NZI pswalilwe hi 1923 ka xidoropana xa Hemsworth, le Yorkshire, Inglatera. Nzi wa hi ni nhonzo yaku hi Bob. A xikhati nzi nga hi ni 9 wa malembe, papai i kumile mabhuku yo kari ma nga tlhamusela lezi a wukhongeli ga mawunwa gi khohlisisako zona vanhu. Lezi a nga zi kuma lomo zi mu khumbile nguvu hakuva i wa nga tsaki hi lezi zi nga mahiwa hi varangeli va wukhongeli za ku gonzisa zilo va tlhela va nga zi mahi. Anzhako ka malembanyana, ku tile Bob Atkinson laha kaya a ta bisa yinwe ya tikanelo ta Makabye Rutherford. Hi no zwisisa ku a kanelo leyo yita hi ka vanhu valava va nga humesa mabhuku lawa Papai a nga ma gonzile. A vapswali va mina va no ramba Makabye Atkinson lezaku a ta lalela na hina masiku wontlhe ni ku hlamula ziwutiso zo tala lezi hi nga hi nazo hi Biblia. Anzhako ka lezo, makabye Atkinson i hi rambile lezaku hiya wona mitlhangano mutini wa makabye wokari wa lomu kusuhani. Hi no sangula kuya mitlhanganweni hi kukhanzakanya, niku ku no wumbiwa xibandlana laha Hemsworth. Na ku nga hi kale, hi sangulile ku amukela vawoneleli va xipanze laha kaya hi tlhela hi ramba maphayona ya mabandla ya lomu kusuhani lezaku ma taga na hina. A ku tshama ni vamakabye zi chelile mixuvo yi nene mbilwini ya mina.

Ka xikhati lexo, a ngango wa hina wu wa ha hi ku sangula negocio. Hambulezo, Papai i byelile mano Bob aku: “Loku u lava ku teka wuphayona, hi nga zi tsika lezi.” Bob a se vumela, a suka laha kaya kasi a ya maha phayona na a hi ni 21 wa malembe. Anzhako ka malembe mambiri, minawu nzi no teka wuphayona na nzi hi 16 wa malembe. Hi Mulongiso ni Soto, nzi wa tira ni vanghana, kanilezi a kutala ka masiku lawa manwani nzi wa tira nzoce. Nzi wa tirisa gramafoni ni kartawu ga wukustumunyu, ku nga kartawu gi nga hi ni mahungu matsongwani ma seketelwako ka Biblia. Jehova i lo nzi katekisa hi ku nzi nyika xigonzani xa Biblia xi nga kula hi ndlela yo tsakisa nguvu. Hi magumo, a kutala ka maxaka ya xigonzani lexo wonawu ma nghenile lisineni. Ka lembe gi nga lanzela, nzi yimisilwe kuva phayona go hlawuleka na Mary Henshall. Hi rumelwe ka xipanze xo kala xi nga hi na bandla le Cheshire.

 Xikhatini xa Yimpi ya Wumbiri ya Misava, a vavasati va wa fanele ku maha ntiro wa ku seketela yimpi. A vaxumayeli va tichechi tinwani va wa vumelelwa ku ngayi yimpini, hikwalaho hi wa alakanya ku kota maphayona yo hlawuleka, hinawu hi wa hi ni kutlhatlheka loko. Kanilezi a hubye ya wulamuli a yi vumelangi. Hikwalaho, nzi konelwe ku tshama 31 wa masiku paxweni. Ka lembe gi nga lanzela, na nzi hi ni 19 wa malembe, nzi tlhelile nzi vitaniwa kumbiri hubyeni hakuva a livalo la mina li wa nga nzi vumeleli ku seketela yimpi. Hambulezo, va nzi tsikile nzi famba ka makhati wontlhe ya mambiri. Ka zontlhe lezo, nzi wa zi tiva ku a moya wa ku basa wu kari wu nzi vuna niku Jehova i kari a nzi tiyisa ni ku nzi nyika ntamu. — Isaya 41:10, 13.

