Laha ndzi nga susa a kukanakana ka mina, ndzi no sangula ku phayona. Zvalezvo ndzi no vhululekelwa hi nyangwa ya ku ndzi hanya wutomi ga ku ne ndzi wa nga gi rindzelangi. (Efe. 3:20) Hambulezvo, kuzvilava wa ti wutisa ku kasi zvi mahisile kuyini. Nyima ndzi ku hlawutela lezvi zvi nga sangulisa zvona.

Ndzi pswalilwe Berlim, le Alemanya, loku ku hundzile tihweti to kari na ku sangulile Yimpi ya Wumbiri ya Misava Yontlhe hi 1939. Laha a yimpi yi ngaya kumbheleni hi 1945, a dhoropa ga Berlim gi no dhuwulelwa zva tshisela ga cima hi miavhiyawu yi nga hoxetela mabhomba. Ka khati go kari na va dhumela a dhoropa, a mimiti ya laha ka ruwa ga hina yi no hisiwa, hi tsutsuma hiya fihlala ka wutshamu gi nga mahelwe ku fihlala mabhomba. Kasi hi ponisa wutomi ga hina, hi no guma hi tsutsuma hiya Erfurt, lomu a nga pswalelwa kona mamani.

Ka cikhati leco, mamani i wa kari a lava ku tiva lisine hi civiti. I wa lerile mabhuku ya titlhari ta filozofiya a tlhela a hlola tichichi to tala. Kanilezvi, a ci kona ci nga mu tsakisa. Kwalomo ka va 1948, laha kaya ku nota Vakustumunyu vambiri va Jehovha. Mamani i no vhumela ku va nghena, a va maha zviwutiso zva talela ga cima. Na ku nga se hundza hora, i no byela mina ni ndzisana ya mina ya wasati aku: “Ndzi li kumile lisine!” Andzhakunyana ka zvezvo, mina, na mamani, ni ndzisana ya mina, hi no sangula kuya mitlhanganweni le Erfurt.

Hi 1950 hi no tlhela Berlim, laha hi ngaya simama kuya mitlhanganweni ka Bandla ga Berlin-Kreuzberg. Loku hi rurile kambe hiya ka wutshamu gin’wani kwalomu Berlim, hi noya ti patsa ni Bandla ga Berlin-Tempelhof. Hi kufamba ka cikhati, mamani i no bhabhatiswa. Kanilezvi mina ndzi no gingima, hi ku ndzi wa ku a ndzi se ringanelwa. Hikuyini?

Zvi wa ndzi karatela ku kula khwatsi hi tlhelo ga moya hakuva ndzi wa hi ni tingana nguvhu. Ndzi mbhetile malembe mambiri na ndziya kuchumayeleni; kanilezvi a ndzi tshukangi ndzi bhula ni munhu. Hambulezvo, a zvilo zvi no cica laha ndzi nga sangula ku tolovelana ni vamakabye vo tala va nga kombisile kutiya-hlanha va tlhela va tirela Jehovha hi mbilu yontlhe. A vokari va wa timisele tixanisa le livaleni la xanisa la vaNazi kutani mapaxweni ya le  Mutsuwuka-gambo wa Alemanya. A van’wani va vekile kutlhatlheka kabye mhangweni hi ku fihla mabhuku va ma heleketa cihundleni le Mutsuwuka-gambo wa Alemanya. A cikombiso cabye ci ndzi hlamalisile nguvhu! Ndzi no ti byela lezvi: Lezvi a vamakabye lava va nga vekile kutlhatlheka kabye ni wutomi gabye mhangweni va tirela Jehovha ni vamakabye, makunu mina ndzi fanele ku ti karata, ndzi hungula tingana.

Ndzi sangulile ku hlula a tingana ta mina a cikhati ndzi nga ti patsa ni vamakabye hi maha tsima go hlawuleka ga ku chumayela hi 1955. Ka papilo gi nga humesiwa ka Informante, * makabye Nathan Knorr i tivisile lezvaku a tsima lego gi wa tava gin’we ga matsima ya hombe nguvhu lawa a hlengeletano yi tshukileko yi ma lulamisela. A tlhela aku loku a vahuweleli vontlhe vo patseka, “ka hweti leyo ku wa ta nyikelwa wukustumunyu ga ku a gi se tshuka gi nyikelwa misaveni leyi.” Lezvo zvive lisine futsi! Na ku nga se hundza cikhati co leha, ndzi no ti hendleleta ka Jehovha. Hi 1956, ndzi no bhabhatiswa na papayi ni makabye wa mina. Kanilezvi, andzhakunyana ka zvezvo, zvi lavile ku ndzi maha ciboho cin’wani ca lisima.

