1. Abrahama i kombisile kuyini lezaku i wa tsumba a kululama ka Jehova? (Wona mufota laha hehla.)

“A MULAMULI wa tiko a nga ta tsema timhaka hi nongameto ke?” (Genesisi 18:25) Abrahama, loyi a nga hi wanuna wa kukholwa, a nga mahangi xiwutiso lexo hi ku kanakana. Kanilezi a xiwutiso xakwe xi kombile lezaku i wa tsumba ku Jehova i ta lamula a madoropa ya Sodoma ni Gomora hi kululama. I wa tiyiseka lezaku Jehova a nga ta tshuka a “lovisa valulamileko ni vangalulamangiko.” Abrahama i wa zi wona na zi nga koteki a ku lezo zi maheka. Hi nzhako ka xikhati, Jehova i wulile lezi xungetano hi yena wutsumbu: “I Ribye, mitiro yakwe yi mbhelele; hakuva tontlhe tindlela takwe ti lulamile; i Nungungulu wa kutsumbeka, loyi a nga hiko na kukanganyisa; i na ni wunene, i lulamile.” — Deuteronome 31:19; 32:4.

2. Hikuyini zi kalako zi nga koteki ku Jehova a maha zilo zo kala zi nga lulamangi?

² Hikuyini Abrahama a nga tsumba lezaku Jehova xontlhe xikhati i maha lezi zi faneleko? Hi lezi Jehova a nga yena  xikombiso xa hombe xa kululama ni nongameto. Hi lisine a magezu “kululama” ni “nongameto” ma tolovela ku tiriswa zinwe lomu ka Mitsalo ya xiHeberu. Hikwalaho, kota lezi Jehova a nga yena tshinya ga kululama, xontlhe xikhati i tsema timhaka hi kululama. A Biblia gi ngalo: “Wa ranza kululama ni nongameto.” — Lisimu 33:5.

3. Nyika xikombiso xa kungalulami ku mahiwako inyamutlha tikweni legi.

³ Za tiyisa hlana a ku tiva lezaku Jehova i maha zilo hi kululama xontlhe xikhati. Kanilezi, a tiko nyamutlha gi tele hi kungalulami. Hi xikombiso, ku na ni vanhu va koniwako va tlhela va valelwa paxweni na va nga gohangi nchumu. Hi kota ya zikambelo za ADN, a vokari va gumesa va woniwa lezaku a va gohangi nchumu, kanilezi na va rangile hi ku mbheta malembe yo tala paxweni. A ku khomiwa hi ndlela leyo yo kala yi nga lulamangi zi vanga kubayiseka ni xiviti. Hambulezo, ku na ni kungalulami kunwani loku ku nga tshukako ku karata nguvu ku ku timisela. Hi kwihi ka kona?

4. A kukholwa ka muKristu ku nga ringiswa kuyini?

⁴ A maKristu ma zi rinzela ku tshuka ma mahelwa kungalulami le handle ka bandla ga wuKristu. Kanilezi, a kukholwa ka hina ka ringwa loku hi wona kutani ku mahelwa nchumu hi wonako na wu nga lulamangi lomu bandleni. U taku yini loku lezo zo tshuka zi maheka? U ta zi tsika zi ku khunguvanyisa ke?

5. Hikuyini hi nga faneliko ku hlamala loku hi wona kutani ku mahelwa kungalulami lomu bandleni?

⁵ Hontlheni a hi mbhelelangi niku ha maha zihoxo, hikwalaho za koteka ku a wokari lomu bandleni a hi khoma hi ndlela yo kala yi nga lulamangi kutani hina hi mu khoma hi ndlela yo kala yi nga lulamangi. (1 Johani 1:8) Hambu lezi zi kalako, a maKristu ma nga ni kukholwa a ma hlamali, ne hambu ku khunguvanyeka loku ma mahelwa nchumu wo kala wu nga lulamangi. Jehova i hi nyika wusungukati gi nene lomu ka Biblia kasi ku hi vuna ku simama hi tsumbekile hambu loku hi mahelwa kungalulami hi vamakabye va hina. — Lisimu 55:12-14.

6, 7. Kungalulami muni loku a makabye wo kari a nga mahelwa lomu bandleni, niku matshamela muni ma nga mu vuna?

