Hi 1913, papayi wa mina John Mills i no bhabhatiswa dhoropeni ga Nova York na a hi ni 25 wa malembe. Makabye Russell hi yena a nga veka kanelo ya kona. Andzhakunyana ka zvezvo, papayi i no ya tikweni ga Trinidad, laha a nga ya chadha na Constance Farmer, a nga hi Cigondzani ca Bhibhiliya co hiseka (Vakustumunyu va Jehovha a kaleloko). Papayi i wa vhunetela munghana wakwe William R. Brown a ku kombisa “Fotodrama da Criação.” Va mahile ntiro lowu kala kuza a va ka Brown va ciciwa va ya tira Le Afrika, hi tlhelo ga Mupela-gambo. Mamani na papayi— vontlhe va nga rindzela ku ya hanya le tilweni — va no sala va tira le Trinidad.

A vapswali va mina va wa hi ni 10 wa vana. A matewula va mu chulile ku hi Rutherford, loyi a nga rangele Sociedade Torre de Vigia de Bíblias e Tratados. Laha ndzi nga pswaliwa hi 30 ka Dezembro wa 1922, va no ndzi chula ku Clayton J. Woodworth, loyi a nga kari a tsala revhista The Golden Age (zvezvi ku nga Khindlimuka!). A vapswali va hina va no hi yisa cikoleni kasi hiya gondza ku lera ni kutsala, kanilezvi va wa khanyisa nguvhu a ku hi ti vekela mixuvo ya moya. Mamani i wa hi ni wutlhari ga hombe nguvhu ga ku vhuna vanhu lezvaku va ehleketa hi Mitsalo ni ku va kholwisa. Papayi i wa randza ku hi hlawutela matimu ya Bhibhiliya, a tirisa miri wakwe wontlhe kasi a matimu lawo ma hanya.

A kutikarata kabye ku pswalile mihandzu ya yi nene. Ka 5 wa majaha, a vanharu va hina va yile Cikoleni ca Gileyadhe. Lava va cisati va vanhanyana va tirile kota maphayona hi malembe yo tala le Trinidad e Tobago. A vapswali va hina va hi byalile ‘ndlwini ya Jehovha’ hi cikombiso cabye ni lezvi va nga hi gondzisa. Lezvi va nga hi tiyisisa zvona zvi hi vhunile ku simama lomo hi tlhela hi andza “lomu hubyeni ya Nungungulu wa hina”. — Lis. 92:13.

A kaya ka hina ku wa hi tshinyeni ga ntiro wa kuchumayela. Ku wa tlhangana maphayona, niku a kutala ka zvikhati ma wa wulawula hi Makabye George Young, a murumiwa wa le Canadá, a nga endzele tiko ga Trinidad. A vapswali va mina va wa tsaka  nguvhu loku va wulawula hi va ka Brown, va nga tirile navo, lava ka cikhati leco va nga hi Mupela-gambo wa Afrika. Zvontlhe lezvo zvi ndzi khumbile mbilu laha ka kuza ndzi sangula ku chumayela na ndzi hi ni 10 wa malembe.

A marevhista ya hina ma wa hisa cikhatini leco. Ma wa paluxa wukhongeli ga mawunwa, wukanganyisi ga mabhindzu ni kubiha ka politika. Lezvo zvi kwatisile varangeli va wukhongeli ga mawunwa le Trinidad laha ka kuza va kucetela wuhosi lezvaku gi betela mabhuku wontlhe ya Torre de Vigia hi 1936. Hi no fihla lawa hi nga hi nawo, hi ma tirisa kala ma ku bhi. Hi wa famba hi minenge kutani mibhasikeni na hi hi ntlawa lomu maruweni na hi hi ni makartaji ni zviphephana. Hi wa chumayela hi movha wu nga hi ni tifinela kusukela dhoropeni ga Tunapuna kala kuza hi chikela ka matshamu ya le kule nguvhu ya Trinidad. Zvi wa tsakisa nguvhu! A ku hanya ka ciyimo leco ci nga vhuvhumisa zvilo zva moya, zvi ndzi kucile a ku ndzi bhabhatisiwa na ndzi hi ni 16 wa malembe.

