1. Xini xi mahileko Kana a maha xiboho xo biha, niku give gihi wuyelo ga kona?

KANA i wa fanele ku maha xiboho xa lisima. I wa fanele ku hlawula xikari ka ku wonelela a maalakanyo yakwe ya kuonha ni ku ma tsika ma rangela mitiro yakwe. A ku wonelela maalakanyo lawo zi wa tava ni wuyelo ga gi nene; kanilezi a ku ma tsika ma mu fumela zi wa ta mu nehela makhombo. A Biblia gi hi byela lezaku Kana i mahile xiboho xa hava. A xiboho xakwe xi mahile lezaku a daya makabye wakwe Abeli a tlhela a daya wunghana gakwe ni Muvangi wakwe. — Genesisi 4:3-16.

2. Hikuyini zi nga za lisima ku maha ziboho za wutlhari?

² Hinawu hi fanele ku hlawula ni ku maha ziboho wutomini. A zokari za lisima nguvu, a zinwani a hi za lisima. Hambulezo, a ziboho zo tala hi zi mahako zi nga khumba nguvu a wutomi ga hina. Loku hi maha ziboho za zi nene, hi nga ti hungulela zikarato wutomini hi tlhela hiva ni kurula ka hombe. Kanilezi loku hi maha ziboho za hava, hi ta kumana ni zikarato zo tala wutomini hi tlhela hi khunguvanyeka. — Mavingu 14:8.

3. a) Kasi hi maha ziboho za wutlhari, hi fanele kukholwa ka yini? b) Ziwutiso muni hi to wulawula hi zona?

 ³ Zini zi to hi vuna ku maha ziboho za wutlhari? Hi fanele ku kholwa ka Nungungulu, hi tsumba lezaku i lava ku hi vuna ni ku hi nyika wutlhari gi lavekako kasi hi maha ziboho za zi nene. Hi fanele ku tlhela hi kholwa ka Mhaka yakwe, hi tsumba a wusungukati legi a hi nyikako. (Gonza Jakobe 1:5-8.) A xikhati hi yako hi tshinela ka Jehova hi tlhela hi ranza a Mhaka yakwe, zi hi vuna ku tsumba lezaku yena wa zi tiva lezi zi nga chukwana ka hina. Lezo zi hi maha hi hlola a Mhaka yakwe na hi nga se maha ziboho. Kanilezi hi nga chukwatisisa kuyini a wutlhari ga hina ga ku maha ziboho za zi nene? Niku xana hi fanele ku tshuka hi cica a ziboho lezi hi mahako ke?

4. Xiboho muni lexi Adamu a nga fanele ku maha, niku give gihi wuyelo ga kona?

⁴ A vanhu va kumana ni ziboho za lisima kusukela kusanguleni ka matimu ya vanhu. A wanuna wo sangula, Adamu, i wa fanele ku boha ku i ta ingisa a Muvangi wakwe, Jehova, kutani i ta ingisa a sati wakwe, Eva. Adamu i hlawulile ku ingisa Eva, loyi a nga mu susumetela ku maha xiboho xo biha nguvu. Kota wuyelo ga kona, Jehova i hlongolile Adamu sinwini ga Edeni, niku hi ku gumesa i lofa. Inyamutlha, hinawu ha xaniseka hi kota ya xiboho xo biha xi mahilweko hi Adamu.

5. Hi fanele ku gi wonisa kuyini a wutihlamuleli ga ku maha ziboho?

⁵ A vanhu vo kari va alakanya ku a wutomi gi wa ta olova nguvu loku ku wa nga hi na ku maha ziboho. Kuzilava wenawu u zi wonisa zezo. Kanilezi zi nene a kuva hi alakanya lezaku Nungungulu a nga mahangi vanhu va fana ni michini, leyi yi nga pimisiko kutani yi nga zi kotiko ku hlawula. I hi nyikile Mhaka yakwe, leyi yi hi gonzisako ku maha ziboho za wutlhari. Jehova i lava lezaku hi ti mahela ziboho, niku lezo zi nga hi vuna. Ehleketa hi zikombiso zi lanzelako.

6, 7. Xiboho muni lexi a vaIsraeli va nga fanele ku maha, niku hikuyini zi nga va karatela ku maha xiboho lexo? (Wona mufota kusanguleni ka nzima.)

