Paul: Hi wa tsakile nguvhu! Ku wa hi Novembro wa 1985 niku hi wa hi lomu ndleleni ya kuya ka ciavelo ca hina co sangula ca wurumiwa le Libéria, mupela-gambo wa Afrika. A avhiyawu lowu hi nga khilele wu no nyima le Senegal. Anne aku: “Ndzeni ka hora, hi ta chikela Libéria!” Andzhako ka lezvo, va hi tivisa ku: “Lava va yako Libéria va wa chike. Ku na ni vanhu va vhukelako mufumo seyo, hikwalaho a zvi koteki ku hi endza hiya seyo.” Ka 10 wa masiku ma nga landzela, hi no tshama le Senegal ni varumiwa hi ingisela mahungu ya le Libéria ya ku ku wa dayelwa vanhu vo tala ni ku a mufumo wu wa betela ku a vanhu va huma mitini yabye niku lava va nga vanga gujeguje va wo dhuwuliwa.

Anne: Hi vanhu va ku randza ku ti wonela nguvhu. Kusukela wun’wananeni a vanhu va wa ndzi vitana ku hi mina Annie wa wutoya. Ndzi chava ni ku tsemakanya ruwa! Kanilezvi hi wa ti yimisele kuya ciavelweni ca hina.

Paul: Mina na Anne hi kulele ka wutshamu gin’we le mupela-gambo wa Inglaterra. Hi wumbiri ga hina hi sangulile wuphayona andzhako ka ku mbheta cikola; a vapswali va mina ni mamani wa Anne va hi kucile nguvhu. Va wa seketela nguvhu a mixuvo ya hina ya ku hi nghena ntirweni wa cikhati contlhe. Na ndzi hi ni 19 wa malembe ndzi nova ni thomo ga ku ya tira Bheteli. Niku Anne i no ta ti patsa na mina andzhako ka loku hi chadhile hi 1982.

Anne: Zvi wa hi tsakisa nguvhu a ku tira Bheteli, kanilezvi contlhe cikhati hi wa lava ku tira lomu ku nga ni cilaveko ca hombe. A ku tira zvin’we Bheteli ni vamakabye lava va nga vile varumiwa zvi engetele nguvhu a kuxuva loko. Hi malembe manharu siku ni siku hi wa khongela hi kukongoma xungetano hi mhaka leyo. Hikwalaho, hi no tsaka nguvhu hi 1985 a cikhati leci hi nga amukela a kovhinte ya ku hi ya gondza ka turma ya wu 79 ya Gileyadhe! Hi no avelwa ku ya tira Libéria, mupela-gambo wa Afrika.

Paul: Neti zvi nga koteka ku famba, hi no tekela ku khilela avhiyawu wo sangula hiya Libéria. Zvi wa ha chavisanyana niku zvi wa ha betelwa a ku suka laha kaya. A vanhu va wa chava nguvhu laha ka ku loku a movha hi citshuketi wu tshuka wu vanganyana guwa va wa rurumela hi kuchava va tlhela va tsutsuma. Kasi hi hungula ku chava, ni wusiku hi  wa lera zvin’we a bhuku ga Tisimu siku ni siku. Kanilezvi, ci wa hi tsakisa nguvhu a ciavelo ca hina. Anne i wa hi murumiwa sin’wini, mina ndzi wa tira Bheteli na John Charuk. a A matimu yakwe ni lezvi a nga zvi zwisisisa zvona zviyimo zva vamakabye zvi ndzi gondzisile zvotala.

Anne: Hikuyini hi hatlisileko hi randza tiko ga Libéria? Hi gi randzile hi kota ya vamakabye va hina. Va wa hi vamakabye va lirandzo, va cinghana ni vo tsumbeka. Hi wa tizwa na hi bohene navo; va nova ngango wa hina wa wuswa. A magezu yabye ya wutlhari ma tiyisile a wumoya ga hina. A kuchumayela zvi wa tsakisa nguvhu. A venyi va miti va wa hlamala loku hi hatlisa ku suka! A vanhu va wa bhula hi Bhibhiliya lomu tindleleni. Zvi wa olova ku ti patsa ka mabhulo yabye. Hi wa hi ni zvigondzo zvo tala zva Bhibhiliya zva ku zvi wa hi karatela ku zvi fambisa zvontlhe. Leco ci wa hi cikarato ca cinene!