Lezvi ndzi nga gondzisiwa na ndza hi n’wanana ni zvilo lezvo zvo tsakisa ndzi nga zvi hanya na ndza hi muswa, zvi ndzi vhuxele mixuvo ya kuva murumiwa. A mixuvo leyo ndzi wa hi nayo hi 1944, a cikhati ndzi nga ya tira na Makabye Edmund W. Cummings le Aruba. Hi 1945, hi tsakile nguvhu laha hi nga zvi kota ku tlhanganisa 10 wa vanhu Cialakanyisweni. Hi 1946 ku no wumbiwa bandla go sangula lomu ka Ílha leyo.

Andzhakunyana ka zvezvo, ndzi no chumayela mutiri-kuloni hi citshuketi. A vito gakwe hi Oris Williams. Oris i no ndzi phikiza ku ku phum, na a zama ku yimelela lezvi a nga gondzisilwe. Hambulezvo, a cigondzo ca Bhibhiliya ci mu vhunile ku tiva lezvi a Mhaka ya Nungungulu yi zvi gondzisako hakunene, a guma a bhabhatisiwa hi dhiya 5 ka Janeiro wa 1947. Hi kufamba ka cikhati, hi no randzana, hi gumesa hi chadha. Hi Novembro wa 1950, i no sangula ku phayona. Laha ndzi nga hi ni sati wa mina Oris, ndzi no sangula ku pswala mihandzu hi ndlela yin’wani wutomini ga mina.

Hi 1955 hi no rambiwa a kuya Cikoleni ca Gileyadhe. Kota ndlela ya ku ti longisela kuya cikoleni leco, hi no tsika mitiro ya hina ya ku ti hanyisa, hi xavisa muti wa hina ni titshomba ta hina hi ku salani Aruba. Hi dhiya 29 ka Julho wa 1956, hi no pasa Cikoleni ca Gileyadhe, ka turma ya wu 27; hi rumelwa ku ya tira le Nigéria.

Loku ndzi zvi ehleketa, ndzi alakanya lezvi Oris a nga wula; i te: “A moya wa Jehovha wu nga vhuna munhu lezvaku a ti zwananisa ni zviyimo zvo tsakisa ni zvo kala ku tsakisa ntirweni wa wurumiwa. A kuhambana ni nuna wa mina, mina a ndzi zangi ndzi zvi lavile kuva murumiwa. Ndzi wa lava kuva ni muti ndzi ti wundlela vana. Kanilezvi, laha ndzi nga wona ku a mahungu ya ma nene ma fanele ku chumayelwa hi cihatla, ndzi no cica mawonela ya mina. Zvalezvi hi nga pasa cikola ca Gileyadhe, makunu a kupima ka mina ku wa hi kuchumayeleni kota murumiwa. A cikhati hi nga nghena lomu ka ngalava yi vitwako Queen Mary, makabye Worth Thornton, wa le hofiseni ya Makabye Knorr, i no hi salisa aku: ‘Fambani khwatsi!’ A se hi byela lezvaku hiya hi ya tira Bheteli. Ndzi no hlamala ndziku: ‘A yini!’ Kanilezvi, ndzi no tekela ku cica kupima. Ndzi noya yi randza nguvhu a Bheteli ndzi tlhela ndzi maha mitiro yo hambanahambana. Lowu ndzi nga wu tsakela nguvhu ku amukela vapfhumba. A vanhu ndzi va randza nguvhu, niku ka ntiro lowu ndzi wa tlhangana ni vamakabye vo tala va lomu Nigéria. A kutala ka vona va wa chikela na va chakile, na va karele, na vazwa tora ni ndlala. Zvi wa ndzi tsakisa nguvhu a ku khatalela vamakabye lavo kasi va kuma lezvi zvi nga laveka ni ku chavelelwa. Wontlhe lowo, wuve ntiro ndzi nga mahela Jehovha, lezvo hi zvona zvi nga ndzi tsakisa.” Kunene, a mitiro yontlhe yi wa tiyisa wunghana ga hina na Jehovha.

