NZI pswalilwe le Wichita, Kansas, Estados Unidos, hi 10 ka Dezembro wa 1936. Nzi matewula laha ka mune wa vana. A vapswali va mina William na Jean, va wa hi malanza yo tsumbeka ya Jehova. Papai i wa hi nanza ga bandla, legi zalezi ku nga mutlhanganyisi wa hubye ya madota. Mamani i gonzisilwe lisine hi mamani wakwe, Emma Wagner. Vovo Emma i gonzisile vanhu vo tala a lisine, a ku patsa na Gertrude Steele, loyi a nga tira kota murumiwa le Porto Rico. * (Wona tlhamuselo wa lahasi.) Hikwalaho nzi wa hi ni zikombiso zo tala zo zi tekelela.

Ka Mulongiso wo kari ni wusikwana, na nzi hi ni ntlhanu wa malembe, mina na papai hi wa kari hi nyikela marevista A Murinzeli ni Consolação (ku nga Despertai! zezi) ka lava va nga hunza laha ruweni. Ka xikhati lexo, a tiko ga hina gi wa kari gilwa a Yimpi ya Wumbiri ya Misava. Kanilezi, papai a nga vumelangi kuya yimpini. A dokodela wo kari a nga popilwe i lota a ta mu lumbeta aku wa ti lavela zigelo za ku kala a ngayi yimpini hi wutoya. I lo tshinela a wulawula lomu nghoheni ya papai aku: “U kala u nga nzibi hikuyini, nyawutoya nzi wena!” Nzi wa chava, hambulezo nzi mu hlamele nguvu papai. I lo miyela a simama ku nyikela marevista ka vanhu lava va nga nyimile  va cuwukela. Ku lo hunza sochwa go kari, a dokodela loye a banguleka aku: “Hi nga tirisana ni toya legi!” A sochwa lego gi lo zi wona ku i popilwe, giku: “U popilwe. Famba kaya u ya etlela!” Va lo suka hi wumbiri gabye. Nzi bonga nguvu hi kuva Jehova a mu nyikile kutiya-hlana papai. Hi wa hi ni matshamu mambiri yo tsemeta misisi le Wichita, niku a dokodela loye i wa hi munwe wa lava hi nga va tsemeta!

Laha nzi nga hi ni 8 wa malembe, a vapswali va mina va lo xavisa muti wabye ni matshamu lawo yo tsemeta misisi, va aka xiyindlwana xo fambafamba naxo. Hi kulanzela, hi lo rura hiya Colorado, kusuhani ni Grand Junction, kasi ku ya tira lomu ku nga ni xilaveko xa hombe xa vahuweleli. A vapswali va mina va wa phayona va tlhela va rima ni ku fuya kasi ku ti hanyisa. Hi ku katekiswa hi Jehova ni lezi va nga tira hi kuhiseka, ku lo vululwa bandla. Hi 20 ka Junho wa 1948, papai i lo nzi bapatiza ka congo wo kari wa laha xitsungeni, zinwe ni vanwani va nga vumele lisine, a ku patsa na Billie Nichols ni sati wakwe. Hi kufamba ka masiku, va tirile kota vawoneleli va xipanze. A n’wana wabye ni sati wakwe vonawu vave vawoneleli va xipanze.

Hi wa hi vanghana nguvu ni vamakabye vo tala va nga tirela Jehova hi kuhiseka, nguvunguvu a ngango wa va ka Steele — Don na Earlene, Dave na Julia, na Si na Martha. Hi wa zi ranza nguvu ku bhulisana navo hi Biblia, niku a xikombiso xabye xi khumbile nguvu a wutomi ga mina. Va nzi kombile lezaku a wutomi gi nanziha nguvu gi tlhela gi nyika litsako loku hi rangisa a Mufumo.