Ku wa hundza malembe na ndzi zvi tiva ku a ntiro wa wuphayona hi wona wa wunene; kanilezvi, ndzi wa simama ku ti byela ku: ‘Ndzi ta sina ndzi phayona’. Ndzi no zvi wona zvi hi chukwana ku ranga hi ku gondza ndlela ya ku gwevha zvilo ndzi zvi xavisa ka matiko man’wani. Ndzi wa lava ku loku ndzi pasile makunu ndzi tira hi cikhatanyana kasi ndzi zvi tiva khwatsi ni ku kuma wutlhari ga kona. Hikwalaho, hi 1961, ndzi no vhumela ku tira le Hamburgo, ka porto ya hombe le Alemanya. Laha ndzi ngaya ndzi pela hi hloko ntirweni wa mina, ndzi noya mahlweni ni ku thinda ntiro wa wuphayona. Zvini ndzi nga wa ta maha?

Ndza mu bonga nguvhu Jehovha hi kuva a tirisile vamakabye vo randzeka a kuva va ndzi vhuna ku wona lezvaku a ku rangisa zvilo zva moya zva lisima. A kutala ka vanghana va mina va wa sangulile ku phayona, niku va wa ndzi vekela cikombiso ci nene. Ku engetela kwalaho, makabye Erich Mundt, a nga mun’we wa lava va nga pona livaleni la xanisa, i no ndzi kuca ku tsumba Jehovha. I te le livaleni la xanisa, a vamakabye lava va nga ti tsumba va gumile va hola hi tlhelo ga moya. Kanilezvi lava va nga tsumba Jehovha hi kumbhelela, va simamile va tiya kukholweni va guma vava maziki lomu bandleni.

Ahandle ka lezvo, Makabye Martin Poetzinger, loyi a nga guma a tira ka Hubye yi Fumako, i wa randza ku kuca vamakabye hi ku wula lezvi: “A kutiya-hlana i nchumu wa lisima nguvhu lowu u faneleko ku wu hlayisa!” Loku ndzi ehleketile hi magezu lawo, ndzi no guma ndzi tsika ntiro wa mina wo ti hanyisa, ndzi sangula ku phayona hi Junho wa 1963. A ku na ciboho cin’wani ca lisima ndzi wa nga wa ta ci maha a ku hundza leco! Loku ku hundzile tihweti timbiri, ne na ndzi nga se sangula ku langutela ntiro wun’wani, ndzi no rambiwa ku tira kota phayona go hlawuleka. Andzhako ka malembana matsongwani, Jehovha i no ndzi mahela zvo hundza lezvi ndzi nga zvi rindzela. Ndzi no rambiwa kuya cikoleni ca Gileyadhe, ka turma ya wu 44!

A cin’we ca zvilo zva lisima ndzi zvi gondzileko le Gileyadhe, nguvhunguvhu na Makabye Nathan Knorr na Lyman Swingle, hi leci: “U nga hatliseli ku tsukula ciavelo ca wena.” Va hi kucile ku simama ntirweni wa hina hambu loku a ciyimo ci nonoha. Makabye Knorr i te: “A kupima ka wena u ta ku veka nguvhu ka yini? Ka chaka, ka zviharana zva zvi tsongwani zvi nga kona, ka wusiwana? Kutani u ta wona tisinya, zvitsangi ni vanhu va tsakileko ke? Gondza ku randza vanhu!” Ka siku go kari, laha Makabye Swingle a nga kari a tlhamusela leci ci mahako vanhu va hatla ku tsukula zviavelo zvabye, i no karateka nguvhu a mihloti yi sangula ku huma, a zama ku ti khoma. Zvi lavile ku a tsemarisa kanelo yakwe kala a rula, hi kona a nga wuya a ta tlhavinyeta. Zvi no ndzi khumba nguvhu, ndzi ti yimisela ku nga khunguvanyisi Kristu ni vamakabye vakwe vo tsumbeka. — Mat. 25:40.