Na hi tlhangene kota ngango hi 1961, Makabye Brown i no hlawutela matshango yakwe yo tsakisa le Afrika. Ndzi no guma ndzi hlawutela lezvi a ntiro wu nga kari wu kulisa zvona lomu Nigéria. Makabye Brown i no ndzi bharasara hi lirandzo, a byela Papayi aku: “Madha Johnny, phela wena a wu seya tira le Afrika, Woodworth i yile!” Papayi aku: “Simama sawena Worth, u nga zvi tsiki!”

Hi 1962, ndzi nova ni thomo ga ku ya engetela zvigondzo hi 10 wa tihweti le Gileyadhe, ka turma ya wu 37. Makabye Wilfred Gooch, a nga hi muwoneleli wa ravi le Nigéria ka cikhati leco, i noya ka turma ya wu 38 a guma a rumelwa ku ya tira Inglaterra.  Mina ndzi no sala ndziva muwoneleli wa ravi le Nigéria. A ku fana na Makabye Brown, minawu ndzi no endza mipfhuka yo leha, ndzi va tiva khwatsi a vamakabye va lomu Nigéria ndzi tlhela ndzi va randza. A kuhambana ni vanhu va matiko yo ganya, a vamakabye lavo va wa hi zvisiwana. Hambulezvo, a litsako labye ni ku xalala hi lezvi va nga hi nazvo, zvi kombile khwatsi ku a mali ni titshomba a hi zvona zvi nehako litsako wutomini ga munhu. Loku hi ehleketa hi ciyimo cabye, zvi wa hlamalisa nguvhu a ku va wona mitlhanganweni na va bohile tinguwo to dzundzeka ni to basa khwatsi. Loku vata gotsovanyanweni, a kutala ka vona va wata hi mikamiyawu ni mi bolekajas * (zvibhomba zvo kala ku vhaliwa zva kwalomu Nigéria). A kutala ka zvikhati, a zvibhomba lezvo zvi wa tsalilwe magezu yo hlamalisa. A man’wani ma waku: “A bimbi le’ga hombe, gi tatiwa hi madona matsongwani ya mati.”

A magezu lawo lisine futsi! A kutikarata ka mun’we ni mun’wani ka lisima. Hinawu hi no engetelanyana cokari. Hi 1974, a tiko ga Nigéria gi nova gona go sangula a kuva ni 100 000 wa vahuweleli, ahandle ka Estados Unidos. A ntiro wu wa andzile.

Laha a vahuweleli va nga kari va engetela, ku no vhuka yimpi lomu Nigéria, kusukela hi 1967 kala 1970. A vamakabye va hina le Biafra — le tlhatuko wa Congo wa Níger — va no tshama va nga kumi mahungu ya le ravini hi tihweti to kari. Zvi no boha ku hi va yisela zvakuga zva moya. Kota lezvi ndzi nga wula kusanguleni, hi ku khongela ni ku tsumba Jehovha, hi zvi kotile ku tsemakanya hi makhati yo hlaya.

Ndza ti alakanya khwatsi a tipfhumba leto to chavisa. Ku wa hi ni masochwa ya ku ma nga ku dhuwula kwalaha ni kwalaha, mababyi, ni timhango tin’wani. Hambulezvo, hi wa nyikela wutomi ga hina hi tsemakanya Congo wa Níger. A ku hundza masochwa ya mufumo ma nga kanakanela vanhu vontlhe, zvi wa chavisa. Kanilezvi, leci ci nga tshisa nguvhu, ku tsemakanya u ya le Biafra, lomu ku nga vhalilwe. Ka khati go kari, ndzi no khilela cingalavana ni wusiku, ndzi tsemakanya Congo wa Níger wa mati yo tsutsuma, kusukela Asaba kala Onitsha ndzi ya tiyisa vamakabye va nga yimisilwe kasi ku wonelela mabandla le Enugu. Ndzi endzile kambe ndzi ya tiyisa madhota le Aba, a cikhati ku nga betelwa ku lumeka magezi ni wusiku lomu tindlwini. Laha hi nga kari hi maha mutlhangano le Port Harcourt, hi no wu gemeta hi mukhongelo hi cihatla, a cikhati a masochwa ya mufumo ma nga hangalasa lava va nga hi le handle ka dhoropa va vhalela a ku ku nga tsemakanyiwi a kuya le Biafra.