Laha nzi nga hi ni 19 wa malembe, Bud Hasty, a nga hi munghana wa hina laha kaya, i lo nzi kombela ku famba naye hi ya tira kota maphayona le dzongeni wa Estados Unidos. A muwoneleli wa xipanze i lo hi kombela ku rura hiya Ruston, Louisiana, laha a Timboni to tala ti nga holile. I lo hi byela lezaku hi fanele ku fambisa mitlhangano viki ni viki hambu loku ku ngati munwani munhu. Hi lo kuma wutshamu go mahela kona mitlhangano hi gi longisela. Hi wa maha mitlhangano yontlhe, kanilezi hi xikhati xo kari, hi wa yi maha na hi hi hoce va vambiri. Hi wa cicacicana ku maha zipanze za mitlhangano, loyi munwani na a hlamula ziwutiso zontlhe za xigonzo. Loku a xipanze lexo xi hi ni mukombiso, hi waya xiluvelweni hi wumbiri ga hina na ku nga hi na munhu ka tlhelo ga vaingiseli! Hi kufamba ka xikhati, a makabye wo kari wa xisati a kulileko i lo sangula kuta mitlhanganweni. Hi magumo, a zigonzani zo kari za Biblia ni vanhu vo kari va nga holile va lo sangula kuta mitlhanganweni, hi wumba bandla hi xikhati xi tsongwani.

Ka siku go kari, mina na Bud hi lo kumana ni mufundisa wa Chechi ya Kristu, a wulawula hi mitsalo yo kala nzi nga yi tivi. Lezo zi lo nzi karata, zi nzi maha nzi ehleketa nguvu hi lezi nzi zi kholwako. Nzi lo mbheta viki na nzi gonza ni wusiku kala phinzulani siku ni siku kasi ku kuma mihlamulo ya ziwutiso zakwe. Lezo zi nzi vunile ku tiyisa a wunghana ga mina na Jehova, niku nzi wa xuva nguvu ku kumana ni mufundisa munwani.

Anzhako ka xikhatana xo kari, a muwoneleli wa xipanze i lo nzi kombela ku rura nziya El Dorado, le Arkansas, kasi ku ya vuna bandla lego. Na nzi hi leyo, nzi wa tala ku tlhela Colorado kasi nzi ya woneka mutini wa ku vitanela lava va yako wusochweni. Ka ginwe ga makhati lawo, nzi wa kari nzi enza zinwe ni maphayona manwani, hi kumana ni mhango le Texas, yi pfotlosela mova wa mina wuku bhi. Hi lo fonela makabye wo kari a ta hi teka hiya kaya kakwe, a tlhela a famba na hina mutlhanganweni. Ka mutlhangano lowo, va lo maha xitiviso xungetano hi mhango leyi hi nga kumana nayo, niku a vamakabye va lo hi vuna hi ku hi nyika malana yo kari. A makabye loye i lo xavisa mova wa mina kambe hi 25 wa madolari.

Hi lo kuma mova wa kuya Wichita. Kwaleyo ku wa hi ni munghana wo kari wa hina a nga tira  kota phayona waku hi Everidge McCartney, loyi hi nga mu vitana ku hi Doc. A vana vakwe va mahahla, Frank na Francis, va ha hi vanghana va mina va hombe ni zezi. Va lo nzi xavisela mova wa kale va nga hi nawo hi 25 wa madolari, yaleyi nzi nga xavisile hi yona lowu wa mina wo pfotlokela. Lego give khati go sangula nzi nga zi wona khwatsi lezaku hi ku rangisa a Mufumo wutomini ga mina, Jehova i nzi nyikile nchumu lowu hakunene wu nga laveka. Ka lipfhumba lelo, nzi lo tivana ni makabye wo kari wo saseka wa xisati waku hi Bethel Crane na nzi kombiwa hi va ka McCartney. A mamani wakwe, Ruth, i wa hi Mboni yo hiseka nguvu le Wellington, Kansas, niku i simamile ku phayona kala ka ma 90 wa malembe. Mina na Bethel hi lo chada na ku nga se hunza lembe hi 1958, hi sangula ku phayona zinwe le El Dorado.