A cikhati hi nga nyikiwa zviavelo zva hina, a vabhetelita vo kari va no nyawukela ku tiva lomu hi nga kari hiya kona, va se wutisa vokari va hina na hi hi ntlawa. Laha vontlhe laha ntlaweni va nga wula, a vabhetelita va no tsaka va tlhela va wula zvilo zva zvi nene. Kanilezvi, laha mina ndzi ngaku: Ndziya “Congo (Kinshasa);” va no hwi, va guma va wula lezvi basi: “E!, uya Congo! Hi xuva ku Jehovha ava na wena!” Cikhatini leco, ku wa tshama hi ku zwala ku le Congo (Kinshasa) ku ni tiyimpi, kudayelwa ka vanhu, ni masochwa ya matiko man’wani ma nga dayela vanhu. Kanilezvi, lezvi ndzi nga gondza ndzi wa ha hi nazvo hlokweni.  Zvalezvi hi nga huma Gileyadhe hi Setembro wa 1967, mina na Heinrich Dehnbostel, na Claude Lindsay, hi noya Kinshasa, a tsindza ga tiko ga Congo.

Loku hi chikele le Kinshasa, hi gondzile ciFrancês hi tihweti tinharu. Hi no guma hiya Lubumbashi — a kale ka Elisabethville — kusuhani ni mbhingano wa Zâmbia, kwale dzongeni wa Congo. Hi noya tshama ka muti wa varumiwa lomu cikari ka dhoropa.

Lezvi a cipandze ca hombe ca Lubumbashi ci nga kala ci nga se chumayelwa, hi tsakile nguvhu hi kuva vo sangula a ku chumayela lisine ka vanhu va tiko lego. Na zvi nga seya kule, hi nova ni zvigondzo zvo tala laha ka ku hi nga zvi koti ni ku fambisa zvontlhe. Hi chumayele ni vatiri va mufumo, ni maphoyisa. A votala va wa hi ni cichavo hi Mhaka ya Nungungulu ni ntiro wa hina wa kuchumayela. A vanhu va kona va wa wulawula nguvhu a ciSwahili. Hikwalaho mina na Claude Lindsay hi no gondza a lirimi lelo. Andzhakunyana ka zvezvo, hi no rumelwa ka bandla ga ciSwahili.

Hambu lezvi hi ngava ni matshango yo tala ya ku tsakisa, hi kumene ni zvikarato kambe. Hi wa tolovela ku yimisana ni masochwa yo popiwa ma nga hi ni zvibhamu, kutani maphoyisa ma nga hi lumbeta ma hi vhukela. Ka khati go kari na hi maha mutlhangano laha mutini wa varumiwa, hi no nghenelwa hi maphoyisa yo tala ma nga hi ni zvibhamu, ma hi khoma ma hi yisa maphoyiseni, ma ya hi mbambamelisa lahasi hi tshama kala kwalomo ka ma 22, hi kona ma nga hi byela ku fambani.

Hi 1969, ndzi no nyikwa ciavelo ca kuva muwoneleli wa cipandze. Ka cipandze ndzi nga tira ka cona, hi wa kari hi famba zvi zwala lomu ka byanyi ga hombe ni madhaka — lezvo zvi wa ndzi nyika masemanyana  ya Afrika. Ka cidhoropana co kari, ndzi nozwa huku ni wusiku yi nga hi ni zvihukwana lomu hasi ka mubhedhi wa mina. Ndzi nga ta zvi rivala lezvi yi nga ndzi vhuxisa zvona hi kuba yi vanga guwa ga hombe na yi alakanya ku gi cile kuveni ne. Ndza ma rila a mabhulo xungetano hi lisine la Bhibhiliya ndzi nga kari ndziva nawo ni vamakabye na hi wora ndzilo.

A cin’we ca zvikarato zva hombe hi nga yimisana naco, vanhu va nga ti maha vamakabye, va nga seketela a ntlawa wa ku i Kitawala. * A vokari vabye va wa ti tlhomile lomu mabandleni va tlhela va tira kota madhota. A kutala ka vanhu lavo vo fana ni “maribye ma tumbeleko”, a va zvi kotangi ku kanganyisa a vamakabye vo tsumbeka. (Jud. 12) Jehovha i no guma a basisa mabandla, a vanhu vo tala nguvhu va sangula ku nghena lisineni.

Hi 1971, ndzi no nyikiwa ciavelo ca kuya tira hofiseni ya ravi le Kinshasa. Ndzi mahile mitiro yo hambanahambana seyo, yo kota ku amukela ni ku rumela mapapilo, ku kombela mabhuku, ni mitiro yi mahiwako hi Departamento de Serviço. Le Betheli, ndzi gondzile ku xaxameta ntiro wa hina lomu tikweni ga hombe, gi nga ni zvikarato zva gezi, maruwa, ni kukala ka mimovha. Zvikhati zvin’wani lezvi hi nga rumela hi miavhiyawu zvi wa teka tihweti kasi ku chikela mabandleni. Zvi wa koteka ku zvi chisiwa lomu ka avhiyawu, zvi cheliwa ka tingalava, leti ti nga guma ti ya tsandzeka ku hundza lomu ka byanyi ga lomu matini, ti tshama lomo ti mbheta mavhiki. Hambulezvo hi nga kumana ni zvikarato lezvi ni zvin’wani, hi ma mahile ntiro wa hina.

