wa hi ku famba hi mbhiri ya Afrika hi seno mupela-gambo, hi le Cabo da Boa Esperança, le dzongeni wa Afrika. Hi wa tirisa tinyeleti, mimapa yo kari, mabhuku ni muchini wa wutsongwani kasi hi nga lahleki. A ndzi no ku hlamala lezvi hi nga fambisa zvona kala lomu hi nga ku lava na hi nga lahlekangi.

Na ku nga se hundza cikhati co leha, hi no pola ku a ngalava ya hina ya mapulango ya kale yi wa nga ta zvi kota ku famba khwatsi lomu bimbini. Hi hora ku wa nghena cipimo ca 22 wa tilitro ta mati lomu ngalaveni! Kota lezvi ndzi nga wula kusanguleni, laha ku ngaba moya, ndzi no sangula ku chava ndzi khongela hi khati go sangula andzhako ka malembe yo tala, ndzi tsumbisa Nungungulu ku loku ndzo pona ndzi ta lavetela tindlela ta ku mu tiva khwatsi. A moya lowo wa hombe wu no nyima. Ndzi gumile ndzi maha lezvi ndzi nga tsumbisa futsi.

Na ha hi kwalomu bimbini, ndzi no sangula ku lera Bhibhiliya. Hi nga alakanyela lezvi zvi nga nandzihisa zvona ku lera Bhibhiliya lomu cikari ka Bimbi ga Mediteraneyo, na ndzi wona tinjhanjhi to hambanahambana ni mati basi! Ni wusiku, ndzi wo hlamala nguvhu hi ku wona tinyeleti ta talela ga cima; lezvo zvi mahile ku ndziya ndzi kholwa ku Nungungulu i kona niku wa khatala hi vanhu.

Andzhako ka mavhiki yo kari na hi famba hi lomu bimbini, hi no chikela Alicante, a Espanya, laha hi nga xavisa a ngalava ya hina kasi hi xava yin’wani ya yi nene. Zvi karatile nguvhu a ku kuma munhu wa ku xava ngalava ya kale yo kala ni motori, lezvo na yi bhoxekile kambe. Hambulezvo, cive cikhati ci nene ca ku ndzi lera Bhibhiliya ga mina kambe.

Laha ndzi ngaya ndzi lera nguvhu, ndzi noya ndzi kholwa ku a Bhibhiliya i bhuku gi nga ni zvileletelo zva zvi nene zvi nga hi vhunako ku kuma litsako wutomini. A ndzi no ku hlamala hi ku kuma zvilo zvo dlunyateka gi wulako xungetano hi mahanyela ma basileko, ndzi guma ndzi ti wutisa ku: ‘Kasi hikuyini a vanhu vo tala — a ku patsa na mina — va ti byelako ku maKristu, kanilezvi na va nga mahi lezvi a Bhibhiliya gi wulako?’

Ndzi no tekela ku ti mahela ciboho ca ku chukwatisa mahanyela ya mina kasi ndziva ni mahanyela ma nene. Ndzi no tsika ku dzaha madroga. Ndzi no ti byela lezvi: ‘Podhi va hi kona vanhu va hanyako hi lezvi a Bhibhiliya gi wulako!’ Makunu, ndzi no sangula ku va lavetela. Ndzi no khongela hi khati ga wumbiri, ndzi kombela Nungungulu kasi a ndzi vhuna ku kuma vanhu lavo.

Ndzi wa zvi wonisa ku i chukwana ndzi famba hi wukhongeli ni wukhongeli kala ndzi kuma legi gi nga ga lisine. Ndzi no sangula ku rendzelekela hi maruwa ya lomu Alicante. Laha ndzi nga kari ndzi famba, ndzi no wona tichichi to tala. Hambulezvo, lezvi a kutala ka tona ti nga hi ni zvifananiso, zvi wa olova ku ndzi tekela ku zvi wona ku leyi a hi ya lisine.

Ka Sonto yo kari na hi tsemakanyile mati hiya le zvitsungeni, ndzi no tshama ndzi lera Jakobe 2:1-5, a kombako ku a hi zvi nene a kuva ni ci hlawulela — hi chepeta zvisiwana hi randza zviganyi. Laha hi nga kari hi tlhela le ngalaveni ya hina, ndzi no wona wutshamu go khwatsi ga ku khozela kona, laha nyangweni ya kona na ku tsalilwe ku: “Salawu ya Mufumo ya Vakustumunyu va Jehovha.”