Hi wa lava ku pimanyisa a vanhu lava va hi vekeleko xikombiso xi nene na ha ha kula, hikwalaho hi lo boha ku vumela ni xihi xirambo hi nyikwako hi hlengeletano ya Jehova. Hi lo nyikwa xiavelo xa kuva maphayona yo hlawuleka le Walnut Ridge, Arkansas. Hi 1962, hi lo tsaka nguvu hi ku amukela xirambo xa kuya ka ntlawa wa wu 37 wa xikola xa Gileade. Hi tsakile nguvu hi ku tiva lezaku Don Steele yenawu i wa hi ka ntlawa lowo. Anzhako ka xikola lexo, mina na Bethel i lo rumelwa Nairobi, Kenia. Zi hi xukuvalisile a ku suka Nova York, kanilezi hi tsakile nguvu a xikhati hi nga chikela ayeroportu ya Nairobi hi wona vamakabye va nga tile kasi ku ta hi amukela!

A hi hlwelangi ku ku ranza a Kenia ni ku xumayela leyo. A zigonzani za hina za Biblia zo sangula ku nghena lisineni kuve Chris na Mary Kanaiya. Ni zezi va ha hi ka ntiro wa xikhati xontlhe le Kenia. Ka lembe gi nga lanzela, hi lo kombelwa kuya Kampala, le Uganda. Hive varumiwa vo sangula ka tiko lego. Lezo zive zikhati zo tsakisa hakuva a vanhu vo tala va wa zi tsakela nguvu ku gonza lisine la Biblia, niku va lo maha vamakabye va hina. Hambulezo, anzhako ka malembe manharu ni khihlanya na hi hi Afrika, hi lo tlhela  Estados Unidos kasi hi yava ni ngango. Hi lo boha ku tlhela Estados Unidos. Hi xukuvalile nguvu a siku hi nga suka Afrika ku hunza siku hi nga suka hi gona le Nova York. Hi wa va ranza nguvu a vanhu va Afrika niku hi wa rinzela ku kuma siku hi tlhela.

Hi lo rura hiya mupela-gambo wa Colorado, lomu a vapswali va mina va nga hanya kona. Anzhako ka xikhatanyana, a nhanyana wa hina wa matewula, Kimberly, i lo pswaliwa, niku anzhako ka 17 wa tihweti hi lo pswala Stephany. A ntiro wa hina wa wuswa wa kuva vapswali wu wa hi wa lisima nguvu ka hina. Hi lo ti karata nguvu kasi ku gonzisa lisine a vanhanyana va hina vo saseka. Hi wa lava ku pimanyisa a xikombiso xi nene lexi a vanwani va nga hi vekele. Hi wa zi tiva lezaku a xikombiso xi nene xi nga va khumba nguvu vana va hina, kanilezi a zi wuli lezaku hakunene va ta mu tirela Jehova. Lexi xi nga tsakisiko hi lezaku a tinzisana ta mina ta timbiri, yinwe ya wanuna ni yinwe ya wasati, va tsikile lisine. Nzi rinzela ku va tlhela va sangulisa ku pimanyisa a zikombiso zi nene lezi va vekelweko.

Zi hi tsakisile nguvu a ku wundla vanhanyana va hina niku xontlhe xikhati hi wa zama ku maha zilo hi ngango. Kota lezi hi nga tshama kusuhani ni Aspen, le Colorado, hi lo gonza ku hlakana hi ku retemuka lomu ka jelo kasi hita na hi hlakanisa lezo kota ngango. Lezo zi wa hi vululela ndlela ya ku bhula navo na hi kari hi hlakana lomu ka jelo. Hi wa enza navo kambe hi ya mbheta masiku yo kari na hi etlela matendeni lomu khwatini laha hi nga ti buza hi mabhulo yo tsakisa na hi wora nzilo. Hambu lezi va nga hi vanana nguvu, va wa maha ziwutiso zo kota lezi: “Nzi ta maha yini loku nzi kula?” niku “Munhu wo tshamisa kuyini nzi to chada naye?” Hi wa maha zontlhe hi nga zi kota kasi ku gonzisa vanhanyana va hina lezaku va ranza Jehova. Hi wa tshama hi ku va kuca ku ti vekela mixuvo ya kuva ntirweni wa xikhati xontlhe ni ku chada ni vanhu va nga ni mixuvo yo fana ni ya vona. Hi wa tlhela hi zama ku va vuna ku zwisisa lezaku zi nene a ku nga chadi na va ha hi vanana nguvu. Hi wa tolovela ku va byela lezi: “Mu nga chadi na mu nga se tlhanganyisa 23 wa malembe.”