Zvi wa ndzi hlamalisa nguvhu a ku wona lezvi a vamakabye lavo va nga zvi kotisa zvona ku longisela gotsovanyano wa hombe hi mali ya yi tsongwani. Va wa maha zviluvelo hi misava ya ruka, va bhiya lomu mareveni hi byanyi (capim elefante) va tlhela va bohelela gin’wani hi ti nyandza va maha mabhanko. Va wa aka mindzhuti hi misengelo, va phimela hi masango ya zvihuvani va tlhela va maha hi wona a timeza. Kota lezvi va nga hi hava zvipikiri, va wa kwamula tingoti lomu ka tisinya va bohelela hi tona. Ndzi wa hlamala nguvhu loku ndzi wona mawonela ya ma nene lawa a vamakabye lavo va nga kari va nyikana kasi ku lulamisa zvikarato. Hi kufamba ka cikhati, ndzi no va randza nguvhu. Laha ndzi nga rura ndziya ka ciavelo ciswa, ndzi no va xuva nguvhu.

Hi 1974, ndzi no ciciwa ndzi ya tira le hofiseni ya ravi le Nairobi, a Quênia. Ku wa hi ni ntiro wo tala hakuva a hofisa ya ravi ya Quênia yi wa vhunetela a ntiro wo chumayela ka matiko ya lomu kusuhani; ka man’wani ya kona a ntiro wa hina wu wa betelwa. Ndzi rumilwe hi kukhandzakanya lezvaku ndziya ka matiko lawo, nguvhunguvhu le Etiópia, lomu a vamakabye va hina va nga kari va xanisiwa zva tanani mu ta wona. A kutala ka vona va fumbutelwe va tlhela va vhalelwa paxweni; a vokari va dawa futsi. Hambulezvo, a kutala va vona va wa timisela va simama va tsumbeka hakuva va wa hi ni wunghana go tiya na Jehovha, va tlhela va zwanana.

Hi 1980, ndzi no tsaka nguvhu wutomini ga mina a cikhati ndzi nga chadha na Gail Matheson, wa le Canadá. Mina na yena hi wa hi ka turma yin’we cikoleni ca Gileyadhe. Loku hi humele cikoleni hi no simama ku bhula hi ku tirisa mapapilo. Yena i wa tira kota murumiwa le Bolívia. Loku ku hundzile 12 wa malembe, hi no ya tlhangana kambe le Nova York. Andzhako ka cikhatanyana, hi no chadha le Quênia. A ndzo ku mu bonga nguvhu Gail hi ku randza ku wona zvilo hi mawonela ya Jehovha, ni cikombiso cakwe ca ci nene ca ku xalala hi lezvi a nga nazvo. Wa ha simama ku ndzi vhuna hi lirandzo ni ku ndzi pangalata.

Hi 1986, ndzi no nyikiwa ciavelo ca ku tira kota muwoneleli wa cipandze, lezvo na ndzi tira ka Kometi ya Ravi kambe. A ku tira kota muwoneleli zvi wa patsa a ku ndzi endzela matiko yo tala ma nga rangelwa hi ravi ga Quênia.

A zvo ku ndzi tsakisa loku ndzi alakanya a cikhati leci hi nga longisela gotsovanyano le Asmara (le Eritréia) hi 1992, a ntiro wa hina na wu nga se betelwa tikweni legi. A ya hava hi ku a tiyindlu hi nga ti kuma ti wa nga hi ti nene lahandle, lomu ndzeni ka kona a ndza ha wuli. Ndzi hlamalile nguvhu hi siku ga gotsovanyano loku ndzi wona lezvi a vamakabye va nga yi chunisile zvona a yindlu leyo laha ka kuza yi ringana ku khozela Jehovha! A vamakabye vo tala ni mingango  yabye va wa tile ni tinguwo to sasekisa hi tona, va ta vhaletela wufendze gontlhe ku saseka zva ku hewena! Ka khati lego, hi ti buzile hi gotsovanyano wo tsakisa nguvhu, laha hi nga hi 1279 wa vanhu.

