A wukhumbi lego ga moya gi sangulile ka zana ga malembe ga wumbiri Nguveni ya Hina, gi famba kala 1919. Hikuyini a kuzwisisa loku ka kuswa ku fanelako?

A zikombiso zontlhe zi komba lezaku a wukhumbi legi gi gumesile hi 1919, a xikhati lexi a maKristu ma totilweko ma nga tlhanganyiswa ka bandla gi vuxilweko. Ehleketa hi mhaka leyi: A vanhu va Nungungulu va ringilwe va tlhela va basiswa ka malembe ma nga lanzela a kuyimiswa ka Mufumo wa Nungungulu le tilweni hi 1914. * (Mal. 3:1-4) Hi 1919, Jesu i lo yimisa “nanza gi tsumbekileko ni go tlhariha” hehla ka vanhu va Nungungulu va basisilweko kasi ku va “nyika zakuga [za moya] hi xikhati xi faneleko.” (Mat. 24:45-47) Lego give lembe legi a vanhu va Nungungulu va nga sangula hi gona ku tlhelela ka xiyimo xa moya va nyikilweko hi Nungungulu. Xive xikhati lexi kambe va nga tlhatlhiswa wukhumbini go fananisa ga Babuloni loyi wa hombe. (Kuv. 18:4) Kanilezi a wukhumbi lego gi sangulile rini?

Hi malembe yo tala, hi wa tlhamusela lezaku a wukhumbi lego gi sangulile hi 1918 niku gi wa yelana ni xikhatanyana xo kari lexi a vanhu va Nungungulu va ngava hasi ka Babuloni loyi wa hombe. Hi xikombiso, A Murinzeli wa 15 ka Março wa 1992, i wulile lezi: “Khwatsi hi lezi a malanza ya kale ya Nungungulu ma nga khonwa maya wukhumbini le Babuloni hi xikhati xo kari, hi 1918 a malanza ya Jehova ma nghenile ka wukhumbi go kari ga Babuloni loyi wa hombe.” Hambulezo, loku hi yile mahlweni hi kambisisa, hi wonile lezaku a wukhumbi lego gi sangulile mahlweni nguvu ka 1918.

Hi xikombiso, a hi ehleketeni hi xinwe xa ziprofeto za wukhumbi lego ni kutlhatlhiswa ka vanhu va Nungungulu. Xi tsalilwe ka Ezekieli 37:1-14. Ezekieli i lo wonisiwa nkova wu nga tele hi marambu. Jehova i lo tlhamusela Ezekieli lezaku a marambu lawo ma yimela “yindlu yontlhe ya ka Israeli.” A kutatiseka ka hombe ka xiprofeto lexi ku xungeta a “vaIsraeli va Nungungulu.” (Gal. 6:16; Miti. 3:21) Anzhako ka lezo, Ezekieli i lo wona a marambu lawo na ma hanya ma tlhela ma maha butho ga hombe. Lezo zi tlhamusela khwatsi a kuvuxiwa ka moya ka vanhu va Nungungulu loku ku gumesileko hi zimaho za 1919. Kanilezi a muwoniso lowu wu hi komba yini hi kuleha ka xikhati xa kona?

Xo sangula, hi wona lezaku a marambu ma wuliwa lezaku “ma womile” kutani “ma womile nguvu.” (Ezek. 37:2, 11) Lezo zi komba ku a vanhu va kona va wa file kale. Xa wumbiri, a kuvuxiwa loko  ku famba hi kutsongwani-kutsongwani, a ku maheki hi khati ginwe. Zi sangula hi guwa ga wugotsogotso, zonake “a marambu ma tlhangana ma lungelelana ginwe ka ginwani.” Hi kulanzela, ku huma “misiha ka wona, ku mila ni nyama.” Khalekhale, a marambu, ni misiha ni nyama, zi lo fenengetwa hi hlonge. Anzhako ka lezo, “a moya wu lo enghena ka vona, va si hanya.” Hi kugumesa, Jehova i lo tlhelisa vanhu lavo tikweni gabye. Zontlhe lezo zi wa ta teka xikhati. — Ezek. 37:7-10, 14.