Ndzi no ti byela lezvi: ‘Lava vonawu ndzi lava ku va endzela. Ndzi la ku wona ku va ta ndzi amukelisa kuyini.’ Makunu, ndzi no nghena lomu Salawini ya Mufumo na ndzi nga bohangi ne tixineli, na ndzi nga tsemangi malevhu, na ndzi bohile a bhuluku ga jimis. Loyi a nga ndzi amukela laha nyangweni i no famba na mina a ya ndzi komba ko tshama, a ndzi veka kusuhani ni madhalana wa wasati, loyi a nga ndzi khatalela khwatsi a ndzi vhuna ku wona mavhesi lomu ka Bhibhiliya lawa ma nga kumbukiwa hi mukaneli. Loku a mutlhangano wu mbhelile, ndzi no hlamala nguvhu hi ku wona lezvaku vontlhe va nga ndzi tela va wa ndzi khoma hi ndlela ya yi nene. A mun’we wabye i no ndzi ramba le kaya kakwe kasi hi ya bhula hi xungetano hi Bhibhiliya. Lezvi ndzi nga kala ndzi nga se mbheta ku lera Bhibhiliya gontlhe, ndzi no mu byela lezvi: “Ndzi ta ku angula loku ndzi ta ngha ndzi longile.” Ka masiku ma nga landzela, ndzi noya mitlhanganweni yontlhe.

Andzhako ka mavhiki yo hlaya, ndzi noya kaya ka wanuna gayani, a se ya hlamula zviwutiso ndzi nga hi nazvo xungetano hi Bhibhiliya. Loku ku hundzile vhiki, i no ndzi nyika paxta yo tala hi tinguwo ta ti nene nguvhu. I no ndzi byela ku a n’winyi wa kona i vhalelwe paxweni hi ku ala kuya yimpini ni ku ingisa nayo wa Bhibhiliya wa ku randza van’wani. (Isa. 2:4; Joh. 13:34, 35) Kwalaho, ndzi no tekela ku: ‘Hi valava ndzi nga va lava — a vanhu va ingisako lezvi a Bhibhiliya gi wulako xungetano hi mahanyela!’ Leci ndzi nga ci lava makunu ku wa nga hi ku kuma cihlale ci nga hi paradhise; kanilezvi ku wa hi ku gondza Bhibhiliya zvi phela. Makunu ndzi no tlhela Holanda.

Ndzi tekile 4 wa masiku kasi ndzi chikela dhoropeni ga Groningen, le Holanda. Loku ndzi chikele, ndzi no lavetela ntiro kasi ndzi kuma zvo ti hanyisa. Ndzi no ya ka karpintariya yo kari ndzi ya kombela ntiro, va ndzi nyika phepha gi nga hi ni zviwutiso zvokari kasi ndzi hlamula. A cin’we ca kona ci wa lava ku tiva ku ndzi wa wukhongeli muni. Ndzi no tsala ku: “Kustumunyu ya Jehovha.” Ndzi no tlhelisa phepha ka n’winyi  wa koponi. Laha a nga gi khoma a lera lezvi ndzi nga tsala, a nghohe yakwe yi no cica, aku: “Podhi u famba ndzi ta ku vitana.” Kanilezvi ndzi no fambela teto, a nga ha ndzi vitanangi gimbe.