Paul: Andzhako ka mune wa malembe ya kurula, hi 1989 a zvilo zvi no tlhela zvi jima hi hloko; ku nova ni yimpi yo tshisa. A mabutho ya vahluwuki ma no wutla a wutshamu gi nga gamekene ni Bheteli hi 2 ka Julho wa 1990. Hi tihweti tinharu hi no tshama lomu ndlwini hi nga humi lahandle, niku zvi wa nga koteki ku hi bhula ni maxaka ya hina ni tsindza ga misava yontlhe. Ku wa hi ni gujeguje, kuvhumaleka ka zvakuga ni ku pfinyelwa ka vavasati. A ciyimo leco ci mbhetile 14 wa malembe niku ci no khumba tiko gontlhe.

Anne: A vanhu va tixaka to kari va walwa va tlhela va dayana ni tixaka tin’wani. Kontlhe lomu maruweni ku wa hi ni masochwa ma nga hi ni zvibhamu zvo tala, na ma bohile tinguwo to chavisa niku ma wa nghena lomu mitini ma teka ni cihi ma nga ci lava. A vokari va wa zvi wonisa ku khwatsi a ku daya munhu “zvi fana ni ku daya huku”. Va wa vhala maruwa hi tinhulu ta zvirumbi niku a maruwa yo kari ma wa hi kusuhani ni Bheteli. A Vakustumunyu vo kari vo tsumbeka va delwe, a ku patsa ni varumiwa vambiri.

Na va kari va veka wutomi gabye mhangweni, a Vakustumunyu vo kari va wa fihla a vamakabye lava va nga hi va tixaka leti ti nga hlotiwa ni ku dayelwa. A varumiwa ni vatiri va Bheteli vonawu va wa maha zvezvo. Le Bheteli, a vamakabye lava va nga tsutsumile vaya seyo va wa etlela lomu ka tiyindlu ta lomu hasi niku a van’wani va wa hanya na hina ka kwartu ya hina ya le hehla. Hi wa hlengela kwartu ni ngango wa 7 wa vanhu.

Paul: Siku ni siku va wa zama ku nghena kasi va wona ku a ku na vanhu hi va fihlako ke. Hi wa hi ni 4 wa vanhu va nga wonelela; a vambiri va wa tshama hi laha janeleni a van’wani va wa tshama hi laha nyangweni. Loku lava va vambiri va nga hi laha nyangweni a mawoko yabye va nga ma yisi ndzhako,  a ciyimo ci wa rulile. Kanilezvi loku va ma yisa ndzhako zvi wa wula ku a ciyimo ci bindzile. Hikwalaho, lava va nga hi laha janeleni va wa tsutsuma va ya fihla vamakabye.

Anne: Andzhako ka mavhiki yo tala, a ntlawa wo kari wa tihanyi wu no kurumeta ku nghena. Ndzi no ti khotsela lomu cipetsweni ni makabye wo kari wa cisati; ku wa hi ni wutshamu ga ku hi fihlala kona. A makabye loye wa cisati i no ti manya lomo. A vanhu lavo va tihanyi va no hi landza kwale hehla hi nga hi kona ni zvibhamu zvabye. Va vanga guwa ga hombe laha nyangweni. Paul i no va khongotela aku: “A sati wa mina o ti ruma.” A cikhati leci ndzi nga vhala lomu a makabye loye a nga hi kona ku no zwala guwa. Makunu zvi wa lava ku ndzi vekisela zvontlhe zvi nga hi lomu niku lezvo zvi tekile cikhatana. Ndzi wa zvi tiva ku va wa ta ndzi wutisa ku zvini ndzi nga maha niku ndzi no chava nguvhu laha ka ku a miri wa mina wontlhe wu rurumela. Ndzi wa ta vhululisa kuyini livati? Ndzi no khongela ka Jehovha hi le mbilwini ndzi kombela ku a ndzi vhuna. Andzhako ka lezvo ndzi vhulula livati ndzi va losa na ndzi rulile. A mun’we wabye i no ndzi tshineta tlhelweni, a kongoma lomu a makabye loye a nga fihlele kona. A ya vhulula a hangalasela zvontlhe. Ne a nga kholwangi lezvaku a nga kumangi munhu. Andzhako ka lezvo yena ni ntlawa wakwe va no secha ka matshamu man’wani ya lomu kwartu. Kanilezvi, hambu kwalomo a va kumangi munhu.