Hi lo pimanyisa a vapswali va hina hi tlhela hi ti karatela kuya mitlhanganweni ni ku xumayela hi kukhanzakanya hi ngango. Hi wa tshuka hi ramba vokari va nga hi ntirweni wa xikhati xontlhe lezaku va ta tshama laha kaya. Niku hi wa tolovela kambe ku bhula hi lezi hi nga wu ranzisa zona a ntiro wa wurumiwa. Hi wa rinzela ku a siku go kari hontlheni va mune hi enza zinwe hiya Afrika. A vanhanyana va hina va wa zi lava nguvu lezo.

Xontlhe xikhati hi wa maha xigonzo xa ngango hi kukhanzakanya. Hi wa maha mikombiso ya zilo zi humelelako xikoleni. A vanhanyana va wa maha xipanze xa Timboni — va hlamula ziwutiso. Zi wa va tsakisa nguvu a ku gonza hi ndlela leyi, niku zi wa va maha va nga chavi. Hambulezo, laha va ngaya va kula, va wa tshuka va  ngurangura xungetano hi xigonzo xa ngango. Ka khati go kari nzi lo swireka nguvu laha ka kuza nziku, ‘fambani tindlwini ta nwina hi nga ta gonza nyamutlha!’ Va lo karateka nguvu, va sangula ku rila vaku va lava ku gonza. Hi lo sangula ku zi wona lezaku hakunene hi kari hi va vuna ku tsakela ku gonza hi Jehova. Laha a xikhati xi ngaya xi hunza, va lo zi ranza ku gonza, va tlhela va tlhatlheka ku hi bhulela lezi zi nga hi timbilwini tabye. Ka zikhati zinwani zi wa binza ku vazwa na va wula lezaku a va kholwi lezi a Biblia gi zi gonzisako. Kanilezi zi wa hi vuna ku tiva lezi hakunene zi nga hi timbilwini tabye. Anzhako ka ku kambisisa navo a timhaka leto, va wa vumela mawonela ya Jehova.

A malembe hi ma mbhetileko na hi wundla vanhanyana va hina ma lo hunza na hi nga ma woni. Hi ku vuniwa ni ku rangelwa hi hlengeletano ya Nungungulu, hi lo maha zontlhe hi nga zi kota kasi ku va gonzisa ku ranza Jehova. Hi lo tsaka nguvu hi lezi vontlhe va vambiri va nga teka wuphayona a xikhati va nga mbheta xikola, niku va lo gonza ku maha zilo zaku va kota ku ti hlayisa. Va lo rura vaya Cleveland, Tennessee, ni vamakabye vanwani va vambiri kasi va ya tira lomu ku nga hi ni xilaveko xa hombe xa vahuweleli. Hi lo va xuva nguvu, kanilezi zi hi tsakisile a ku tiva lezaku va wa tirisa wutomi gabye ntirweni wa xikhati xontlhe. Mina na Bethel hi lo sangula kambe ku phayona, niku hi nzhako ka xikhati lezo zi hi vulele ndlela yaku hi maha vawoneleli va xipanze va ku valeta ni ku longisela migotsovanyano.

Na va nga seya Tennessee, va lo teka lipfhumba la kuya Londres, le Inglaterra, va tlhela va enzela hofisa ya ravi. Stephany, loyi a nga hi ni 19 wa malembe, i lo ya tivana ni jaha gi nga tira Beteli gaku hi Paul Norton. Ka lienzo li nga lanzela, Kimberly i lo ya tivana na Brian Llewellyn a nga tira zinwe na Paul. Laha Stephany a nga tlhanganyisa 23 wa malembe, i lo chada na Paul. Ka lembe gi nga lanzela, laha Kimberly a nga tlhanganyisa 25 wa malembe, i lo chada na Brian. A va chadangi na va nga se tlhanganyisa 23 wa malembe hakunene. Hi tsakile nguvu hi vanuna lava va nga hlawula ku tekana navo.