⁶ A xikhati lexi va nga hi Tikweni ga Xitsumbiso, a vaIsraeli va wa fanele ku boha ku va ta khozela Jehova kutani vanwani vanungungulu. (Gonza Joxua 24:15.) Kuzilava zi wa wonekisa ku khwatsi lexi xi lavekako ku hlawula lezi u zi lavako basi. Kanilezi, a xiboho xabye xi wa wula kufa kutani kuhanya. Xikhatini xa Valamuli, a vaIsraeli va simamile ku maha ziboho za hava. Va tsikile ku khozela Jehova va sangula ku khozela vanungungulu va mawunwa. (Valamuli 2:3, 11-23) Xikhatini xa muprofeti Elija, a vanhu va Nungungulu va wa fanele ku hlawula lezaku va lava ku tirela Jehova kutani va lava ku tirela Baali, a nungungulu wa mawunwa. (1 Tihosi 18:21) Zi nga ha wonekisa ku khwatsi a xiboho lexo xi wa olova ku xi maha hakuva a ku tirela  Jehova zi nene xikhati xontlhe. A munhu wo tlhariha i wa nga ta lava ku tirela nungungulu a nga hanyiko. Kanilezi a vanhu lavo va wa nga zi koti ku maha xiboho. A Biblia gi wula lezaku a vaIsraeli va wa “yimile xikari ka maalakanyo mambiri.” Hi wutlhari, Elija i kucile vanhu lezaku va hlawula ku khozela Jehova, a Nungungulu wa lisine.

⁷ Hikuyini zi nga va karatela vaIsraeli lavo a ku maha xiboho xa wutlhari? Xo sangula, va wa nga kholwi ka Jehova, niku va wa nga lavi ku mu ingisa. Va wa nga mu tsumbi Jehova, niku va wa nga ti nyiki xikhati xa ku gonza xungetano hi yena kutani wutlhari gakwe. Loku va wa no maha lezo, na zi va vunile ku maha ziboho za wutlhari. (Lisimu 25:12) Xa wumbiri, a vaIsraeli va wa kucetelwa hi vanhu va matiko manwani. A vanhu lavo va matiko va wa kucetela a maalakanyo ya vaIsraeli va tlhela va va mahela ziboho. Kota wuyelo ga kona, a vaIsraeli va sangulile ku lanzela a vamatiko lavo va tlhela va khozela vanungungulu vabye va mawunwa. Lezo zi wa hi zilo lezi Jehova a nga tlharihisile vaIsraeli ka malembe yo tala nzhako. — Eksodusi 23:2.

8. Xigonzo muni xa lisima hi xi kumako ka vaIsraeli?

⁸ A xikombiso xa vaIsraeli xi hi gonzisa lezaku loku hi lava ku maha ziboho za wutlhari, hi fanele ku tirisa a Mhaka ya Nungungulu. Va Le Galatia 6:5 i hi alakanyisa lezaku a munhu ni munhu i ta ti hlamulela hi lezi a zi hlawulako. Zi te dlunya ku a hi faneli ku nyika vanwani a wutihlamuleli ga ku hi mahela ziboho. Wutshanwini ga lezo, a munwe ni munwani wa hina i fanele ku gonza a tiva lezi zi nga zi nene ka Nungungulu a tlhela a hlawula ku zi maha.

9. Hikuyini zi nga ni mhango a ku tsika vanwani va hi mahela ziboho?

⁹ Zi nga kotekisa kuyini a ku tsika vanwani va hi mahela ziboho? Hi nga maha lezo hi ku va tsika va hi kucetela ku hlawula zo kala zi nga hi zona. (Mavingu 1:10, 15) Lezo zi na ni mhango hakuva wutihlamuleli ga hina a ku ingisa a livalo la hina li gonzisilweko hi Biblia. Loku hi tsika vanwani va hi mahela ziboho, hi ta ngha hi bohile ku lanzela vona. Lezo zi nga hi yisa khombyeni.

10. Xitlharihiso muni lexi Paule a nga nyika vaGalatia?

¹⁰ Mupostoli Paule i tlharihisile vaGalatia lezaku va nga tsiki vanwani va va mahela ziboho. (Gonza Va Le Galatia 4:17.) A vamakabye vo kari le Galatia va wa zama ku mahela ziboho vanwani lomu bandleni. Xini xi nga va kuca ku maha lezo? A vavanuna lavo va makangwa va wa lava ku a vamakabye vabye va va lanzela wutshanwini ga ku lanzela vapostoli. Va wa nga ti koramisi, niku va wa nga hi na xichawo hi fanelo ya vamakabye vabye ya ku ti mahela ziboho ha voce.