Paul: Hi mbhetile tihweti to tala na hova ni zvakuga zva zvitsongwani. Kanilezvi a zvakuga zva moya zvi wa tele. Ni mixo, hi wa fihlula hi ku gondza mutsalo wa siku basi kota ngango wa Bheteli niku hi wa bonga nguvhu a kurula loku hi nga ku kuma.

Loku a zvakuga ni matana lawa hi nga hi nawo zvi wa no mbhela, zvi boha ku hi suka laha ravini, lava va nga fihlele laho na zvi no khwatsi va no dawa. Ka zvikhati zvin’wani, lezvi Jehovha a nga hi nyikisa zvona lezvi hi nga zvi lava hi cikhati ca kona zvi wa ku khwatsi cihlamaliso. Jehovha i khatalele zvilaveko zva hina a tlhela a hi vhuna ku hungula ku chava.

Laha a munyama wu ngaya wu khubhunyeta tiko, a lisine li wa wonekela nguvhu. A vamakabye va hina wa va tshama hi ku tsutsuma kasi ku ponisa wutomini gabye, kanilezvi va wa simama va tiyile kukholweni va tlhela va simama va rulile. A vokari va wulile lezvaku a yimpi yi va “longisele kuxaniseka ka hombe”. A madhota ni majaha ya kutiya-hlanha va wa maha zvontlhe va nga zvi kota kasi ku vhuna vamakabye. A cikhati leci va nga tsutsuma vaya ka zvipandze zvin’wani va wa vhunana va tlhela va chumayela ka zvipandze lezvo. Va wa tirisa ni cihi va nga ci kuma lomu khwatini kasi ku aka tiSalawu ta Mufumo va khomela kona mitlhangano. A mitlhangano yi wa hi yona wuchavelo ka zvikarato lezvi va nga kumana nazvo niku a kuchumayela ku wa vhuna vamakabye lezvaku va timisela. A cikhati leci hi nga famba hi avela zvakuga ni zvin’wani, hi khumbilwe nguvhu hi lezvi a vamakabye va nga kombela tipasta ta ku va chumayela hi tona, wutshan’wini ga ku va kombela tinguwo. A vanhu lava va nga kari va chava ni ku bayiseka va wa ingisela mahungu ya manene. Va wa hlamalisiwa nguvhu hi lezvi a Vakustumunyu va Jehovha va nga  hi ni mawonela ma nene ni litsako. Va wa woninga ku fana ni gezi lomu munyameni. (Mat. 5:14-16) A kuhiseka loku a vamakabye va nga hi nako ku mahile ku hambu hi vanhu vo kari va tihanyi vava vamakabye va hina.

Paul: Zvi lavile ku hi suka Libéria hi zvikhati zvo kari. Hi sukile makhati manharu hi ya mbheta cikhati ci tsongwani, kanilezvi lawa ya mambiri hi yile hi ya mbheta lembe gontlhe. A murumiwa wo kari i tlhamusele khwatsi lezvi hi nga ti zwisa zvona, i te: “Le Gileyadhe va hi gondzisile ku hi veka mbilu ya hina ciavelweni ca hina niku hi zvalezvo hi nga maha. Hikwalaho, a ku suka hi siya vamakabye ka zviyimo zvo kota lezvi zvi wa fana ni ku suka hi siya mbilu ya hina!” A co tsakisa hi ku hi wa simama ku vhunetela vamakabye va Libéria na hi hi ka matiko ya lomu kusuhani.

Anne: Hi Maio wa 1996, hi no suka na hi hi mune hi movha wa ravi na hi hi ni mahungu ya lisima ya lezvi a ntiro wu nga fambisa zvona Libéria. Zvi wa lava ku hi famba 16 wa tikilometro kasi hiya ka wutshamu gin’wani ga dhoropa gi nga rulile. Neti hi nga suka ku no sangula ku dhumelwa. Va no dhuwula zvibhamu zviya hehla, va hi nyimisa, va hi humesa hontlheni ku sala Paul basi; va teka movha va fambisa, Paul na a hi kwalomo. Hi wa nga ti tivi hi ku chava. Hi citshuketi, hi no wona Paul na a wuya hi minenge lomu cikari ka citshungu na a xililika nkhata laha ka cikandza. Hi wa pimisa ku i no dhuwuliwa, kanilezvi hi alakanya ku loku zvi wa hi lezvo, na a nga zvi koti ku famba! A mun’we wa vanhu lava va nga tekile movha i wa no muba a cikhati leci a nga mu koka lomu movheni a mu humesa lahandle. A yo tsakisa hi ku ci wa nga hi cilondza ca hombe.

