PAPAI i pswalilwe hi 1899 le Graz, Áustria, hikwalaho i wa hi mutsongwani xikhatini xa Yimpi yo Sangula ya Misava. I lo khonwa a ngheniswa ka butho ga Alemanya xikhatanyana nzhako ka kusangula ka Yimpi ya Wumbiri ya Misava hi 1939. I lo dawa hi 1943 na valwa ni Rússia. Hi zalezo nzi nga luzisa zona papai wa mina na nzi hi ni xipimo xa malembe mambiri ntsena. A nzi zangi nzi kumile lungelo ga ku mu tiva, niku nzi wa xuva nguvu kuva ni papai, nguvunguvu xikhati nzi nga pola lezaku a majaha yo tala xikoleni ma wa hi navo. Hi kufamba ka xikhati, na nzi hi tangeni yo nghena ndlwini, nzi lo chavelelwa a xikhati nzi nga gonza xungetano hi Dadani wa hina wa le tilweni, a nga papai wa hombe loyi a nga fiko.

Laha nzi nga hi ni ntlhanu wa malembe ni mambiri, nzi lova xiro xa Boy Scouts, ku nga hlengeletano yo gonzisa mahanyela ma nene ka majaha. I hlengeletano ya misava yontlhe yi wumbilweko hi 1908 le Grã-Bretanya, hi Robert Stephenson Smyth BadenPowell, a nga hi nduna ya butho ga Grã-Bretanya. Hi 1916 i lo wumba ntlawa wa Wolf Cubs (kutani Cub Scouts) wa vafanyana va tanga ya mina.

Nzi wa ma ranza a maenzo ya kuya khwatini lawa hi nga maha kumbheleni ka viki — laha hi nga etlela matendeni, hi ambala fardamento hi tlhela hi marxara na ku biwa tingoma. Nzi wa tsakiswa nguvunguvu hi xikhati lexi nzi nga xi mbheta ni majaha manwani, a ku patsa ni tisimu leti hi nga yimbelela na hi wora nzilo ni wusiku hi tlhela hi bela zibelabela. Hi wa gonza zo tala kambe xungetano hi ntumbuluko, lezi zi nga nzi maha nzi tiva mitiro ya Muvangi wa hina.

A majaha ya ntlawa lowo ma kuciwa ku maha nchumu wa wu nene siku ni siku. Lowu hi wona nayo wa vona wa hombe. Hi wa losana ni magezu lawa: “Tshama na u longile.” Lezo zi wa nzi tsakisa. Ka ntlawa wa hina wa 100 wa majaha ni ku hunza, a khihlanya va wa hi vaProtestante, a munwe i wa hi muBhuda, lava vanwani va wa hi vaKatolika.

Kusukela 1920, ka mahiwa mitlhangano ni majaha ya matiko yo hambanahambana ya ntlawa lowu nzeni ka malembe matsongwani. Mina nzi yile ka mutlhangano wa wu 7 le Bad Ischl, Áustria, hi Agosto wa 1951, ni ka mutlhangano wa wu 9 le Sutton Park, kusuhani ni Birmingham, Inglaterra, hi Agosto wa 1957. Ka lowu wo gumesa, ku wa hi ni xipimo xa 33.000 wa majaha ya kuta hi ka 85 wa matiko. Ka mutlhangano lowo, hi enzelwe kambe hi xipimo xa 750.000 wa vanhu, a ku patsa ni Muzinza Elizabeth wa Inglaterra. Ka mina, zi wa ku khwatsi wumakabye ga misava yontlhe. Nzi wa nga zi tivi lezaku lokuloku nzi wa ta tiva wumakabye go hlamalisa ku hunza lego — gi nga wumakabye ga moya.

Wuxikeni ga 1958, nzi wa hi kusuhani ni ku mbheta xikhati xa mina xa ku gonza ntiro wa ku cheletela zakuga ka Hotela ya Hombe ya Wiesler le Graz, Áustria. Kwalomo, Rudolf Tschiggerl, loyi nzi nga tira naye na a hi mumahi wa mabholo, i lo nzi nyika  wukustumunyu ga xitshuketi. Nzi wa nga se tshuka nzizwa nchumu xungetano hi lisine. A kuranga, i lo wulawula hi gonzo ya Wunharu-munwe a guma aku a hi ya lomu ka Biblia. Nzi lo mu kaneta nzi tlhela nzi zama ku mu kholwisa lezaku a gonzo leyi ya lomu ka Biblia. Nzi wa mu ranza kota mutiri-kulori niku nzi wa xuva ku mu koka a wuya ka Chechi ya Katolika.