A mitlhangano leyo yi wa hi ya lisima nguvhu kasi ku tiyisekisa a vamakabye lezvaku Jehovha wa va randza, ni ku va nyika wusungukati ga lisima kasi va nga ti ngheniseli ka politika. A vamakabye le Nigéria va humelele ndzeni ka cikhati leco ca yimpi yo tshisa. Va kombisile lirandzo la hombe na va nga hi na cihlawulela, va tlhela va nga ti ngheniseli ka politika. Give thomo ga hombe a kuva zvin’we navo cikhatini leco ca zvikarato!

Hi 1969, hi nova ni Mutlhangano wa matiko manyingi lomu Estádio Yankee, le Nova York, wu nga hi ni hloko ya mhaka: “Kurula laha misaveni.” A mutlhangano lowu wu mahilwe hi cikhati ci nene, hakuva hi 1970 hive ni Mutlhangano wa matiko manyingi le Lagos, Nigéria, wu nga hi ni hloko ya mhaka: “Vanhu va tsakelwako hi Nungungulu.” A mukhomi wa citshamu ku wa hi Makabye Milton G. Henschel; ndzi tirile naye ndzi mu vhunetela. Ndzi gondzile zvotala ka yena. Kota lezvi hi nga ha hi ku huma yimpini, hi no humelela hi ku katekisiwa hi Jehovha ntsena. Ka mutlhangano lowo ku wa hi ni 121 128 wa vanhu, hi 17 wa tirimi. Cima hi wa nga seva ni mutlhangano wu nga hi ni vanhu vo kota lavo! Makabye Knorr, na Henschel, ni van’wani va ngata hi Estados Unidos ni Inglaterra hi miavhiyawu yo lugara, va tile va ta wona 3775 wa vanhu na va bhabhatiswa. Kusukela hi Pentekosta, lomu bandleni ga wuKristu ku wa nga se tshuka ku bhabhatiswa vanhu vo kota lavo hi siku gin’we. A cikhati ndzi nga vhunetela ku longisela mutlhangano lowu, kuzvilava cive cikhati ndzi nga khomeka nguvhu wutomini ga mina. A vahuweleli va engetele hi ndlela yo hlamalisa nguvhu!

Ka 30 wa malembe lawa ndzi nga tira le Nigéria, ndzi ti buzile hi kuta na ndzi tira kota muwoneleli wa cipandze ni muwoneleli wa zona le Mupela-gambo wa Afrika. A varumiwa va wa tsaka nguvhu a cikhati a mun’we ni mun’wani wabye a nga khatalelwa ni ku tiyisiwa! Zvi wa tsakisa nguvhu a ku va tiyisekisa lezvaku a va rivakelwangi. A ntiro lowu wu ndzi gondzisile lezvaku a ndlela ya ku vhuna munhu lezvaku a simama a tiyile, a zwanana ni vamakabye ni  ku humelela ntirweni wa Jehovha, ku kombisa kukhatala hi mun’we ni mun’wani wabye.

Hi zvi kotile kulwisana ni zvikarato zvi nga vangiwa hi yimpi zvin’we ni mababyi, hi ku vhuniwa hi Jehovha. Contlhe cikhati zvi wa woneka ku Jehovha i wa hi katekisa. Oris i wulile lezvi:

“Hina va vambiri hi babyile hi malariya makhati yo hlaya. Ka khati go kari, Worth i bhaxarile cipitali le Lagos na a nga ti tivi a ku hi yena mani. Va no ndzi byela ku zva koteka ku a nga hanyi. A ya ku tsakisa hi ku i gumile a hanya! A cikhati a nga sangula ku ti tiva, i no wulawula hi Mufumo wa Nungungulu ni enfermeiro loyi a nga kari a mu hlayisa. Hi ndzhako ka cikhati, hi no endzela a enfermeiro loye, a vito gakwe a nga Nwambiwe, hi ya simama ku mu gondzisa zvin’wani hi Bhibhiliya. I no amukela lisine, a guma ava dhota le Aba. Minawu zvi ndzi fambele khwatsi. Ndzi vhunile vanhu vo tala a ku tiva Jehovha va mu tirela hi mbilu yontlhe, ni vaMwinyi va hombe. Zvi hi tsakisile nguvhu a ku tiva vanhu va le Nigéria, hi va randza ni mudhawuko wabye, mahanyela yabye, ni lirimi labye.”