11. Hi nga vunisa kuyini vanwani loku va lava ku maha ziboho?

¹¹ Hontlheni hi nga gonza ka xikombiso xi nene xa mupostoli Paule. I wa zi tiva ku a  vamakabye vakwe va na ni fanelo ya ku ti mahela ziboho ha voce, niku i wa yi kombisa xichawo a fanelo leyo. (Gonza 2 Va Le Korinte 1:24.) Inyamutlha, a madota ma nga lanzela a xikombiso xakwe a xikhati lexi ma nyikako wusungukati ka zilo za ku munhu ni munhu i ti hlawulela lezi zi mu tsakisako. A ma tsiki ku komba vamakabye lezi a Mhaka ya Nungungulu yi wulako. Hambulezo, a madota ma chela kota hi kuva ma tsika a muKristu munwe ni munwani a ti mahela ziboho ha yece hakuva hi yena a to tshovela a mihanzu ya kona. Hi nga wona a xigonzo lexi xa lisima: Hi tlhatlhekile ku vuna vanwani ku zwisisa a wusungukati ga Biblia gi yelanako ni xiyimo xabye. Hambulezo, a vamakabye va hina va na ni fanelo ni wutihlamuleli ga ku ti mahela ziboho ha voce. Loku va ti mahela ziboho za wutlhari ha voce, va vuneka. Zi laha kubaseni lezaku a hi faneli ku tshuka hi alakanya ku hi na ni ntamu wa ku boha lezi a vamakabye va hina va faneleko ku maha.

12, 13. Hikuyini zi nga ni mhango a ku maha ziboho na hi zangarile kutani na hi rerekile?

¹² Inyamutlha, a vanhu vo tala va ingisa timbilu tabye a xikhati va mahako ziboho. Kanilezi zi na ni mhango. A Biblia ga hi tlharihisa lezaku hi nga mahi ziboho zi seketelwako ka mbilu ya hina yo kala ku mbhelela. (Mavingu 28:26) A hi faneli ku tsumba mbilu ya hina hakuva “a mbilu yi khohlakele ku hunza zilo zontlhe, [niku] yi bolile.” (Jeremia 17:9) Lomu ka Biblia ku na ni zikombiso zo tala zi kombako a wuyelo go biha ga ku tsumba mbilu yi nga mbhelelangiko. (1 Tihosi 11:9; Jeremia 3:17; 13:10) Makunu, ku nga humelela yini loku hi ingisa a mbilu ya hina a xikhati hi mahako ziboho ke?

¹³ Jehova i hi leletela kuva hi mu ranza hi mbilu ya hina yontlhe hi tlhela hi ranza muakelani wa hina kota lezi hi ti ranzisako zona. (Mateu 22:37-39) Kanilezi hi fanele  ku ti wonela. A mitsalo leyi yi nga ka nzimana yi hunzileko yi komba ku zi na ni mhango a ku tsika mbilu ya hina yi rangela a kupima ka hina ni mitiro ya hina. Hi xikombiso, za karata ku a munhu a zangarileko a maha xiboho xa xi nene. (Mavingu 14:17; 29:22) Za karata kambe ku a munhu a rerekileko a maha xiboho xa wutlhari. (Mitsengo 32:6-12; Mavingu 24:10) Hi fanele ku tsika a nayo wa Nungungulu wu rangela a kupima ka hina. (Va Le Roma 7:25) Loku hi lava ku maha ziboho za lisima, a hi faneli ku tsika mbilu ya hina yi hi rangela.

14. Hi zi tivisa kuyini lezaku zi nene ku cica a ziboho zo kari?

¹⁴ Hi fanele ku maha ziboho za wutlhari. Hambulezo, a munhu a tlharihileko wa zi tiva ku ka tshuka ku laveka lezaku a tlhela a hlola a xiboho a xi mahileko, hambu ku xi cica futsi. Jehova Nungungulu i hi vekele xikombiso xo mbhelela ka lezo. Wona lezi a mahileko ka vaNiniva masikwini ya Jona: “Laha Nungungulu a nga wona hi mitiro yabye, lezaku va hunzulukile ndleleni yabye ya kubiha, i lo hunzuluka a tlhelisa a khombo legi a nga wulile lezaku i ta va rumela gona, a nga ha gi wiseli hehla kabye.” (Jona 3:10) A xikhati lexi Jehova a nga wona lezaku a vaNiniva va cicile niku va nyimile ku maha zo biha, i lo cica a xiboho xakwe. Lezo zi kombile lezaku wa ringanisela, wa ti koramisa, niku wa zwela wusiwana. Jehova a nga mahi ziboho na a nga se ehleketa, kutani na a zangarile, a ku khwatsi hi lezi a vanhu vo tala va mahako.