Nzi tivene na Arthur Matthews hi 1946. I wa ha hi ku huma paxweni a nga valelwe tihweti tinharu hi ku ala kuya yimpini. Neti a nga huma, i no ti patsa ni makabye wakwe Dennis, a nga hi phayona go hlawuleka le Hemsworth. A Papai wabye i sangulile ku va gonzisile lisine ha Jehova na va ha hi vanana, niku va bapatizilwe na va ha hi vaswa. Na va ha hi ku sangula ku phayona zinwe, Dennis i no kuma xiavelo xa kuya Irlanda. Hikwalaho, Arthur i sele a nga hi na munghana. A hanyela ga phayona lego go hiseka gi va tsakisile nguvu a vapswali va mina, va si mu ramba lezaku va ta tshama naye. Loku nzi va enzela, mina na Arthur hi wa ti nyiketela kasi ku hlaza mingelo anzhako ka kuga. Hi magumo hi no sangula ku tsalelana. Hi 1948, Arthur i valelwe tihweti tinharu kambe. Hi Janeiro wa 1949, hi no chada na hi hi ni mixuvo ya ku simama ntirweni wa xikhati xontlhe hi laha zi kotekako hi kona. Hi wa ti wonela nguvu ka matirisela ya mali, niku loku hi hi ka maferiya hi wa vunetela vatshoveli va mihanzu kasi hi kuma malanyana. Hi ku vuniwa hi Jehova hi zi kotile ku simama ntirweni wa wuphayona.

Loku ku hunzile lembe, hi rumelwe Irlanda do Norte. A kuranga hi yile Armagh hi guma hiya Newry. Wontlhe ma wa hi madoropa ya vaKatolika. Ku wa hi ni xihlawulela xa hombe xa wukhongeli ka matshamu lawo, hikwalaho hi wa ti wonela nguvu loku hi xumayela. A mitlhangano ya hina hi wa yi maha mutini wa makabye wo kari ni sati wakwe wu nga hi ka pfhuka wa 16 wa tikilometro loku u sukela laha hi nga tshama kona. Yi wa hi mitlhangano ya xipimo xa 8 wa vanhu. A zikhati zinwani hi wa etlela kwaseyo. Hi wa etlela lahasi, hi vuka ni mixo hi ti nwela caya yo nanziha. Zi tsakisa nguvu a ku tiva lezaku nyamutlha ku na ni Timboni to tala ka xipanze lexo.

Mano ni sati wakwe, Lottie, va wa sina va hi maphayona yo hlawuleka le Irlanda do Norte. Hi 1952 hontlheni va mune hi yile gotsovanyanweni wa muganga le Belfast. A makabye wo kari i kombisile tipswalo ta hombe, a hi rurela hontlheni va mune zinwe na Pryce Hughes, a nga hi nanza ga ravi le Gra-Bretanya. Ka wusiku go kari na hi bhula hi xibhukwana xiswa xaku O Caminho de Deus É Amor, xi nga humeselwe nguvunguvu a vanhu va Irlanda, makabye Hughes i tlhamusele ku za karata ku xumayela vaKatolika lomu Irlanda. A vamakabye va wa kari va hlongoliwa lomu va nga tshama kona, niku a vafundisa va wa kuca vanhu lezaku va va vukela. Hi kulanzela, Pryce i te: “Hi lava mipatswa yi nga ni mimova  lezaku yi maha tsima ga ku nyikela xibhukwana lexi tikweni gontlhe.” * (Wona tlhamuselo wa lahasi.) Hi laho hi nga wula kona hiku: “Hi ta maha!”

A ginwe ga matshamu ma nga amukela maphayona ni ka xihi xikhati le Dublin i kaya ka Mamani Rutland, a nga hi makabye wo tsumbeka a nga tirele Jehova hi malembe yo tala. Hinawu hi tshamile kona hi xikhati xo kari, hi xavisa lezi hi nga hi nazo. Anzhako ka lezo, hontlheni va mune hi khilele mota wa mano Bob wu nga hi ni xipangwana hi laha reveni, hi famba hi ya lavetela mova wo xava. Hi no kuma mova wa wu nene wa segunda mão, hi kombela muxavisi wa kona lezaku a hi heleketa hakuva hontlheni hi wa nga zi tivi ku fambisa. Arthur i mbhetile wusiku gontlhe na a no tshama laha mubhedini, a ku khwatsi o chembela mova. Ni mixo, laha a nga zama ku humesa mova lomu garaji, ku chikele murumiwa waku hi Mildred Willett (a nga gumesa a chada na John Barr). Yena i wa zi tiva ku fambisa mova! Hikwalaho, i no hi gonzisa, hi guma hi teka pfhumba ga hina.