A vaIsraeli va kale va mbhetile xikhati xo leha na va hi tikhumbi. A wukhumbi gabye gi sangulile hi 740 Mahlweni ka Nguva ya Hina, laha a mufumo wa nwalungu wa khume ga tixaka wu nga khoziswa, zonake a votala va yiswa wukhumbini. Hi 607 Mahlweni ka Nguva ya Hina, a doropa ga Jerusalema gi lo loviswa, zonake a vanhu va mufumo wa Juda wa le dzongeni vonawu va yisiwa wukhumbini. A xikhati lexo xa wukhumbi xi mbhelile hi 537 Mahlweni ka Nguva ya Hina, a xikhati lexi a misalela ya vaJuda yi nga tlhela yi ya aketa a tempeli yi tlhela yi vuxa wukhozeli go basa le Jerusalema.

Loku hi cuwuka mitlhamuselo yontlhe leyo ya Mitsalo, zi sala kubaseni lezaku a wukhumbi ga vanhu va Nungungulu ka Babuloni loyi wa hombe gi tekile xikhati xo leha nguvu ku hunza zimaho za 1918-1919. A wukhumbi legi gi longoloka ni xikhati lexi a nyasavari wo fananisa a nga wa ta kula zinwe ni “vana va Mufumo” lava va fananiswako ni tirigu. (Mat. 13:36-43) A xikhati lexo xa kukula xi yimela xikhati lexi a maKristu ya lisine ma nga hi ma tsongwani nguvu ka lawa ya vahluwuki. Hi nga wula lezaku a bandla ga wuKristu gi wa hi wukhumbini ga Babuloni loyi wa hombe. A wukhumbi lego gi sangulile ka xikhati xo kari nzeni ka zana ga malembe ga wumbiri Nguveni ya Hina niku gi simamile kala kubasisweni ka tempeli ya moya xikhatini xa magumo. — Miti. 20:29, 30; 2 Tes. 2:3, 6; 1 Joh. 2:18, 19.

Nzeni ka xikhati lexo xo leha xa wukhumbi ga moya, a vafundisa ni vanghana vabye va politika, lava va nga xuva ku simama kuva ni wukosi, va lo valela vanhu vabye lezaku va nga kumi Mhaka ya Nungungulu. Ka zikhati zo kari, xi wa hi xigoho a ku lera Biblia hi lirimi la mabeleko. A vanhu vo kari va alileko va gi gonza va hisilwe timhanzeni. Ni wihi loyi a nga humesa mawonela yo hambana ni ya vafundisa i wa khomiwa hi tihanyi. Lezo zi lo valela mizamo yontlhe ya ku hangalasa lisine.

Ahati a kuhuma kabye wukhumbini ke? Va humile rini niku zi mahisile kuyini? A ntiro lowo wa kuhumesiwa wukhumbini ga moya wu mahekile hi kutsongwani-kutsongwani. Wu wa patsene ni guwa ga “wugotsogotso” ka mazana ya malembe ya kuta xikhatini xa magumo. Hambu lezi a tigonzo ta mawunwa ta wukhongeli ti nga hi ni ntamu wa hombe, a vanhu vo kari vo tsumbeka va zi kotile ku yimela  wukhozeli ga lisine kala laha zi nga koteka. A vokari vabye va lo ti karatela ku humesa maBiblia hi tirimi ta vanhu va nyalidede. A vanwani va lo hangalasa lisine leli va nga li kuma lomu ka Mhaka ya Nungungulu.

Makunu kumbheleni ka va 1800, Charles Taze Russell ni vanghana vakwe va lo tira hi kuhiseka kasi ku vuxa lisine la Biblia. Zi wa ku khwatsi hi loku a misiha ni nyama zi no sangula ku mila lomu ka marambu ya moya. A Murinzeli (Zion’s Watch Tower) ni mabhuku manwani zi lo vuna vanhu va timbilu ti nene lezaku va pola lisine la moya. Hi kufamba ka masiku, a “Fotodrama da Criação” hi 1914 ni bhuku “A fihlakalo wu tatisekileko” (The Finished Mystery) hi 1917 zonawu zi lo tiyisa a vanhu va Nungungulu. Hi magumo, hi 1919, a vanhu va Nungungulu va lo nyikwa wutomi va tlhela va vekiwa tikweni gabye ga giswa ga moya, loku hi zi tlhamusela hi ka moya. Lezi makunu ku hunzako xikhati, a misalela leyo ya vatotilweko yi patsene ni lava va nga ni kutsumba ko hanya misaveni va wumba “yimpi ya tsanza-vahlayi.” — Ezek. 37:10; Zak. 820-23. *