Rudolf, loyi hi nga mu vitana ku hi Rudi, i lo nzi lavela Biblia. Nzi lo mu byela lezaku gi fanele kuva ga Katolika. Nzi lo sangula ku gi lera zonake nzi kuma lezaku Rudi i petile xiphephana lomu ka Biblia lego lexi xi nga gandlilwe hi Sociedade Torre de Vigia. Nzi lo zi sola hakuva nzi wa alakanya lezaku a ziphephana lezo zi ngava zi tsalilwe hi ndlela ya ku zi wonekisa ku khwatsi zi wula lisine kuveni mawunwa. Hambulezo, nzi wa nga ali ku bhulisana naye hi Biblia. Rudi i lo kombisa kuzwisisa, a nga ha nzi nyiki nchumu wo gandliwa. Kuringana tihweti tinharu, hi wa tshuka hiva ni mabhulo ya Biblia lawa a kutala ka zikhati ma nga famba kala a wusiku gi tiyela.

A xikhati nzi nga mbheta lezi nzi nga gonza laha hotela tikweni ga mina ga Graz, mamani i lo nzi hakhelela a gonziselelo yo engeteleka ka xikola xa ku gonzisa mitiro ya hotela. Hikwalaho, nzi lo rura nziya Bad Hofgastein, xi nga xidoropana xi nga ka nkova wo kari wu kumekako zitsungeni, laha a xikola lexo xi nga hi kona. Xi wa tirisana ni Hotela ya Hombe ya le Bad Hofgastein, niku nzi wa tshuka nzi ya tira kona kasi ku buvisa lezi nzi nga gonzile lomu saleni.

Rudi i wa tsalile makhero ya laha nzi nga hi kona a rumela hofiseni ya ravi le Vienna, zonake a ravi gi ma rumela ka vamakabye vambiri va xisati va varumiwa, Ilse Unterdörfer na Elfriede Löhr. * Ka siku go kari, a muamukeli wa vapfhumba laha hotela i lo nzi vitana aku le handle ku na ni vavasati vambiri lomu moveni va lavako ku wulawula na mina. Nzi lo hlamala hakuva nzi wa nga tivi nchumu ha vona. Kanilezi nzi lo huma kasi ku ya va wona. Hi kufamba ka xikhati, nzi lo tiva lezaku va tirile ku chiketa mahungu ka Timboni-kulobye xikhatini xa vaNazi le Alemanya laha a ntiro wabye wu nga beletelwa mahlweni ka Yimpi ya Wumbiri ya Misava. Hambu mahlweni ka kusangula ka yimpi, va wa khomilwe hi maphoyisa ya Alemanya lawa ma nga kala ma nga bohi tinguwo ta wuphoyisa (Gestapo), va rumelwa livaleni la xanisa la Lichtenburg. Xikhatini xa yimpi, va lo rurisiwa vaya ka livala la Ravensbrück, kusuhani ni Berlin.

A vamakabye lavo va wa hi kusuhani ni kuva tanga yinwe na mamani, hikwalaho nzi wa hi ni xichawo hi vona. Hi xigelo lexo, nzi wa nga lavi ku xakela xikhati xabye hi ku tshama nzi bhulisana navo nzi gumesa kuzilava anzhako ka maviki yo kari kutani tihweti nzi va byela ku a nza ha zi lavi. Nzi lo va kombela ntsena a kuva va nzi tela ni xaxameto wa mitsalo yi wulawulako hi gonzo ya Katolika xungetano hi kutlhatamana ka vapostoli. Nzi lo va byela lezaku nzi wa ta wu teka nzi famba nawo ka paderi nzi ya bhulisana naye. Nzi wa alakanya ku lezo zi ta nzi vuna ku wona lezi zi nga lisine.