Makunu hi wa lava muti wo tshama ka wona. A vamakabye va wa hi byelile lezaku hi nga hanyi ka karavana hakuva a valala va nga tshuka va yi hisa. Hikwalaho, hi zamile ku lavetela muti kanilezi a hi wu kumangi. Ka wusiku lego, hontlheni va mune hi etlele lomu moveni. Hi manziko wa kona, hi no kuma karavana yo mahiwa laha mutini yi nga hi ni mibhedi yimbiri yo tlhatekelana. Wuve walowo a muti wa hina. Lexi xi tsakisako hi ku xontlhe xikhati hi wa kuma ko veka kona karavana ya hina mipetsweni ya vanhu va xinghana hi nga va kuma. Hi wa siya karavana hi ya xumayela ka pfhuka wa 16 kuya ka 24 wa tikilometro. Anzhako ka lezo, hi wa teka karavana ya hina hi ya yi veka kunwani, hi wuya hi ta xumayela vanhu va laha hi nga yi vekile kona.

Hi enzele mimiti yontlhe ya le dzongeni wa Irlanda na hi nga zangi hi vukelwe nguvu. Hi nyikele 20 000 wa zibhukwana ni ku hunza, niku a mavito ya vontlhe lava va nga kombisa kutsakela hi ma rumele hofiseni ya ravi ya Gra-Bretanya. A makatekwa ya kona hi ku zezi ku na ni mazanazana ya Timboni ta Jehova ka xipanze lexo xa Irlanda!

Anzhako ka malembe yo kari, hi cicilwe hiya Londres. Hi no ya mbheta mavikanyana basi, a vamakabye va ravi ga Gra-Bretanya va fonela Arthur va mu kombela ku a sangula kuva muwoneleli wa xipanze ka siku gi nga lanzela! Hi mbhetile viki na hi gonzisiwa, hi gumesa hiya ka xipanze lexi hi nga lava ku ya tira ka xona le Escócia. Hikwalaho, Arthur a nga kumangi xikhati xo enela xa ku longisela tikanelo takwe. Kanilezi i wa tshama na a longile ku amukela ni xihi xiavelo ntirweni wa Nungungulu, hambu loku xo karatisa kuyini. A xikombiso xakwe xi nzi kucile nguvu. A hi no ku xalala hi ntiro wa hina wa wuwoneleli. Anzhako ka ku tira malembe yo kari ka xipanze xo kala xi nga hi na bandla, mave makatekwa ya hombe a kuva xikari ka vamakabye.

A xikhati lexi Arthur a nga rambiwa Xikoleni xa Gileade hi 1962, hi wa fanele ku maha xiboho. I wa ta ya mbheta khume ga tihweti, kanilezi hi wa nga ta famba zinwe hakuva mina nzi wa nga rambiwangi. Hambulezo, hi bohile ku i chukwana a vumela xirambo lexo. Kota lezi nzi nga sele nzoce na nzi nga hi na phayona go tira nago, a ravi gi nzi tlhelisile le Hemsworth kota phayona go hlawuleka. A xikhati Arthur a nga wuya ka lembe gi nga lanzela, hi  nyikilwe ntiro wa kuva vawoneleli va muganga. A xipanze xa hina xi wa patsa Escócia, nwalungu wa Inglatera, ni Irlanda do Norte.