A ku tira kota muwoneleli wa cipandze ku wa hi kucica ka hombe ka hina hakuva vhiki ni vhiki zvi wa lava ku hi rura hiya kun’wani. Ka makhati man’wani, hi wa tshama ka yindlu ya manyunyu kusuhani ni bimbi. Kanilezvi, ka man’wani, hi wa tshama lomu ka mukhukwa le handle ka dhoropa. A zvipetso zva kona na zvi hi ka pfhuka wa 100 wa timetro. Kani hi wa tira ka ciyimo muni, leci ci hi tsakisako nguvhu loku hi zvi alakanyela, ku tshama na hi khomekile ntirweni wa kuchumayela, na hi tira ni maphayona ni vahuweleli vo hiseka. Loku hi rura hi ya ka ciavelo cin’wani, hi wa rila vanghana va hina vo randzeka, lava hi nga wa ta va xuva zva ku ne.

Cikari ka 1987 ni 1992, a mifumo ya matiko yo tala ma nga rangelwa hi ravi ga Quênia yi no hi chusa ku maha ntiro wa hina. Lezvo zvi mahile ku ku vhululiwa tihofisa ta maravi matikweni lawo. Hi 1993, hi no rumelwa ku ya tira hofiseni ya ravi le Adis-Abeba, Etiópia, lomu a mufumo makunu wu nga kari wu hi vhumelela ku tira, andzhako ka malembe yo tala na wu hi betela.

Jehovha wa wu katekisa nguvhu a ntiro wa hina lomu Etiópia. A vamakabye vo tala maphayona. Kusukela hi 2012, a 20 porsento wa vamakabye ni ku hundza va tira kota maphayona ya cikhati contlhe lembe ni lembe. Ahandle ka lezvo, ka mahiwa zvikola zva hlengeletano lezvi zvi gondzisako vamakabye, niku ku akilwe 120 wa tiSalawu ta Mufumo ni kuhundza. Hi 2004, a ngango wa Bheteli wu nova ni makatekwa ya ku rura va ya hanya ka muti wa muswa. Niku ka wutshamu lego ku akilwe a Salawu ya mitlhangano ya hombe. Lawo makatekwa man’wani.

Hi kufamba ka malembe, mina na Gail hive ni thomo ga ku maha wunghana ga hombe ni vamakabye va hina lomu Etiópia. Hi va randza nguvhu hakuva vanhu va va nene ni va lirandzo. Ka malembana lawa, hi kumene ni cikarato ca mababyi, niku zvi lavile ku hi ciciwa hiya tira ka hofisa ya ravi lomu Europa Central. A vamakabye va hi hlayisile hi lirandzo. Kanilezvi, hi va xuva nguvhu a vanghana va hina vo randzeka le Etiópia.

Hi zvi wonile hi mahlo lezvi Jehovha a nga yi kulisisa zvona a mbewu. (1 Kor. 3:6, 9) Hi cikombiso, a khati go sangula ndzi nga chumayela vanhu va le Ruanda va nga yile le Congo va ya lava cobre, ku wa nga hi na muhuweleli a nga kari a bika le Ruanda. Zvezvi ku na ni 30 000 wa mamakabye tikweni lego. Hi 1967, le Congo (Kinshasa) ku wa hi ni cipimo ca 6 000 wa vahuweleli. Zvezvi ku ni 230 000 ni kuhundza, niku Cialakanyisweni ca 2018, kuve ni 1 000 000 wa vanhu ni kuhundza. Ka matiko wontlhe lawa ma nga khatalelwa hi ravi ga Quênia, a vahuweleli va engetele laha ka kuza va chikela 100 000 ni kuhundza.

Zvezvi ku hundza cipimo ca  50 wa malembe Jehovha na a tirisile vamakabye vo hambanahambana kasi ku ndzi kuca ku nghena ntirweni wa cikhati contlhe. Hambu lezvi ka ku ndza ha ti karatela ku hlula tingana, ndzi gondzile ku tsumba Jehovha hi mbilu yontlhe. Lezvi ndzi nga zvi hanya le Afrika zvi ndzi vhunile kuva ni lihlazva-mbilu ni ku xalala hi lezvi ndzi nga nazvo. Mina na Gail ha susa cihuko ka vamakabye lavo va zvi tivako ku amukela khwatsi vapfhumba, va timisela zvikarato zva hombe, va tlhela va tsumba Jehovha. Ndza mu bonga nguvhu Jehovha hi tipswalo takwe. Handle ko kanakana, a makatekwa ya Jehovha ma hundzile zvontlhe ndzi nga zvi rindzela. — Lis. 37:4.