Ku wa hi ni movha wa masochwa wu nga tele hi vanhu va nga chava niku wu wa lava ku suka. Kota lezvi wu nga tele, hi noya hi ku copela hi khometelanyana basi. A movha lowo wu wa famba hi ku tsutsuma, hikwalaho kutsongwani hi wa lava kuwa. Hi no kombela ku a nyima, kanilezvi i wa chava ku nyima. Hi zama ku khometela kasi hi ngawi, kanilezvi a cikhati wu nga nyima hi wa karele hi ku khometela, niku a mimiri ya hina yi wa rurumela hi kuchava.

Paul: Hi no cuwukana, hi wona ku hi wa chakile niku a tinguwo ti wa handzukele, hi tlhela hi hlamala hi ku hi wa ponisile kuyini. Hi etlele lahandle kusuhani ni cithandamoya ci nga hlakele hi ku dhuwulelwa. Ka siku gi nga landzela, hi no khilela cithandamoya leco hiya Serra Leoa. Hi wa bonga hi lezvi hi nga hanya, kanilezvi hi wa karateka hi vamakabye va hina.

Anne: A cikhati leci hi nga chikela Bheteli, dhoropeni ga Freetown, Serra Leoa hi chikele khwatsi na hi hlayisekile niku a vamakabye va no hi khatalela. Kanilezvi a zvilo zvo tshisa lezvi zvi nga humelele le Libéria zvi no sangula ku wuya ka hloko ya mina. Siku ni siku ndzi wa tshama na ndzi chava lezvaku ku ta humelela zvilo zvo chavisa niku a zvilo zvontlhe ndzi nga zvi wona zvi wa ku khwatsi a hi lisine. Ni wusiku ndzi wa khindlimuka hi kuchava na ndzi alakanya ku ku lava ku humelela zvilo zvo kari zvo biha. Zvi wa ndzi karatela ku hefemula. Paul i wa ndzi khoma hi khongela zvin’we. Hi wa yimbelela tisimu ta mufumo kala ndzi rula. Ndzi wa alakanya ku ndzi ta hlanya, ndzi nga ha tiri kota murumiwa.

Ndzi nga ta tshuka ndzi zvi rivala lezvi zvi humeleleko hi kulandzela. Ndzeni ka mavhiki matsongwani hi no amukela marevhista mambiri. A gin’we i Khindlimuka! wa 8 ka Junho wa 1996, wu nga hi ni ndzima yi nga ku: “Como lidar com a síndrome do pânico”. A revhista lego gi no ndzi vhuna ku ndzi zwisisa lezvi zvi nga ndzi humelela. Legi gin’wani Murindzeli wa 15 ka Maio wa 1996, wu nga hi ni ndzima yi nga ku: “Como obtêm essa força?” A Murindzeli lowo wu wa hi ni mufota wa phaphatani gi nga sukile lipapa. A ndzima leyo yi no tlhamusela ku a ku fana ni lezvi a phaphatani lego gi nga simama kuga ni ku haha, hambu lezvi gi nga sukile lipapa, hinawu hambu loku hi karatekile hi nga simama ku vhuna van’wani hi ku vhuniwa hi moya wa Jehovha. A tindzima leto ti vile zvakuga zva moya zvi ndzi tiyisileko hi cikhati ca kona. (Mat. 24:45) A ku lavetela tin’wani tindzima xungetano hi mhaka leyi ni ku ti hlengeletela laha ka kun’we zvi ndzi vhunile. Andzhako ka cikhati co kari, a kuchava ka mina ku no sangula ku hunguleka.

