Blessing * i wa tsumbisilwe a kuya a ya tira ka salawu ya misisi le Europa. Kanilezi anzhako ka khume ga masiku na a tshamela ku biwa, ni ku tiva lezaku a vapswali vakwe va wa xanisiwa le kaya, i lo kurumetwa ku maha xibhayi kasi a kuma mali.

I lo kurumetwa ku wusiku ni wusiku a kuma xipimo xa 200 kuya ka 300 wa maeuro * (hi mametikali yi nga kwalomo ka 16 000 kuya ka 24 000 inyamutlha) kasi ku a wasati loyi a nga xavisilwe ka yena a kota ku hakhela a mangava ya ngango wakwe ya mali leyi a nga tile hi yona le Europa ya ku hunza 40 000 wa maeuro (hi mametikali yi nga kwalomo ka 3200 000 inyamutlha). Blessing i tlhamusela lezi: “Nzi wa tshama hi ku alakanyela ku tsutsuma, kanilezi nzi wa chava lezi va nga wa ta maha ngango wa mina. Nzi wa hi lomu xikayileni.” A matimu yakwe ma fana ni ya vanhu va kwalomo ka 4 wa timiliyoni va nga wukhumbini ga mabhinzu ya kuhlengelwa ka masango misaveni yontlhe.

Kwalomo ka 4000 wa malembe ma hunzileko, jaha Josefa i lo xavisiwa hi vamakabye vakwe. I lo mahiwa khumbi ka muti wa xiganyi le Gipite. A kuhambana na Blessing, Josefa a nga xaniswangi hi nanzu wakwe. Kanilezi a xikhati a nga ala sati wa mulungu wakwe, i no lumbetiwa ku i wa lavile ku mu pfinya. I lo ngheniswa paxweni, va mu boha hi machini. — Genesisi 39:1-20; Lisimu 105:17, 18.

A wukhumbi ga Josefa ga xikale; kanilezi a ga Blessing ga nguva ya hina. Kanilezi vontlhe va wa hi wukhumbini ga kale ni kale ga mabhinzu ya kuxavisiwa ka vanhu kasi ku kuma mali.

A tiyimpi ti wa hi ndlela yo olova kasi a matiko yo tala ma kuma tikhumbi. Ku wuliwa lezaku Tutmés III a Hosi ya Gipite i kumile 90 000 wa tikhumbi anzhako ka yimpi yo kari le Kanani. A vaGipite va lo va maha tikhumbi ta ku tira migodini, ku aka titempeli, ni ku bhoxa minonga yo fambisa mati.

 Ka mufumo wa Roma, a tiyimpi ti wa vula ndlela ya lezaku wu kuma tikhumbi to tala, niku ka zikhati zinwani loku a mufumo wu lonza tikhumbi ku wa vuka tiyimpi. Ku ringanisiwa lezaku ka zana go sangula ga malembe, a tikhumbi ti wa maha khihlanya ga vahanyi va le Roma. A kutala ka tikhumbi ta Gipite ni Roma ti wa khomiwa hi ndlela ya tihanyi nguvu. Hi xikombiso, a tikhumbi ti nga tira mugodhini le Roma ti wa rinzela ku hanya 30 wa malembe basi.

Hi kufamba ka xikhati, a wukhumbi gi lo binza nguvu. Ka zana ga malembe ga wu 16 kuya ka wu 19, a kuxavisiwa ka tikhumbi le Afrika ni le Amerika gi wa hi gona bhinzu gi bhinzulako khwatsi misaveni yontlhe. A Organização das Nações Unidas para a Educação, a Ciência e a Cultura (UNESCO) yi ringanisa lezaku kwalomo ka 25 wa timiliyoni kuya ka 30 ta vavanuna, vavasati ni vanana va wa tekiwa hi kani kasi va xavisiwa. Ku wuliwa lezaku a vanhu vo tala va file na va tsemakanya Atlântico. Olaudah Equiano khumbi yi nga pona ka xikhati xalexo i wula lezi: “A miketo ya vavasati ni guwa ga vanhu va nga kari vafa zi wa tsema hlana zi tlhela zi vangisa wusiwana.”

A ku tira kota khumbi, a hi zilo zi nga mahiwa kale ntsena, kanilezi za ha maheka ni nyamutlha. A hlengeletano ya misava yontlhe ya ntiro (Organização Internacional do Trabalho) yi wula lezaku kwalomo ka 21 wa timiliyoni ta vavanuna, vavasati ni vanana va kari va tira kota tikhumbi na va hola kutsongwani kutani ku nga holi. Inyamutlha a tikhumbi ti tira migodini, lomu tikoponi ta ku maha tinguwo, ku maha zitini, ku khomiwa ti tira kota zibhayi ni ku tira laha kaya ka munhu. Hambu lezi gi nga hiko nayweni, a wukhumbi lego gi wonekisa ku khwatsi go kula.

