Lomu ka matimu ya kuvangiwa ka zvilo ma nga ka bhuku ga Genesisi, hi gondza lezvaku a wanuna wo sangula Adhamu, i wa byelilwe lezvi hi Nungungulu: ‘U ngaga tontlhelele tisinya ti nga lomu sin’wini hi matsenya; kanilezvi a sinya ya ku tiva kusaseka ni kubiha u nga yigi; hakuva a siku lego u ta nga yiga, u tafa.’ (Genesisi 2:16, 17) A magezu lawo ma komba khwatsi lezvaku loku Adhamu i wa no ingisa cileletelo ca Nungungulu, na a nga fangi kanilezvi na a simamile ku hanya le sin’wini ga Edheni.

Leci ci nga tsakisiko hi ku wutshan’wini ga ku hlawula ku ingisa kasi a hanya kala kupindzuka, Adhamu i hlawulile ku nga ingisi cileletelo ca Nungungulu, aga handzu wu nga beletelwa a cikhati a sati wakwe Evha a nga mu nyika. (Genesisi 3:1-6) Inyamutlha ha xaniseka hi kota ya kungaingisi kakwe. Mupostoli Pawule i zvi tlhamusela hi ndlela leyi: ‘Khwatsi hi lezvi a kuwonha ku nga enghena misaveni hi kota ya munhu mun’we, ni kufa ku tile hi kota ya kuwonha; hizvalezvo a kufa ku no thapela vanhu vontlhe, hakuva vontlhe va wonhile.’ (Va Le Roma 5:12) A “munhu” loye wa mun’we hi Adhamu. Kanilezvi ciwonho muni a ci mahileko niku hikuyini ci mu yisileko kufeni?

A ciwonho ca kona hi lezvi Adhamu a nga tsika ku ingisa nayo wa Nungungulu ha womu. (1 Johani 3:4) Niku a wuyelo ga kuwonha kufa kota lezvi Nungungulu a mu byelileko. Loku Adhamu a no ingisa cileletelo ca Nungungulu, yena ni vana vakwe lava a nga wa ta pswala na va nga vangi ni ciwonho niku na va nga fangi. Nungungulu a nga mahangi vanhu kasi vafa, kanilezvi kasi va hanya kala kupindzuka.

 A hi na ku kaneta lezvi a Bhibhiliya gi wulako loku giku a kufa ku no “thapela vanhu vontlhe.” Kanilezvi ku na ni cipandze ca hina ci salako ci hanya andzhako ka kufa? A votala va le ina, niku a cipandze leco va ci vitana ku muhefemulo. Hambulezvo, lezvo zvi wa ta wula lezvaku Nungungulu i hembele Adhamu. Hikuyini? Hiku loku ku hi lezvaku a cipandze ca miri wa hina ci suka ci ya hanya ka wutshamu gin’wani, a kufa ku wa nga tava wuyelo ga ku wonha kota ku wula ka Nungungulu. A Bhibhiliya gi ngalo: ‘Nungungulu a nga zvi koti ku hemba.’ (Maheberu 6:18) Hi lisine, hi Sathani a nga hemba a cikhati a ngaku ka Evha: “Mu nga tafa futsi.” — Genesisi 3:4.

Lezvo zvi vhuxa ciwutiso leci: Loku ku hi lezvaku a gondzo ya ku a muhefemulo a wufi mawunwa, khwatsi-khwatsi zvini zvi humelelako loku hifa?

A matimu ya kuvangiwa ma nga ka bhuku ga Genesisi ma bika lawa: ‘Jehova Nungungulu i lo wumba munhu hi tshuri wa misava, ni ku mu pupuxela lomu tinhovini a muhefemulo wa kuhanya, ni munhu i no maha ciwumbiwa ci hanyako.’ A magezu ‘ciwumbiwa ci hanyako’ mata hi ka gezu ga ciHeberu ne’phesh, * legi gi wulako ku “civangwa ci hefemulako.” — Genesis 2:7, tlhamuselo wa lahasi.

A Bhibhiliya gi zvi vheka kubaseni lezvaku a vanhu a va vangiwangi na va hi ni muhefemulo wu nga fiko. Kanilezvi a munhu, muhefemulo. Hi cigelo leco loku u lavetela lomu ka Bhibhiliya u nga ta kuma ne wutshamu gi kumbukako “muhefemulo wu nga fiko.”