Hi 1964, Arthur i nyikilwe ntiro wa kuva nanza ga ravi le Irlanda. Kusanguleni, nzi wa kanakana kuya Beteli hakuva nzi wa wu ranza nguvu a ntiro wa ku fambafamba. Kanilezi loku nzi cuwuka nzhako zezi, nza bonga a thomo ga ku tira Beteli. Nza kholwa ku loku u vumela ntiro wo kari hambu loku u nga wu tsakeli, Jehova xontlhe xikhati wa ku katekisa. Laha Beteli nzi tirile hofiseni, nzi pakele mabhuku, nzi bhikile, hambu ku basisa. Hi xikhati xo kari, hi wa tlhela hi tira kota vawoneleli va muganga kwalomu Irlanda. A ku enzela vamakabye ni ku wona zigonzani za hina za Biblia na zi kula lisineni, zi mahile ku hi bohana nguvu ni vamakabye lomu Irlanda. A hi wona makatekwa!

A gotsovanyano wo sangula wa matiko manyingi lomu Irlanda wu mahilwe le Dublin hi 1965. * (Wona tlhamuselo wa lahasi.) Hambu lezi ku nga hi ni valala vo tala, a gotsovanyano lowo wu tsakisile nguvu. A vanhu va nga hi kona va wa hi 3948, niku ku bapatizilwe a 65 wa vona. A 3500 wa vanhu lava va nga tile va wa hi mimitini ya vanhu kwalomu Dublin. A munwe ni munwani wabye i amukele papilo ga kubonga. Niku vonawu va ma dzunzile nguvu a mahanyela ma nene ya vamakabye. Lezo zi mahile lezaku kuva ni kucica ka hombe lomu Irlanda.

Hi 1966 a Irlanda do Norte ni Irlanda do Sul ma patsilwe ma wonelelwa hi ravi ga le Dublin. A kubohana loko ku wa hambene nguvu ni lexi xi nga hi xiyimo xa lisine xa xihlale lexo, laha a vanhu va nga kala va nga zwanani hi kota ya politika kutani wukhongeli. A hi no ku tsaka hi ku wona vaKatolika vo tala na va gonza lisine va tlhela va tirela Jehova ni vamakabye vabye va nga hi vaProtestante.

Hi 2011 a wutomi ga hina gi cicile nguvu a xikhati lexi a ravi ga Gra-Bretanya gi nga patsiwa ni ga Irlanda, hi rurisiwa hiya Beteli ya Londres. Ka xikhati lexo, nzi wa sangula ku karateka hi lihanyo la Arthur. Ku polilwe ku i na ni mababyi ya Parkinson. A ya hava hi ku i file hi 20 ka Maio wa 2015, na a hi ni 66 wa malembe.

Ka malembe lawa yo gumesa, a mbilu ya mina yata na yi bayisa, nziva ni gome, nzi tlhela nzizwa xiwunza. A kale nzi wa tiyisiwa hi Arthur. A nzo ku mu xuva! Kanilezi a xikhati u kumanako ni ziyimo lezo, u tshinela nguvu ka Jehova. Nzi tsaka nguvu hi ku tiva lezi a vanwani va nga mu ranzisa zona Arthur. Nza tala ku amukela mapapilo ya vamakabye va Irlanda, Gra-Bretanya, hambu Estados Unidos. A mapapilo lawo ma nzi vuna nguvu. Nza tiyisiwa kambe hi Dennis, a makabye wa Arthur, ni sati wakwe Mavis, ni tihlazana ta mina Ruth na Judy.

A mutsalo wu nzi tiyisako nguvu hi Isaya 30:18, wu nge: “Jehova i ta rinzela, a kala a zi kota ku mu tsetselela [‘mahela tipswalo’, Tradução do Novo Mundo]; i ta kuliswa kasi a fela ku mu zwela wusiwana. Hakuva Jehova hi Nungungulu a lulamileko, va katekile vontlhe va mu rinzelako.” Zi nzi chavelela nguvu a ku tiva lezaku Jehova i kari a rinzela hi lihlaza-mbilu kasi ku lulamisa zikarato za hina ni ku hi nyika mitiro yo tsakisa misaveni yiswa.

Loku nzi cuwuka nzhako, nza zi wona lezi Jehova a rangelisako zona ni ku katekisa a ntiro wa ku xumayela le Irlanda! Nzi gi wona kota thomo ga hombe a kuva munwe wa lava va nga vunetela ka ntiro lowo. Zi tiyile ku xontlhe xikhati a ku maha lezi Jehova a hi rumako zi neha makatekwa.