15. Hikuyini ku nga tshukako ku laveka lezaku hi cica a xiboho xo kari?

¹⁵ Ku na ni zikhati zi nga zi nene ku hlola a ziboho za hina, nguvunguvu loku a ziyimo zi cica. Alakanya lezaku Jehova i wa tshuka a cica ziboho zakwe. (1 Tihosi 21:20, 21, 27-29; 2 Tihosi 20:1-5) A xiyimo xinwani xa ku cica a xiboho hi loku hi amukela a mahungu ya maswa. Ehleketa hi xikombiso xa Hosi Davida. I wa mahile xiboho xo kari xungetano hi zukulu wa Saule, Mefiboxete, na a ti seketela ka mahungu ya mawunwa a nga byelilwe. A xikhati lexi Davida a nga kuma a mahungu ya lisine, i lo cica a xiboho xakwe. (2 Samueli 19:24-29) Ka zikhati zinwani, zi ngava wutlhari a ku hinawu hi maha zalezo.

16. a) Mawonela muni ma nga vunako kumaheni ka ziboho? b) Hikuyini hi faneleko ku hlola ziboho hi zi mahileko, niku hi nga mahisa kuyini?

¹⁶ A Biblia gi wula lezaku a hi faneli ku maha ziboho za lisima hi matloti. (Mavingu 21:5) Hi fanele ku ti nyika xikhati xa ku ehleketa khwatsi hi zontlhe zi patsekako kasi hi kota ku maha ziboho za wutlhari. (1 Va Le Tesalonika 5:21) Na yi nga se boha ku yi taku yini, a hloko ya ngango yi fanele ku ti nyika xikhati xa ku hlola a Mitsalo  ni mabhuku ya wuKristu. Zi ngava zi nene kambe a ku kombela mawonela ya ziro zinwani za ngango. Alakanya kezaku Nungungulu i layile Abrahama lezaku a ingisa a sati wakwe. (Genesisi 21:9-12) A madota wonawu ma fanele ku ti nyika xikhati xa ku hlola a Mitsalo. Loku kuva ni mahungu ya maswa ma kombako lezaku ma fanele ku cica xiboho xo kari ma sinako ma xi mahile, a ma chavi ku luza xichawo xa vanwani. A madota ya ku tlhariha ni yo ti koramisa ma fanele ku tshama na ma longile ku cica maalakanyo ni ziboho loku zi laveka. Zi wa tava zi nene kambe ku hontlheni hi lanzela a xikombiso xabye. Lezo zi nga vuna bandla lezaku giva ni kurula gi tlhela gi simama gi zwanana. — Mitiro 6:1-4.

17. Xini xi to hi vuna ku maha khwatsi ziboho?

¹⁷ A ziboho zo kari zi ngava za lisima nguvu a ku hunza zinwani. Hi xikombiso, a ku boha ku u ta chada kutani ahihi niku u ta chada na mani xiboho xa lisima nguvu. A xinwani xiboho xa lisima i siku ga ku sangula a ntiro wa xikhati xontlhe. Na hi nga se maha ziboho lezo za lisima, hi fanele ku ranga hi ku ehleketa khwatsi hi zona hi tlhela hi kombela ku vuniwa hi Jehova. Lezo zi nga teka xikhati, kanilezi loku hi lava ku maha ziboho za wutlhari, hi fanele ku tsumba Jehova, hi ingisa zileletelo zakwe, hi tlhela hi lanzela wurangeli gakwe. (Mavingu 1:5) Jehova i hi nyika wusungukati ga gi nene nguvu lomu ka Mhaka yakwe. Hikwalaho za lisima a ku kela mahungu ma yelanako ni mhaka leyo hi tlhela hi kombela wurangeli ka Jehova. Yena a nga hi nyika matshamela lawa ma lavekako kasi hi maha ziboho zi zwananako ni kuranza kakwe. Na hi nga se maha ziboho za lisima, xontlhe xikhati hi fanele ku ti wutisa lezi: ‘Xana a xiboho lexi xi ta komba lezaku nza mu ranza Jehova? Kona xi ta neha litsako ni kurula ngangweni wa mina ke? Xi ta komba lezaku nzi na ni lihlaza-mbilu ni wunene?’

18. Hikuyini Jehova a lavako lezaku hi ti mahela ziboho?

¹⁸ Jehova a nga hi kurumeti ku mu ranza ni ku mu tirela. Kanilezi, i hi nyikile kutlhatlheka ko hlawula. Wa nyika xichawo a wutihlamuleli ga hina ni fanelo ya hina ya ku hlawula ku mu tirela kutani ku nga mu tireli. (Joxua 24:15; Mutshawuteli 5:4) Hambulezo, i rinzela lezaku hi maha lezi hi bohileko ku maha na hi ti seketela Mhakeni yakwe. Loku hi kholwa a wurangeli ga Jehova hi tlhela hi tirisa a matshinya ya milayo a hi nyikako, hi ta maha ziboho za wutlhari. Hi ta komba kambe lezaku hi tiyile ka zilo za hina zontlhe. — Jakobe 1:5-8; 4:8.