A MAGEZU lawa ya kale ya Hosi yo tlhariha Solomoni ma tlhamusela khwatsi lezvi a vanhu va ti zwisako zvona xungetano hi wutomi. A vanhu contlhe cikhati va xuva ku hanya nguvhu, kuzvilava hi kota ya lezvi a wutomi gi nga koma ni lezvi hi kalako hi nga zvi koti a ku pona kufa. Hi malembe yo tala a vanhu va hlota tindlela ta lezvaku zvi koteka ku hanya wutomi go leha.

Wona cikombiso ca Gilgamesh a hosi ya Suméria. A mitsheketo yo tala yi wa wulawula hi wutomi gakwe. A mun’we wa yona hi lowu wu tiviwako kota Epopéia de Gilgamesh wu nga huwelela ku i mahile lipfhumba la mhango kasi a ya gondza lezvi hi nga ponisako zvona kufa. A nga zvi kotangi a ku zvi pola.

Ka zana ga malembe ga wu 4 Mahlweni ka Nguva ya Hina, a titlhari ta siyensya ta le China ti zamile ku maha “mati ya wuloyi” lawa ti nga kholwa lezvaku ma engetela wutomi. Ti no patsa arsênio, ni mercúrio a zvilo zva vhenene. Ku nga zvilo zvi mahileko lezvaku kufa a tihosi to tala ta China. Le Europa, kwalomu ka va 500 Nguveni ya Hina kuya ka va 1500 Nguveni ya Hina, a titlhari to kari ti zamile ku maha ku a ouro yiva nchumu wo giwa hakuva ti wa kholwa lezvaku lezvi zvi mahako ku a ouro yi pindzuka zvi wa ta maha ku a vanhu va hanya nguvhu.

Inyamutlha, a titlhari ta siyensya ti zama ku tiva lezvaku hikuyini hi khosahalako. Lezvi a titlhari ta siyensya ti mahako zvi komba lezvaku ni nyamutlha konawu a vanhu va ha simama va hlota tindlela ta ku hi nga khosahali ni kufa. Kanilezvi hi gihi wuyelo ga mikambisiso yabye?

A titlhari ta siyensiya leti ti gondzako a ma célula ya miri wa munhu ti nyika a 300 wa mitlhamuselo ni ku hundza ya leci ci hi mahako hi khosahala hi tlhela hifa. Ka malembana lawa, a titlhari ta siyensiya ta zvi kota ku maha a ma célula ya zvihari ni ya vanhu ma hanya malembe yo tala. Hi kota ya lezvo, a vanhu vo kari va ganyileko va nyikela mali yo tala ka titlhari ta siyensiya kasi ti pola ku “hikuyini hi fako”. Zvini zvi mahiwako hi titlhari ta siyensiya?

Ti zama ku engetela masiku ya kuhanya. A titlhari to kari ta siyensiya ti kholwa lezvaku hi khosahala hi kota ya lezvi zvi humelelako lomu ka ma telômero ku nga lomu magumo ya ma cromossoma. A ma telômero hi wona ma hlayisako a mahungu lomu ka ma célula ya hina a cikhati leci a ma célula ma pswalanako. Kanilezvi khati ni khati a ma célula ma pswalanako, a ma telômero mo koma. Hi ku gumesa, a ma célula ma nyima ku pswalelana, a khosahala ku sangulela kwalaho.

 Elizabeth Blackburn — loyi a nga nyikiwa a nchachazelo hi 2009 — ni ntlawa wakwe va polile a nchumu wo kari wu mahako ku a ma telômero ma nga komi. A ku koma loko hi kona ku mahako ku a ma célula ma khosahala. Hambulezvo, vona va vhumela lezvaku a ma telômero “a ma hi mahi hi hanya nguvhu a ku hundza lezvi hi zvi tivako”.

A kuciciwa ka lezvi a ma célula ma nga tshamisa zvona yonawu yin’we ya tindlela ta ku zama ku a vanhu va nga kukhosahali. Loku a ti célula ta hina ti khosahala laha kaku ti nga ha zvi koti a ku pswalelana, ti nga rumela mahungu ya hava ka leti ta ha hi ku ti nene, lezvi zvi mahako ku a munhu a vhimba, azwa ku bayisa ka hombe, a tlhela a babya. Ka masikwana lawa, a titlhari ta siyensiya le França ti cica a ma célula ya vanhu va kulileko hi tanga, a vokari va vona va hundzileko a 100 wa malembe, va ma vhuxa luswa. A kambisiso wu rangelweko hi mugondzisi Jean-Marc Lemaître wu wula lezvaku a ntiro wabye wu wa komba lezvaku zva koteka ku maha ku a ma célula “ma nga khosahali”.

A titlhari to tala ta siyensya ti wula lezvaku hambu lezvi ku nga ni mimuri yo tala ya ku vhikela vanhu lezvaku va nga khosahali, a vanhu a va nge zvi koti ku hanya a wutomi go leha ga ku hundza legi hi hanyako inyamutlha. Kusukela ka zana ga malembe ga wu 19, a malembe ya ku hanya ka vanhu ma sangulile ku engeteleka. Kanilezvi lezvi zvi koteka hi kota ya basiselelo, mimuri ya ku vhikela mababyi, ni yin’wani ya ku tira a mababyi yo tala. A titlhari to kari ti kholwa lezvaku a masiku ya kuhanya ma ya chikela ka ntsengo lowu a vanhu a feleko ku hanya.

Kwalomu ka 3500 wa malembe ma hundzileko Mosi, a mutsali wa Bhibhiliya, i tsalile lezvi: ‘A masiku ya kuhanya ka hina ma ringana 70 wa malembe, ni lava va nga ni ntamu va nga chikela ka 80 wa malembe, kanilezvi a ntamu wa wona ngwa kubayiseka ni kukarateka, hakuva ma hundza hi cihatla, hina hi n’walala.’ (Lisimu 90:10) Hambu lezvi a vanhu va zamako ku engetela masiku ya kuhanya, a wutomi ga ha simama giva hi ndlela leyi Mosi a yi wulileko.

Kanilezvi a zvihari zvo kari ni tisinya to kari to kota muwu ti nga hanya malembe yo tala nguvhu. Loku hi fananisa malembe lawa hi hanyako ni lawa ya tisinya leti kutani ya zvilo zvin’wani zvi hanyako, hi nga ha ti wutisa ku: ‘A wutomi ga kona hi galegi ga 70 kutani 80 wa malembe basi?’