Anzhako ka ku wona zikombiso lezi, zi te dlunya lezaku a vanhu va Nungungulu va nghenile wukhumbini ga Babuloni loyi wa hombe laha a wuhluwuki gi ngaya gi kula ka zana ga malembe ga wumbiri Nguveni ya Hina. Lexi xive xikhati xa munyama xo fana ni lexi a vaIsraeli va nga hi ka xona wukhumbini gabye. Kanilezi, hi tsaka nguvu hakuva hambu lezi a vanhu va Nungungulu va mbhetileko mazana yo tala ya malembe na va hi wukhumbini ga moya, nyamutlha hi hanya ka xikhati lexi “lava va tlharihileko va ta [nga] ngangamela” ni lexi a “vanyingi va ta [nga] hlaziwa, va basiswa”! — Dan. 12:3, 10.

Hi ndlela yo tsema, a hi nge wuli hi kutiya lezaku Jesu i yimile tempeleni hi xiviri kutani hi muwoniso. A mabhuku ya hina ma tshuka ma tlhamusela mhaka leyi hi matlhelo wontlhe ya mambiri.

A ku sangula ehleketa hi lezi a matimu ya Biblia ma zi wulako. Ka Ivangeli yakwe xungetano hi ximaho lexi, mupostoli Mateu i pimiselwe ku tsala lezi: “Zonake Satani i lo mu yisa [Jesu] mutini wo basa, a mu yimisa xixungweni xa tempeli.” (Mat. 4:5) A matimu ya Luka ma wulawulako hi mhaka yaleyi me ngalo: “I lo mu yisa Jerusalema, a mu yimisa xixungweni xa tempeli.” — Luka 4:9.

Ka masiku nzhako, a mabhuku ya hina ma wa tlhamusela lezaku a ximaho lexi kuzilava a xi vangi xa xiviri. Hi xikombiso, ka Murinzeli wa 1 ka Agosto wa 1961 hi xiPutukezi, ku tlhamuselwe lezi: “Zi wonekisa ku khwatsi a hi na xigelo xa ku alakanya ku zontlhe lezi zi kumbukiwako ka matimu ya kuringwa ka Jesu xiwuleni zive za xiviri. A ku na xitsunga hakunene lexi a munhu a nga kombiwako ka xona a ‘mifumo yontlhe ya misava ni wukosi ga yona.’ Hikwalaho, za zwisiseka a kuva hi chikelela magumo ya lezaku Satani a nga yisangi Jesu hi xiviri ‘mutini wo basa’ a ya mu ‘yimisa xixungweni xa tempeli.’ Kasi a xiringo lexo xiva ni ntamu zi wa nga lavi kuza xiva xa xiviri.” Hambulezo, ka makhati ma nga lanzela, a revista legi gi lo komba lezaku loku Jesu i wa no vumela xikombelo xa Satani na zi vile ku ti sunga.

 A vanwani va wula lezaku kota lezi Jesu nga kala a nga hi muLevi, i wa nga vumelelwi ku yima xixungweni xo basa xa tempeli. Hikwalaho, va lo chikelela magumo ya lezaku ‘i yisilwe’ laho hi muwoniso. Lezo zi fana ni lezi zi nga mahekile ka muprofeti Ezekieli ka mazana ya malembe nzhako. — Ezek. 8:3, 7-10; 11:1, 24; 37:1, 2.

Hambulezo, loku ku hi lezaku a xiringo lexi xi vile muwoniso ntsena, ku vuka ziwutiso lezi:

• Xi vile xiringo xa lisine kutani ku vile kualakanyela basi?

• Loku ku hi lezaku a ziringo lezi zinwani zi wa hi za ku xenga Jesu lezaku a maha zilo za xiviri zo kota ku hunzula maribye ma maha xibaba kutani ku khozela Satani, xana a xiringo lexi xi wa nga ta fana nazo — zi lava ku futsi Jesu a tlula tempeleni hi xiviri?