⁶ Ehleketa hi xikombiso xa Willi Diehl. Kusukela 1931, Makabye Diehl i tirile hi kutsumbeka Beteli ya Berna, le Suíça. Hi 1946, ive ka ntlawa wa wu 8 wa Xikola xa Gileade le Nova York, Estados Unidos. Anzhako ka xikola lexo, i nyikilwe a ntiro wa kuva muwoneleli wa xipanze le Suíça. Ka matimu yakwe ya wutomi, Makabye Diehl i wulile lezaku hi Maio wa 1949, i byelile a ravi ga Suíça lezaku i lava ku chada. A vamakabye lava va nga rangela va mu byela lezaku va ta mu susela malungelo wontlhe a nga hi nawo. Lexi a nga vumelelwa ku simama a maha ku wa hi ku phayona basi. Makabye Diehl i wulile lezi: “Nzi wa nga vumelelwi ku veka tikanelo. A votala va wa nga ha hi losi; va wa hi khomisa ku khwatsi hi vanhu va susilweko bandleni.”

⁷ Makabye Diehl i yi khomisile kuyini mhaka leyi? I ngalo: “Hambulezo, hi wa zi tiva ku a Mitsalo a yi beleteli ku chada, hikwalaho hi wa ti tiyiseta hi mukhongelo  hi tlhela hi tsumba Jehova.” Hambu lezi a vamakabye vo kari va nga kala va nga ma zwisisi a mawonela ya Jehova xungetano hi kutekana, hi kufamba ka xikhati a mazwisisela yabye ma lulamisilwe, niku Makabye Diehl i tlheliselwe malungelo yakwe. Jehova i mu chachazele hi kota ya kutsumbeka kakwe. * (Wona tlhamuselo wa lahasi.) Makunu, hi nga ti wutisa lezi: ‘Loku nzo tshuka nzi mahelwa kungalulami ko khwatsi hi loko, xana nzi tava ni lihlaza-mbilu, nzi rinzela kala Jehova a zi lulamisa ke? Kutani nzi ta ti tsumba, nzi zama ku lulamisa mhaka leyo hi nzoce?’ — Mavingu 11:2; gonza Mika 7:7.

8. Hikuyini hi nga tshukako hi phazama hi alakanya ku hina kutani munhu munwani i mahelwe kungalulami?

⁸ Loku a kupima ka wena ku ku byela ku kuve ni kungalulami ko kari lomu bandleni, alakanya lezaku zi nga maha na wo phazama. Hikuyini? Kota lezi hi kalako hi nga mbhelelangi, hi nga tshuka hi khoma zilo hi choka yo kala yi nga hi yona. Za koteka kambe ku kala hi nga tivi zontlhe zi patsekako. Kani lezi hi zi alakanyako hi zona, kani a hi zona, hi fanele ku zi khongelela ka Jehova, hi mu tsumba, hi tlhela hi simama hi tsumbeka. Lezo zi ta hi valela ku “vukela Jehova.” — Gonza Mavingu 19:3.

9. Zikombiso muni hi to wulawula hi zona ka nzima leyi ni leyi yi lanzelako?

⁹ A hi zameni ku gonza xokari ka zikombiso zinharu za kungalulami ku humeleleko vanhu va Jehova zikhatini za kutsaliwa ka Biblia. Ka nzima leyi, hi ta wulawula ha Josefa, a zukulu wa Abrahama, ni lezi a mahelweko hi vamakabye vakwe. Ka nzima yi lanzelako, hi ta wulawula hi lezi Jehova a nga mu khomisa zona Hosi Ahabi ni lezi zi nga humelela mupostoli Pedro le Antiokia wa Siria. A xikhati hi bhulako hi zikombiso lezo, zama ku wona tindlela ta ku simama u veka kupima ka Jehova u tlhela u hlayisa wunghana ga wena naye, nguvunguvu loku u ti byela lezaku u khomilwe hi ndlela yo kala yi nga lulamangi.

10, 11. a) Kungalulami muni loku Josefa a mahelweko? b) I lungelo muni legi Josefa a ngava nago le paxweni?

¹⁰ Josefa i wa hi nanza go tsumbeka ga Jehova gi mahelweko kungalulami hi vamatiko. Kanilezi lexi xi nga mu bayisa nguvu kungalulami loku a nga mahelwa hi vamakabye vakwe. A xikhati lexi Josefa a nga hi ni 17 wa malembe, a vamakabye vakwe va mu khomile va mu xavisa lezaku a maha khumbi. Hi laho, i tekilwe aya Gipite. (Genesisi 37:23-28; 42:21) Na a hi kwaseyo, Josefa hi kufamba ka xikhati i lumbetilwe  lezaku i pfinyile wasati, va tlhela va mu valela paxweni na va nga rangangi hi ku kambela mhaka leyo. (Genesisi 39:17-20) A xikhati lexi Josefa a nga xi mbheta na a xaniseka kota khumbi ni lexi a nga xi mbheta na a hi paxweni xi kwalomo ka 13 wa malembe. Ka lezi zi nga humelela Josefa, zigonzo muni hi zi kumako lezi zi nga hi vunako loku hi mahelwa kungalulami hi vamakabye va hina ke?