Ndzi noya ka karpintariya yin’wani ndzi ya kombela ntiro kambe. A n’winyi wa kona aku i lava phepha gi kombako ku ndzi gondzile kala klase muni ni ga mitiro ndzi yi kotako mu maha. Ndzi no mu byela ku ndzi tiva ku lungisa tingalava ta mapulango. I no ndzi byela lezvi: “U nga sangula ku tira nyamutlha ni gambo, loku u nga ndzi tsumbisa ku u nga ta ndzi vangela zvikarato laha karpintariya ya mina hakuva ndzi Kustumunyu ya Jehovha niku ndzi hanya hi milayo ya Bhibhiliya.” Ne a ndzi kholwangi! Ndzi no hlamala nguvhu, ndziku: “Minawu!” I no zvi tiva ku a ndzi Kustumunyu ya Jehovha hi ku wona misisi ya mina yo leha ni malevhu ya hombe. A se ndzi byela lezvi: “Eyo, ndzi ta ku fambisela cigondzo ca Bhibhiliya!” Ndzi no vhumela na ndzi tsakile. Makunu ndzi no tekela ku zvi wona ku hikuyini a nga kala ku ndzi vitana loyi wa karpintariya leyi yin’wani. Jehovha i wo hlamula mikhongelo ya mina. (Lis. 37:4) Ndzi tirile lembe gin’we laha karpintariya ya makabye loye. Ndzeni ka cikhati leco, i wa ndzi gondzisa Bhibhiliya. Hi Janeiro wa 1974, ndzi no bhabhatiswa.

Loku ku hundzile hweti, ndzi no sangula ntiro wuswa, lowu wu ndzi nyikileko litsako la tanani mu ta wona — a ntiro wa wuphayona. Ka hweti yi nga landzela, ndzi no rura ndzi ya Amsterdã ndzi ya vhunetela ntlawa wu nga ha hi ku wumbiwa wa lirimi la ciPanyoli. A ndzi no ku tsaka hi ku fambisa zvigondzo hi ciPanyoli ni ciPutukezi. Hi Maio wa 1975, ndzi no kuma thomo ga ku tira kota phayona go hlawuleka.

Ka siku go kari, a makabye wokari wa cisati wa phayona go hlawuleka i nota mutlhanganweni wa hina wa ciPanyoli a ta hi komba cigondzani cakwe ca le Bolívia. Mina ni makabye loye wa ku hi Catharina hi no sangula ku tsalelana mapapilo kasi hi tivana khwatsi. Zvalezvo hi no pola lezvaku hi wa hi ni mixuvo yaleyi ya yin’we. Hi no chadha hi 1976, hi simama kota maphayona yo hlawuleka kala 1982, a cikhati leci hi nga vitaniwa ku ya gondza cikola ca Gileyadhe, ka turma ya wu 73. A hi no ku hlamala hi tlhela hi tsaka nguvhu laha hi nga rumelwa ku ya tira le Afrika, lomu hi ngaya tira 5 wa malembe le Mombasa, a Kenya! Hi 1987, hi no ciciwa hiya le Tanzânia, lomu a mufumo wu nga ha hi ku chusa vamakabye a ku va tira na va tlhatlhekile. Hi tirile 26 wa malembe, hi guma hi ciciwa hi tlhela Kenya.

Wutomini ga hina hi tsakile nguvhu hi ku vhuna vanhu va timbilu ti nene a ku gondza lisine la Bhibhiliya. Hi cikombiso, a cigondzani ca mina co sangula le Mombasa kuve wanuna ndzi nga mu kuma na ndzi chumayela lomu ko tala vanhu. Loku ndzi mu nyikile marevhista mambiri, i no ndzi byela lezvi: “Ndzi maha yini loku ndzi mbheta ku lera marevhista lawa?” Ka vhiki gi nga landzela, hi no sangula ku gondza Bhibhiliya hi bhuku Poderá Viver Para Sempre no Paraíso na Terra, gi nga ha hi ku humesiwa hi ciSwahili. Andzhako ka lembe i no bhabhatiswa, a teka wuphayona ga cikhati contlhe. Lezvi makunu yena ni sati wakwe va gondzisile cipimo ca 100 wa vanhu kala kuza va bhabhatiswa.

Laha ndzi nga tiva ku hina vanhu hi vangelwe yini, ndzi ti zwisile ku khwatsi hi muxavisi wa maperola loyi a nga kuma perola ga lisima, a maha zvontlhe a nga zvi kota kasi a gi xava. (Mat. 13:45, 46) Ndzi wa lava ku tirisa wutomi ga mina kasi ku vhuna vanhu lezvaku va tiva leci a hanyelako cona. Mina ni sati wa mina hi zvi zwile hi hoce lezvi Jehovha a va katekisisako zvona vanhu vakwe hi ku va vhuna ku hanya wutomi go nandziha.