Hi 2012, a vavevuleli va zilo za kale va kumile zirengele za mbita ya wumba ya 3000 wa malembe nzhako. A va no ku tsaka. Hikuyini? A va tsakiswi hi zirengele lezo za mbita kanilezi hi magezu ma nga tsalilwe ka zona.

A xikhati lexi a titlhari leto ti nga khweleketela a zirengele zontlhe, ti zi kotile ku lera a magezu ya xiKanani ma nga hi ka mbita leyo. Ma waku: “Eshba’al Ben Beda,” lezi zi wulako ku “Exbaali, n’wana Beda.” Legi i khati go sangula legi lava va gonzako a zilo za kale va kumako a vito legi na gi tsalilwe ka xibya xa kale.

Lomu ka Biblia ku kumbukiwa munhu munwani va nge hi Exbaali. I wa hi munwe wa vana va Hosi Saule. (1 Kronekele 8:33; 9:39) Mugonzisi Yosef Garfinkel, a nga munwe wa lava va kumileko a mbita leyo, i ngalo: “Za hlamalisa a ku wona lezaku a vito Exbaali ga kumeka lomu ka Biblia, niku zezi ga kumeka kambe ka matimu ya zilo za kale lezi zi vevulelwako, za masikwini ya kufuma ka Hosi Davida.” Lexi xikombiso xinwani xa lezi lava va gonzako zilo za kale va seketelisako zona a Biblia!

Lomu ka Biblia, Exbaali, a n’wana wa Saule i tlhela a vitaniwa ku hi Ixboxete. (2 Samueli 2:10) Hikuyini “baali” a nga valetwa hi “boxete”? A vahloli va tlhamusela lezaku a mutsali wa bhuku ga Samueli wa Wumbiri kuzilava i potsile ku tirisa a vito ga Exbaali hakuva gi wa maha vaIsraeli va alakanya Baali, a nungungulu wa zingulu loyi a nga khozelwa hi vaKanani. Hambulezo, ka bhuku ga Kronekele wo Ranga kwalomu ka Biblia, ha gi kuma a vito legi ga Exbaali.