Kota lezvi a Bhibhiliya gi wulako ku a munhu a nga na muhefemulo wu nga fiko, makunu hikuyini a tichechi to tala gi gondzisako zvo hambana? A hlamulo wu hi yisa ka zvilo zi mahekileko le Gibhite wa kale.

Heródoto, mutsali wo kari wa matimu wa muGreki a hanyileko ka zana ga malembe ga wu ntlhanu Mahlweni ka Kristu, i wulile lezvaku a vaGibhite vave “vo sangula ku seketela a gondzo ya lezvaku a muhefemulo a wufi.” A van’wani ku wa hi vaBhabhuloni. Ka cikhati leci a Alexandro wa Hombe a nga khozisa matiko ya mutsuwuka-gambo wa laha cikari hi 332 Mahlweni ka Kristu, a titlhari ta filozofiya ta vaGreki ti lo sangula ku vhuvhumisa a gondzo leyi niku hi kuhatlisa yi no hangalaka ka mufumo wontlhe wa Grekia.

Ka zana go sangula ga malembe Nguveni ya Kristu, a vaFarisi ni van’wani vaJudha va wa gondzisa lezvaku a muhefemulo wa pona kufa. A bhuku go kari ga ciJudha gi ngalo: “A kuza vaJudha va kholwa a gondzo leyi zvi tile hi ka tigondzo ta vaGreki ni ka Platão.” Hi ndlela yo fana, n’wamatimu Josephus wa muJudha wa zana ga malembe go sangula i wulile lezvaku a gondzo leyo a yi sukeli ka Mitsalo yo Basa, kanilezvi yi sukela “ka kukholwa ka vana va Grekia.” A gondzo leyo i yi wonile na yi sukela ka mitsheketo yo tala ya mawunwa.

Laha a vaGreki va ngaya va hangalaka, lava va nga ti wula maKristu va no sangula kunwela gondzo yabye ya mawunwa. Hi kuya hi mutsali wa matimu Jona Lendering, “a mawonela ya Platão yaku a muhefemulo wa hina wu rangile hi kuva ka wutshamu ga gi nene, kanilezvi zvezvi wu hanya ka tiko go biha, zvi mahile ku zvi olova ku a wuKristu ni mawonela yakwe zvi maha tapa ni kandarinya.” Hikwalaho a mhaka ya kungafi ka muhefemulo  yi no zima timitsu lomu ka “wuKristu” laha ka kuza yiva gondzo-tshinya ya kukholwa kabye.

Ka zana ga malembe go sangula, mupostoli Pawule i tlharihisile lezvi: ‘A moya wa wula wu tiyisa lezvaku a van’wani va ta tsika kukholwa a zvikhatini zva ha tako, va ingisa a mimoya leyi yi kanganyisako ni gondzo ya madhimoni.’ (1 Timote 4:1) I hava a nga kanetako magezu lawo! A gondzo ya kungafi ka muhefemulo cin’we ca zvikombiso zva ‘gondzo ya madhimoni.’ A yi kona lomu ka Bhibhiliya, yi sukela ka wukhongeli ga kale ga mawunwa ni ka filozofiya.

Leci ci tsakisako hiku Jesu i wulile lezvi: ‘Mu ta tiva lisine, ni lisine li ta mu tlhatlhisa.’ (Johani 8:32) A cikhati leci hi tivako lisine li nga lomu ka Bhibhiliya hi tlhatlhisiwa ka tigondzo ti chakisako Nungungulu ni ka zvilo zvi vhuvhumisiwako hi tichechi to tala. Ahandle ka lezvo a lisine li nga lomu ka Bhibhiliya yi hi maha hi tlhatlhiwa ka wukhumbi ga mikhuwo ni zvilo zva wuloyi zvi yelanako ni loku a munhu a file. — Wona kwadru “ Va kwihi lava va fileko?”

A Muvangi wa hina a nga hi mahelangi ku hi hanya 70 kutani 80 wa malembe basi laha misaveni hi guma hiya hanya kala kupindzuka ka wutshamu gin’wani. I hi mahele ku hi hanya kala kupindzuka kwalaha misaveni kota vanana vakwe va mu ingisako. Lezvo cikombiso ca lirandzo la Nungungulu hi hina vanhu, niku i ta zvi maha. (Malaki 3:6) A mutsali wa tisimu i pimiselwe ku tsala lezvi: ‘A valulamileko va taga tshomba ya tiko, va aka ka gona kala kupindzuka.’ — Lisimu 37:29.