A gonzo ya Katolika ya kutlhatamana ka vapostoli yi wula lezaku ku na ni kutlhatamana ka vapapa  kusukela ka mupostoli Pedro. (A chechi leyo yo zwisisa hi ndlela ya hava a magezu ya Jesu ma nga ka Mateu 16:18, 19.) A xiKatolika xi wula kambe lezaku papa a nga phazami timhakeni ta gonzo. Nzi wa zi kholwa lezo niku nzi wa alakanya lezaku loku papa, loyi a vaKatolika va nge hi yena Dadani a Basileko, a nga phazami timhakeni ta tigonzo, lezo na a huwelela gonzo ya Vanharu-munwe, yi wa fanele ku ngha yi hi lisine. Kanilezi, loku ku hi lezaku wa phazama, zi nga koteka lezaku yiva ya mawunwa. A zi hlamalisi a kuva a gonzo ya kutlhatamana ka vapostoli yi hi yona gonzo ya lisima nguvu ka vaKatolika vo tala, hakuva a tigonzo tontlhe leti tinwani ti maha ta lisine kutani ta mawunwa na zi sangula laha ka yona!

Laha nzi ngaya ka paderi, i lo tsanzeka ku hlamula ziwutiso za mina, kanilezi i lo nzi nyika bhuku gakwe ga tigonzo ta Katolika gi wulawulako hi kutlhatamana ka vapostoli. Kota lezi a nga wulile, nzi lo famba nago kaya nzi ya gi gonza, nzi guma nzi tlhela na nzi hi ni ziwutiso zinwani. Hi kugumesa, paderi hi ku tsanzeka ku hlamula ziwutiso za mina, i lo wula lezi: “Mina a nzi nge ku kholwisi; wenawo a wu nge ku nzi kholwisi. . . Nzi ku xuvela za zi nene!” I wa nga ha zi lavi ku bhulisana na mina kambe.

Ka xikhati lexo, nzi wa ti yimisele ku gonza Biblia na Ilse zinwe na Elfriede. Va lo nzi gonzisa zotala xungetano hi loyi hakunene a nga yena Dadani a Basileko wa le tilweni, Jehova Nungungulu. (Joh. 17:11) Ku wa nga seva ni bandla ka wutshamu lego, hikwalaho a vamakabye lavo va vambiri va wa fambisa mitlhangano ka muti wo kari wa vatsakeli. Va tsongwani va nga kumeka. A timhaka to tala ta mitlhangano va wo bhulisana vona va vambiri, hakuva ku nga hi na makabye wa xinuna a bapatizilweko kasi ku rangela mitlhangano. Ka zikhati zo kari, ku wata makabye wa xinuna wa kuta hi ka wutshamu ginwani kasi ku ta veka kanelo ya vanhu vontlhe ka yindlu yo lugara.

Ilse na Elfriede va sangulile ku gonza Biblia na mina hi Outubro wa 1958. Anzhako ka tihweti tinharu, nzi lo bapatizwa hi Janeiro wa 1959. Na nzi nga se bapatizwa, nzi lo va kombela ku famba navo ntirweni wa kuxumayela hi muti ni muti kasi nzi wona lezi a ntiro lowu wu mahisiwako zona. (Miti. 20:20) Anzhako ka ku xumayela navo a khati go sangula, nzi lo va kombela xipanze xa mina wutsumbu xo tira ka xona. Va lo nzi nyika xidoropana xo kari, laha nzi nga famba nzi ya xumayela nzoce hi muti ni muti nzi tlhela nzi maha maenzo yo wuyela ka lava va nga zi tsakela. A makabye wo sangula wa xinuna nzi nga famba naye sinwini kuve muwoneleli wa xipanze loyi a nga hi enzela hi kufamba ka xikhati.

Hi 1960, a xikhati nzi nga mbheta ku gonza ntiro wa hotela, nzi lo tlhela kaya nzi ya zama ku vuna maxaka ya mina lezaku ma gonza lisine la Biblia. Kala nyamutlha, a nga kona a nghenileko lisineni, kanilezi a vokari va kombisa kutsakela.