A vanhanyana va hina va hi byela lezaku a xikombiso xa hina ni xa vakokwani vabye xi va vunile ku ‘rangisa Mufumo wa Nungungulu,’ hambu loku va nga hi na mali. (Mateu 6:33) Hi Abril wa 1998, Paul na Stephany va lo rambiwa kuya ka xikola xa Gileade xa wu 105, va gumesa va rumelwa Malawi, le Afrika. Ka xikhati xalexo, Brian na Kimberly va lo rambiwa ku ya tira Beteli ya Londres niku hi nzhako ka xikhati va lo ciciwa vaya Beteli ya Malawi. Hi tsakile nguvu hakuva a vana va hina va wa tirisa wutomi gabye hi ndlela yi nene.

Hi Janeiro wa 2001, nzi lo fonelwa, kota lezi nzi zi kumbukileko kusanguleni. Makabye Marais, a nga hi muwoneleli wa Ntiro wa Wuhunzuluseli, i lo nzi tlhamusela lezaku a vamakabye va kari va longisela kurso ya ku vuna vahunzuluseli misaveni yontlhe lezaku va xi zwisisa khwatsi a xiNgiza. Hambu lezi nzi nga hi ni 64 wa malembe, va wa lava ku nzi longisela kasi nziva munwe wa vagonzisi. Mina na Bethel hi lo khongela hi zona hi tlhela hi bhula ni vamamani va hina, hizwa wusungukati gabye. Hambu lezi va nga khosahele na va zi tiva ku hi nga tava kusuhani kasi ku va vuna, va wa lava ku hi famba. Nzi lo tlhelisa fone nzi wula lezaku zi ta hi tsakisa nguvu ku maha ntiro lowo wo saseka.

Xikhatanyana nzhako ka lezo ku lo poleka lezaku mamani i na ni kankro. Nzi lo mu byela lezaku i chukwana hi tshama hi vunana ku mu hlayisa ni makabye wa mina Linda. Kanilezi i lo ala aku: “Nzi ta karateka nguvu loku u ngayi.” Linda yenawu i wa ti zwisa lezo. Hi lo tsaka nguvu hi lezi va nga ti yimisele ku ti karata hi ndlela leyo, hi  tlhela hi bonga nguvu a xivuno xa vamakabye va xipanze lexo va nga hi ka xona. Na ha hi ku suka hiya Tsinza ya Gonziselelo ya Watchtower le Patterson, Linda i lo hi fonela hi manziko wa kona a hi byela lezaku mamani i file. Hambulezo, hi lo simama hi khomekile ka ntiro wa hina wa wuswa, niku ha zi tiva ku yenawu na a hi kucile ku maha zezo.

Zi lo hi tsakisa nguvu a ku tiva lezaku a ntiro wa hina wu wa ta sangulela hofiseni ya Malawi, lomu a vanhanyana va hina ni vanuna vabye va nga tira kona. Zi tsakisile nguvu a ku tlhela hiva zinwe ni vana va hina. Loku hi sukile Malawi hi lo ya gonzisa Zimbabwe hi guma hiya Zambia. Anzhako ka malembe manharu ni khihlanya na hi fambisa kurso leyo, hi lo tlhela Malawi kasi ku ya tsala matshango ya Timboni leti ti nga xanisilwe hi kota ya ku nga ti ngheniseli ka politika. *— Wona tlhamuselo wa lahasi.

Hi 2005, hi lo xukuvala kambe laha hi nga suka Afrika. Hi lo tlhela kaya le Basalt, Colorado, lomu mina na Bethel hi simamako ku phayona. Hi 2006, Brian na Kimberly va lo rura va ta tshama kusuhani ni yindlu ya hina kasi ku wundla vanhanyana vabye va vambiri, Mackenzie na Elizabeth. Paul na Stephany va ha hi Malawi, lomu Paul a tirako ka Kometi ya Ravi. Nyamutlha nzi kwalomo ka 80 wa malembe, niku za nzi tsakisa nguvu a ku wona vaswa lava nzi nga tira navo na va maha mitiro leyi nzi nga maha kale. Kasi ku vuna vana va hina ni vazukulu, hi lo ti karatela ku pimanyisa a xikombiso xi nene lexi hi vekelweko hi vanwani. Lezo hakunene zi hi nehele litsako la hombe nguvu.