A tixanisa to tshisa ti mahile tikhumbi to tala ti lwela kutlhatlheka. Ka zana go sangula ga malembe mahlweni ka nguva ya hina, Spartacus, a nga kari alwa ni zihari ni vanhu, zinwe ni tikhumbi ta kwalomo ka 100 000 va lo hluliwa ka xitereka va nga xi vuxa le Roma. Ka zana ga malembe ga wu 18, a tikhumbi ta Caribe ku nga xihlale xa le Hispaniola, ti lo vukela hosana yabye. A kuxaniswa ko tshisa ka tikhumbi lomu ka masimu ya mimova ku vuxile yimpi ya xinwana-mamani yi mbhetileko 13 wa malembe leyi yi mahileko lezaku kuva ni kutlhatlheka le tikweni ga Haiti hi 1804.

Hambulezo, a kutlhatlhiswa ka vaIsraeli le Gipite, hi wona matimu ya hombe nguvu xungetano hi kutlhatlhiswa ka tikhumbi. Kwalomo ka 3 wa timiliyoni ta vanhu — kutani ku tiko gontlhe — va  tlhatlhisilwe wukhumbini le Gipite. A vaIsraeli va wa ringanelwa hi ku tlhatlhisiwa. A Biblia gi wula lezaku a vaIsraeli va wa tirisiwa hi ndlela ya xapi. (Eksodusi 1:11-14) A hosi yo kari ya Gipite yi layile lezaku kuva ni tsima ga ku dayelwa ka vanana va vafana kasi a vaIsraeli va nga anzi. — Eksodusi 1:8-22.

A kutlhatlhiswa ka vaIsraeli ka tixanisa le Gipite ku hambana ni kontlhe hi lezi Nungungulu a nga zi nghenela hi wukulu. Nungungulu i byelile Mosi aku: ‘Nza tiva a hlomulo wabye. Nzi ta famba nzi ya va tlhatlhisa.’ (Eksodusi 3:7, 8) Kala nyamutlha, matshanwini wontlhe lembe ni lembe a vaJuda va maha Pasika ga ku alakanya ximaho lexo. — Eksodusi 12:14.

A Biblia gi wula lezaku “ku hava kukanganyisa ka Jehova Nungungulu wa hina.” Lezo zi komba lezaku a nga cicacici. (2 Kronekele 19:7; Malaki 3:6) Nungungulu i rumile Jesu lezaku a taba ‘hungu hi kutlhatlhiswa ka lava va giswako mbhukutsa.’ (Luka 4:18) Xana lezo zi wula kutlhatlhiswa ka tikhumbi ta xiviri? Ko khwatsi ahihi. Jesu i rumelwe kasi ku ta tlhatlhisa vanhu ka wukhumbi ga xionho ni kufa. Jesu i te: A “zinene zi ta mu tlhatlhisa.” (Johani 8:32) Hambu nyamutlha, a lisine leli Jesu a nga gonzisa li tlhatlhisa hi tindlela to tsalangana. — Wona a kwadru “ Tlhatlhiswa ka lixaka linwani la wukhumbi.”

Nungungulu i vunile Josefa na Blessing lezaku va tlhatlheka ka wukhumbi hi tindlela to hambana. U nga kuma matimu yo hlamalisa ya Josefa ka zipimo 39 kuya ka 41 ka bhuku ga Biblia ka Genesisi. A kutlhatlheka ka Blessing a ku vangi mhaka ya yi tsongwani.

Anzhako ka kuva a hlongolilwe ka tiko go kari ga Europa, i loya Espanya. I lo kumana ni Timboni ta Jehova; a sangula ku gonza Biblia nato. Kota lezi a nga ti yimisele ku lulamisa wutomi gakwe i lo kuma ntiro a tlhela a kombela a wasati loyi a nga tira ka yena na a nga se hlongolwa lezaku a mu hungulela a mali leyi a nga fanele ku hakhela hweti ni hweti. Ka siku go kari i no fonelwa hi wasati loye. I wa lava ku mu byela ku a nga ha hakheli mangava yakwe, a tlhela a kombela ku tsetselelwa. Ku wa no maheka yini? Yenawu a wasati loye i wa sangulile ku gonza Biblia ni Timboni ta Jehova! Blessing i wula lezi: “A lisine li tlhatlhisa munhu hi ndlela yo hlamalisa nguvu.”

Jehova Nungungulu i lo karateka nguvu hi kota ya kuxanisiwa ka vaIsraeli le Gipite; i tizwa hi ndlela yo fana inyamutlha hi kota ya wubihi gi nga kona. Kasi ku mbheta tixaka tontlhe ta wukhumbi ti nga kona ku fanele kuva ni kucica ka hombe ka mahanyela ya vanhu. Nungungulu i tsumbisa ku cica. “Hi kota ya xitsumbiso xakwe hina ha langutela a matilo maswa ni misava yiswa, lomu a kululama ku tshamileko kona.” — 2 Pedro 3:13