Hi 1961, lomu mabandleni ku lo gonziwa mapapilo ma tako hi hofiseni ya ravi lawa ma nga kuca ku nghenela ntiro wa wuphayona. Nzi wa hi gwenza niku nzi wa hanya khwatsi, hikwalaho nzi lo alakanya lezaku a nzi na xigelo xa kuva nzi nga mahi phayona. Nzi lo wulawula ni muwoneleli wa xipanze, Kurt Kuhn, kasi nzizwa mawonela yakwe xungetano hi kuva nzi maha ntiro wa kutihanyisa hi tihweti to kari lezaku nzi xava mova, lowu wu nga wa ta nzi vuna ntirweni wa wuphayona. I te yini? I lo nzi wutisa lezi: “Jesu ni vapostoli va lavile mova kasi ku tatisa a ntiro wa xikhati xontlhe?” A nza ha rinzelangi kuzwa zinwani! Nzi lo maha makungo ya ku sangula wuphayona handle ko teka xikhati. Kanilezi, kota lezi nzi nga tira 72 wa tihora viki ni viki ka hotela yo kari, nzi wa fanele ku ranga hi ku cica zokari.

 Nzi lo kombela a mutholi wa mina lezaku nzi tira 60 wa tihora ntsena hi viki. I lo vumela a tlhela a nzi nyika muholo walowu wa wunwe. Anzhako ka xikhatanyana, nzi lo mu kombela ku tira 48 wa tihora basi hi viki. I lo vumela kambe a tlhela a nzi nyika muholo walowu wa wunwe. Hi kulanzela, nzi lo kombela ku tira 36 wa tihora ntsena hi viki, kutani 6 wa masiku na nzi tira 6 wa tihora hi siku, niku i lo vumela kambe. Lexi xi hlamalisako hi lezaku a muholo wu lo simama wuva walowu wa wunwe! Zi wonekisa ku khwatsi a mutholi wa mina i wa nga lavi ku nzi tsika. Hi matirela lawo, nzi lo sangula a wuphayona ga xikhati xontlhe. Ka xikhati lexo a maphayona ma wa fanele ku tira 100 wa tihora hi hweti.

Anzhako ka mune wa tihweti, nzi lo yimiswa kota phayona go hlawuleka nzi tlhela nzi yimisiwa kota nanza ga bandla ka xibandlana xa le Carinthia, doropeni ga Spittal an der Drau. Xikhatini lexo, a phayona go hlawuleka gi wa fanele ku tira 150 wa tihora hi hweti. Ku wa nga hi na phayona ginwani kasi nzi tira nago, kanilezi nzi wa bonga nguvu a xivuno xa makabye wa xisati a vitwako Gertrude Lobner, loyi a nga tira kota nanza go vunetela laha bandleni. *

Hi 1963, nzi lo kombelwa ku tira kota muwoneleli wa xipanze. Ka zikhati zinwani, nzi wa enza hi xitimela loku nzi suka hi ka bandla ginwe nziya ka ginwani, na nzi hi ni mimala yo binza. A kutala ka vamakabye va wa nga hi na mimova, hikwalaho ku wa nga hi na munhu wa ku nzi khinga xitichini xa zitimela. Kasi zi nga mahi ku khwatsi nzo “gwira,” nzi wa nga lavi ku famba hi taksi laha nzi nga wa ta ya tshama kona, hikwalaho nzi wa famba hi milenge.

Hi 1965, na nza ha hi gwenza, nzi lo rambiwa kuya ka ntlawa wa wu 41 wa Xikola xa Gileade. A kutala ka lava nzi nga gonza navo vonawu va wa hi magwenza. Na nzi nga zi rinzelangi, ka siku ga hina ga ku thwaziswa nzi lo avelwa ku ya tirela tikweni ga mina ga Áustria kasi ku simama kota muwoneleli wa xipanze. Kanilezi na nzi nga se suka le Estados Unidos, nzi lo kombelwa ku tira mune wa maviki ni muwoneleli wo kari wa xipanze. A nzi no kubonga a ku tira na makabye Anthony Conte, loyi a nga hi makabye wa liranzo loyi a nga wu ranza nguvu ntiro wa simu a tlhela a humelela nguvu ka wona. Hi tirile zinwe nwalungu wa Nova York, xipanzeni xa Cornwall.

A xikhati nzi nga chikela le Áustria, nzi lo avelwa ku ya tira ka xipanze nzi nga ya tivana ni makabye wa xisati wo saseka waku hi Tove Merete. I wundlilwe lisineni kusukela xikhati a nga hi ni ntlhanu wa malembe. Loku a vamakabye va hi wutisa ku hi tivanisile kuyini, hi tala ku va hlakanisa hiku: “I hofisa ya ravi yi nga maha malulamiselo.” Hi lo chada ka lembe gi nga lanzela, hi Abril wa 1967, hi tlhela hi vumelelwa ku simama hi tira zinwe ntirweni wa wuwoneleli.