¹¹ A xikhati lexi Josefa a nga hi paxweni, a nduna ya hosi ya vacheleteli va zakunwa yonawu yi petilwe paxweni. Ka wusiku go kari, a nduna leyo yive ni noro, Josefa a yi tlhamusela lezi wu wulako zona. Josefa i mu tlhamusele lezaku i wa ta humesiwa paxweni a tlhela a ya tirela Faro. Hi kulanzela, Josefa i lonzowotile lungelo lego kasi ku tlhamusela xiyimo xakwe ka wanuna loye. Hi nga gonza zotala ka lezi Josefa a nga wula, ni ka lezi a nga kala ku wula.— Genesisi 40:5-13.

12, 13. a) Hi zi tivisa kuyini lezaku Josefa a nga miyelangi basi a timisela kubiha loku a mahelweko? b) Zini lezi Josefa a nga kala ku byela a mucheleteli wa zakunwa?

¹² Gonza Genesisi 40:14, 15. Wona lezaku Josefa i te i no “yibyiwa.” Zi te dlunya ku i khomilwe hi ndlela yo kala yi nga lulamangi. Josefa i tlhelile a wula zi dlunyateka lezaku i khotselwe na a nga hi na nanzu. Hi xigelo lexo, i kombele wanuna loye wa  mucheleteli wa zakunwa lezaku a mu wulawulela ka Faro. Gi wa hi gihi a kungo gakwe? I te: “Kasi a nzi humesa ka leyi yindlu.”

¹³ Xana Josefa i no miyela basi a timisela xiyimo lexo na a nga mahi nchumu? Ahihi! Josefa i wa zi tiva ku i mahelwe zilo zo tala zo kala zi nga lulamangi. Hi xigelo lexo, i tlhamusele xiyimo xakwe ka mucheleteli wa zakunwa, na a rinzela lezaku a wanuna loye a mu vuna. Hambulezo, wona lezaku a Mitsalo a yi wuli ku Josefa i tshukile a byela munhu, hambu Faro, lezaku lava va nga mu yiva vamakabye vakwe. Muwulo lowo, a xikhati lexi a vamakabye va Josefa va ngata Gipite va ta maha kurula naye, Faro i va amukele khwatsi a tlhela a va ramba lezaku va ta hanya Gipite, va ti buza hi “zontlhe lezi zi sasekileko za lomu tikweni ga Gipite.” — Genesisi 45:16-20.

14. Xini xi to hi vikela ku wula zilo zi tlhavako loku hi mahelwa kubiha lomu bandleni?

¹⁴ Loku hi alakanya lezaku hi khomilwe hi ndlela yo kala yi nga lulamangi lomu bandleni, hi fanele ku ti wonela nguvu kasi hi nga zi mahi mahlevo. Lisine lezaku hi fanele ku kombela xivuno ka madota hi tlhela hi ma byela loku a makabye wo kari a mahile xionho xa hombe. (Levi 5:1) Hambulezo, a kutala ka zikhati loku xi nga hi xionho xa hombe, za koteka ku vuxa kurula ni makabye wa hina na hi nga zangi hi byelile munhu munwani, ge hambu madota. (Gonza Mateu 5:23, 24; 18:15.) Hi fanele ku tsumbeka hi tlhela hi lanzela matshinya ya milayo ya Biblia ka ziyimo lezo. A zikhati zinwani hi nga ha pola ku a zilo lezo hi no zi khoma hi ndlela ya hava; a ku na nchumu wo biha hi mahelweko. Loku zi maha lezo, hi ta tlhela hi bonga hi kuva hi nga engetelangi ku bihisa mhaka leyo hi ku wulawula kubiha hi makabye wa hina! Alakanya lezaku hambu loku hakunene hi mahelwe kubiha, a ku wulawula zilo zi tlhavako zi nga ta vuna ku lulamisa a mhaka leyo. A ku tsumbeka ka Jehova ni ka vamakabye va hina zi ta hi vikela ku maha xihoxo lexo. A muyimbeleli wa tisimu i wulawulile hi munhu “a fambako hi nongameto,” loyi “a nga lumbetiko hi lirimi lakwe, loyi a nga mahiko kubiha ka xaka gakwe.” —  Lisimu 15:2, 3; Jakobe 3:5.