A cin’wani hi nga gondza hi leci: Kasi zvi hi fambela khwatsi lezvi hi nga kari hi tira tikweni gin’wani, zvi lavile ku hi gondza ku randza vamakabye va hina, hambu lezvi hi nga hambene hi midhawuko.

Loku hi tirile Bheteli, hi no guma hi nyikwa ciavelo ciswa hi 1987 ca ku ya chumayela kota varumiwa ka Ílha yo saseka ya Santa Lúcia, le Caribe. Wu wa hi ntiro wo nandziha nguvhu. Kanilezvi ku wa hi ni zvikarato zviswa. A kuhambana ni le Afrika, lomu a vavanuna va tekako vasati vo tala, a cikarato lomu Santa Lúcia ku wa hi ku a wanuna ni wasati va hanya zvin’we na va nga chadhangi hi nayo. A ntamu wa Mhaka ya Nungungulu wu kucile a zvigondzani zva hina zvo tala lezvaku zvi cica lezvi zvi nga laveka.

Laha hi nga mbhela ntamu hi ku khosahala, a Hubye yi Fumako yi no kombisa lirandzo yi hi cica hi 2005 hiya tsindza le Brooklyn, Nova York, Estados Unidos. Siku ni siku ndza ha mu bonga Jehovha hi kota ya Oris. Hi 2015, i no hluliwa hi nala wa hina hontlheni. Ne ku ndzi nga zvi wulisa kuyini lezvi zvi bayisisako zvona a ku felwa hi sati, a ndzi zvi tivi. Ive sati ni mupangalati wo randzeka, ni wo ndzi randza nguvhu. Ka 68 wa malembe lawa ndzi hanyileko naye, ndzi mu randzile zva tanani mu ta wona. Hi polile lezvaku a ndlela yo kuma litsako wukatini ni lomu bandleni, ku kombisa cichavo hi lava va rangelako, ku tsetselela hi mbilu yontlhe, kuva munhu wo ti koramisa, ni ku kombisa mihandzu ya moya.

Loku ku humelela zva ku hi khunguvanyisa kutani zva ku hi mbheta ntamu, hi wa cuwuka Jehovha kasi a hi vhuna ku simama hi mu mahela miphahlo yi basileko. Laha hi nga kari hi simama ku lulamisa kupima ka hina, hi wonile lezvaku a zvilo zvi wa ya zvi chukwata contlhe cikhati — hambulezvo, a zva zvi nene nguvhu zva hata! — Isa. 60:17; 2 Kor. 13:11.

Jehovha i wu katekisile nguvhu a ntiro wa vapswali va mina le Trinidad e Tobago laha ka ku a mubiko wo gumesa wu komba lezvaku zvezvi ku na ni 9892 wa vanhu wukhozelini ga lisine. Le Aruba, a vamakabye vo tala va tirile yi nga chayi va tiyisa bandla legi ndzi nga hi ka gona. Zvezvi ku na ni 14 wa mabandla ma simamako ku kula ka Ílha leyo. Le Nigéria, a vahuweleli va engetele nguvhu laha ka kuza va chikela 381 398. Le Ílha ya Santa Lúcia, ku na ni 783 wa vahuweleli va seketelako Mufumo wa Jehovha.

Zvezvi ndzi kwalomo ka 90 wa malembe. A Lisimu 92:14 li wula lezvi hi lava va byalilweko ndlwini ya Jehovha: ‘Va ta pswala mihandzu ni lomu wukhosaneni gabye, va ta tala ni nhome va maha vaswa.’ A ndzo ku tsaka hi wutomi legi ndzi gi hanyileko ntirweni wa Jehovha. Lezvi ndzi nga gondzisiwa wun’wananeni zvi ndzi kucile ku tirela Jehovha hi kumbhelela. Hi kota ya tipswalo takwe, Jehovha i vhumele ku ndzi ‘andza lomu hubyeni ya Nungungulu wa [mina].’ — Lis. 92:13.