Paul: Andzhako ka cikhati co kari na hi sukile Libéria, contlhe cikhati hi wa tsaka loku hi tlhela seyo.  Kumbheleni ka 2004, hi wa hi ciavelweni ca hina hi cipimo ca 20 wa malembe. A yimpi yi wa mbhelile. Ku wa hi ni makungo ya ku aka ravi. Kanilezvi hi no nyikiwa ciavelo ca ciswa.

Ci vile ciringo ca hombe ka hina. Hi wa bohene nguvhu ni ngango wa hina wa moya — makunu hi wa ta zvi kotisa kuyini ku timisela? A ku siya mingango ya hina hiya Gileyadhe zvi wa ku khwatsi ku veka wutomi ga hina mandleni ya Jehovha niku zvi wa ta hi nyika makatekwa yo tala loku hi vhumela. A ciavelo ca hina ca ciswa ku wa hi le Gana.

Anne: Hi rilile nguvhu a cikhati hi nga suka Libéria. Hi hlamalile nguvhu a cikhati leci a makabye wo kari a nga kulile hi tanga wa ku hi Frank a nga hi byela lezvi: “Mu fanele ku hi rivakelwa!” A gumesa a tlhamusela, aku: “Ha zvi tiva lezvaku mu nga ta hi rivala, kanilezvi mu fanele ku veka timbilu ta n’wina tontlhe ciavelweni ca n’wina ca ciswa. A ciavelo leci cita hi ka Jehovha; hikwalaho, vekani kupima ka vamakabye va seyo.” Lezvo zvi hi tiyisile nguvhu hi tlhela hi sangula zvontlhe ka tiko legi ku nga hi vanhu vatsongwani va nga hi tiva niku a zvilo zvontlhe zvi wa hi zviswa ka hina.

Paul: Hambulezvo, a zvi tekangi cikhati co leha kasi hi randza a ngango wa hina wa wuswa le Gana. Ku wa hi ni Vakustumunyu vo tala seyo! Hi gondzile zvotala ka vamakabye va hina vo tsumbeka va nga hi ni kukholwa ko tiya. Andzhako ka ku tira 13 wa malembe le Gana, hi no nyikiwa cin’wani ciavelo ca ciswa ca kuya tira le mutsuwuka-gambo wa Afrika, le Quénia. Hambu lezvi hi nga hambana ni vanghana va hina, hi no tekela ku tizwa na hi bohene ni vamakabye vo tsumbeka le Quénia. Niku ha ha simama ku tira ka cipandze ca hombe ci nga ni cilaveko ca hombe.

Anne: Wutomini ga mina ndzi hanyile zvilo zvi ndzi chavisileko nguvhu. A zviyimo zvo kari zva mhango kutani zvi vangako kukarateka zvi nga hi khumba hi tlhelo ga miri ni ga kutizwa. A hi rindzeli ku Jehovha a hi vhikela hi cihlamaliso ka zvilo lezvo. Loku ndzizwa guwa ga cibhamu kutani bheteri, ndzi babya hi lomu ndzeni ni ku mandla ya mina mo woma. Kanilezvi ndzi gondzile ku tsumba lezvi Jehovha a hi nyikako kasi ku hi tiyisa, a ku patsa ni civhuno ca vamakabye. Niku ndza zvi wona ku hi kuva ni longoloko wu nene wa moya, Jehovha wa hi vhuna ku simama ciavelweni ca hina.

Paul: A vokari va hi wutisa ku: “Ca mu tsakisa a ciavelo ca n’wina?” A matiko ma ngava ma sasekile, kanilezvi ma ngava ni mhango ma tlhela ma nga hi na kurula. Makunu, cini ci hi tsakisako nguvhu ka tiko go kari? Vamakabye va hina, ku nga ngango wa hina. Hambu lezvi hi hambeneko hi midhawuko, hi na ni maalakanyo man’we. Hi wa alakanya ku hi wa rumelwa kuya va tiyisa, kanilezvi hi lisine, hi vona va nga tiyisa hina.

Khati ni khati hi nga rura, hi wa wona cihlamaliso ca masikwini ya hina, ku nga ngango wa hina wa moya wa misava yontlhe. Laha hi mbhetako cikhati co leha ka bandla go kari, hi tizwa hi hi kaya ni ngango wa hina. Ha tiyiseka lezvaku loku hi simama ku tsumba Jehovha, yena i ta hi tiyisa hi kuya hi zvilaveko zva hina. — Filp. 4:13.