15. A wunghana ga Josefa na Jehova give makatekwa hi ndlela muni?

¹⁵ Ku na ni xigonzo xinwani hi xi kumako ka Josefa. Ka 13 wa malembe lawa a nga khomiwa hi ndlela yo kala yi nga lulamangi, Josefa i kombile lezaku i wa wona zilo hi mawonela ya Jehova. (Genesisi 45:5-8) A nga zangi a mu nyikile nanzu Jehova hi lezi zi nga mu humelela. Lisine ku Josefa a nga rivalangi a wubihi legi a mahelweko, kanilezi a nga tshamangi ni  xiviti. A ku hunza lezo, Josefa a nga tsikangi a kungambheleli ni zimaho zo biha za vanwani zi mu hambanisa na Jehova. A kutsumbeka ka Josefa ku mu nyikile lungelo ga ku wona Jehova na a lulamisa a kungalulami loko, a mu katekisa zinwe ni ngango wakwe.

16. Hikuyini hi faneleko ku tshinela nguvu ka Jehova loku hi mahelwa kubiha lomu bandleni?

¹⁶ Hinawu hi fanele ku alakanya a wunghana ga hina na Jehova hi tlhela hi gi vikela. Hi nga tshuki hi tsika a kungambheleli ka vamakabye va hina ku hi hambanisa ni Nungungulu loyi hi mu ranzako hi tlhela hi mu khozela. (Va Le Roma 8:38, 39) Wutshanwini ga lezo, loku hi mahelwa kubiha lomu bandleni, a hi pimanyiseni Josefa, hi tshinela nguvu ka Jehova. Zama ku wona zilo hi mawonela Yakwe. Anzhako ka ku maha zontlhe hi zi kotako kasi ku lulamisa xikarato lexo hi ku lanzela a matshinya ya milayo ya Biblia, hi fanele ku zi tsika mandleni ya Jehova. Hi nga tsumba lezaku i ta zi lulamisa hi xikhati xakwe, na a tirisa mahela gakwe.

17. Hi nga kombisa kuyini lezaku ha mu tsumba “a mulamuli wa tiko” gontlhe?

¹⁷ Loku ha ha hanya ka tiko legi go biha, hi nga tshama na hi longile ku wona zilo zo kala zi nga lulamangi. Za kala, hambulezo kani hi wena kani munhu munwani u mu tivako a nga tshuka a wona kutani ku mahelwa nchumu a wu wonako na wu nga lulamangi. U nga khunguvanyeki. (Lisimu 119:165) Wutshanwini ga lezo, simama u tsumbeka ka Nungungulu, u khongela u kombela xivuno, u tlhela u zi tsika mandleni yakwe. Alakanya lezaku hi kota ya ku kala ku mbhelela, zi nga maha na u no zi khoma hi ndlela ya hava, niku kuzilava a wu tivi zontlhe zi patsekako. Pimanyisa a xikombiso xa Josefa u tlhela u potsa ku wulawula kubiha, lezi kuzilava zi to engetela ku bihisa mhaka leyo. Xo gumesa, wutshanwini ga ku ti tsumba, ti yimisele ku simama u tsumbekile u tlhela u rinzela hi lihlaza-mbilu kala Jehova a lulamisa mhaka leyo. Hi ndlela leyo, u ta tsakelwa u tlhela u katekisiwa hi Jehova, a ku fana na Josefa. Tiyiseka lezaku Jehova, “a mulamuli wa tiko,” xontlhe xikhati i tsema timhaka hi kululama, “hakuva tontlhe tindlela takwe ti lulamile.” —  Genesisi 18:25; Deuteronome 32:4.

18. Hi ta wulawula hi yini ka nzima yi lanzelako?

¹⁸ Ka nzima yi lanzelako, hi ta wulawula hi zikombiso zinwani za zimbiri za kungalulami ku nga mahiwa xikari ka vanhu va Jehova masikwini ya kutsaliwa ka Biblia. A zikombiso lezo zi ta hi vuna ku wona lezi a ku ti koramisa ni ku tsetselela zi nga hi vunisako zona ku pimanyisa a mawonela ya Jehova hi kululama.