Hi tlhelo ginwani, loku Jesu a yimile hi xiviri laha xixungweni xa tempeli, ku vuka ziwutiso zinwani kambe:

• Xana Jesu i hambunyetile nayo hi ku yima laha xixungweni xo basa?

• Jesu i sukisile kuyini xiwuleni aya Jerusalema?

Lezi hi zi kumileko loku hi yile mahlweni hi hlola mhaka leyi, zi hi vuna ku wona maalakanyo manwani lawa ma nga hlamulako a ziwutiso lezi zo gumesa za zimbiri.

Xo sangula, Mugonzisi D. A. Carson i tlhamusela lezaku a gezu ga xiGreki gaku hi·e·ron’, gi hunzuluselweko ku “tempeli,” ka matimu wontlhe ya mambiri “kuzilava gi wula a muako wontlhe, a gi wuli xipanze xo basa ha xoce.” Hikwalaho, zi wa nga ta lava kuza Jesu a yima hi laha ka wutshamu go basa ha goce. Hi xikombiso, kuzilava na a yimile hi laha khoneni ga le dzongeni hi tlhelo ga mutsuwuka-gambo wa tempeli. A pfhuka wa ku suka hi laho kala le hasi Nkoveni wa Kidroni wu wa ringana a 137 wa timetro. A xipanze lexo xa le dzongeni hi tlhelo ga mutsuwuka-gambo xi wa hi ni langwa li nga bhiyelwe niku xi wa hi xona xipanze xo tlakuka nguvu xa tempeli. Josephus, mutsali wa kale wa matimu, i wulile lezaku loku a munhu a yimile laho a cuwuka hasi, “i wa ta telwa hi sululwani” hi kota ya pfhuka lowo wa hombe. Kota lezi Jesu a nga kala a nga hi muLevi i wa nga ta beletelwa ku yima laho, niku a nga kona a nga wa ta zi sola.

Kanilezi i wa ta tekiswa kuyini le xiwuleni a yiswa tempeleni? Hi ndlela yo tsema, a hi na ku zi tiva. A tlhamuselo wu tsongwani lowu wu nga kona wa ziringo za Jesu a wu kombi a xikhati xi mbhelileko kutani wutshamu legi Jesu a nga hi ka gona le xiwuleni. Za koteka ku Jesu a tlhelile Jerusalema hi milenge, hambu lezi kuzilava zi nga wa ta teka xikhati xo kari. A matimu a ma wuli hi kukongoma lezaku Jesu i simamile a hi xiwuleni a xikhati a nga ringwa. Lexi xi wuliwako hi lezaku i yisilwe Jerusalema.

Makunu, ahati a xiringo lexi Jesu a nga kombiwa “yontlhe mifumo ya misava ni wukosi ga yona” ke? Zi te dlunya lezaku a nga wonangi mifumo yontlhe ya misava hi xiviri; a ku na xitsunga xa xiviri xa ku u nga yima ka xona u wona mifumo yontlhe ya misava. Hikwalaho, za koteka ku Satani a tirisile muwoniso wo kari kasi ku mu komba mifumo leyo, a ku fana ni lezi a munhu a nga tirisisako zona a komputadori kasi ku ku komba mifota ya matshamu yo hambanahambana ya misava. Kanilezi, hambu lezi zi kotekako ku ngha ku tirisilwe muwoniso, a ku “khozela” Satani zi wa tava za xiviri. (Mat. 4:8, 9) Hikwalaho, a xikhati lexi Satani a nga ringa Jesu hi ku mu yisa xixungweni xa tempeli, kuzilava i wa lava lezaku a veka wutomi gakwe mhangweni hi ku tlula futsi hi le hehla ka tempeli. Kanilezi Jesu i lo ala. Hi ndlela leyo, a xiringo lexi na xi vile ni ntamu nguvu ku hunza loku xi vile muwoniso ntsena.

Kota lezi hi wulileko kusanguleni ka nzima leyi, a hi nge wuli hi kukongoma lezaku a xiringo lexi xive xo tshamisa kuyini. Hikwalaho, a hi ngeyi hi ku zi susa ku Jesu i yile Jerusalema a ya yima xixungweni xa tempeli. Kanilezi lexi hi xi tivako hi tlhela hi nga kanakani hi lezaku Jesu i ringilwe futsi hi Satani niku ka makhati wontlhe i nyikile hlamulo wo tiya.