Ka lembe gi nga lanzela, nzi lo pola lezaku Jehova i nzi kombisile tipswalo, a nzi amukela kota n’wana wakwe wa moya. Hi ndlela leyo, nzi lo sangula wuxaka go hlawuleka ni Dadani wa mina wa le tilweni zinwe ni vontlhe lava, kota kuwula ka Va Le Roma 8:15, va ‘vitanako vaku: Abba! Dadani!’

Nzi lo simama ku tira zinwe na Merete kota muwoneleli wa xipanze ni wa muganga kala 1976. Ka zikhati zinwani laha xiramini, hi wa etlela ka tikwaruto to kala ti nga hi na michini yo kufumeta lezo na kuba xirami xa lahasi ka zero wa magrawu. Ka siku  go kari, hi lo vuka hi kuma lezaku a kumba lowu hi nga fenengele wu wa khanyene wu tlhela wu maha wo basa seno tihlokweni hi kota ya moya lowu hi nga hefemula wu nga womile hi xirami! Hi kugumesa, hi lo boha ku fambafamba ni muchinana wa ku kufumeta lomu ndlwini kasi hi nga biwi nguvu hi xirami ni wusiku. Ka matshamu manwani, loku hi lava xipetso ni wusiku hi wa famba hehla ka gapongo ka xipetso xa le handle ku ngaba xirami xa hombe nguvu. Hi wa nga hi na muti kambe wa ku wu tirisa hi Muvulo, hikwalaho, hi wa tolovela ku simama kwalaha ka muti lowu hi nga rurelwe ka wona nzeni ka viki lego. Hi Wazibili ni mixo hi kona hi nga suka hiya ka bandla ginwani.

Nzi tsaka nguvu hi ku wula lezaku a sati wa mina wo ranzeka museketeli wa mu nene ka malembe wontlhe. I wu ranza nguvu a ntiro wa simu, niku a zi se tshuka zi lava kuva nzi mu kuca kuya sinwini. Wa va ranza vanghana kambe niku wa khatala nguvu hi vanwani. Lexo xivuno xa hombe.

Hi 1976, hi lo rambiwa ku ya tira ka ravi ga Áustria le Vienna, laha nzi nga yimisiwa kota xiro xa Kometi ya Ravi. Xikhatini lexo, a ravi ga Áustria gi wa wonelela a ntiro wa matiko yo tala ya le mutsuwuka-gambo wa Europa gi tlhela gi wonelela a kurumelwa ka mabhuku matikweni lawo hi ndlela yo fihlala. Makabye Jürgen Rundel hi yena a nga rangela ntiro lowo, niku i wa kombisa wutlhari ga hombe. Nzi vile ni lungelo ga ku tira naye niku hi kufamba ka xikhati nzi lo kombelwa ku wonelela a ntiro wa wuhunzuluseli wa khume ga tirimi ta le mutsuwuka-gambo wa Europa. Jürgen ni sati wakwe Gertrude, va ha simama ku tira hi kutsumbeka kota maphayona yo hlawuleka le Alemanya. Hi 1978, a ravi ga Áustria gi lo sangula ku lulamisela marevista, gi ma gandla hi 6 wa tirimi ka muchinana wa ku gandla. Hi wa rumela marevista kambe ka matiko yo hambanahambana ma nga kombela. Otto Kuglitsch, loyi zalezi a tirako ni sati wakwe Ingrid hofiseni ya ravi ya Alemanya, hi yena nguvunguvu a nga maha mitiro leyi.

A vamakabye le mutsuwuka-gambo wa Europa vonawu va wa lulamisela mabhuku ka matiko yabye hi ku tirisa a muchini wa mimeografia kutani ku gandla mahungu ma thepilweko laha ka rolu. Hambulezo, va wa lava xivuno. Jehova i lo vikela ntiro lowu, niku laha ravini hi lo ranza nguvu a vamakabye lava va nga tira ka ziyimo zo binza na va beletelwa hi malembe yo tala.

Hi 1989, nzi lova ni lungelo ga ku enza zinwe na makabye Theodore Jaracz, ku nga xiro xa Hubye yi  Fumako, hiya Romênia. A kungo ga kona ku wa hi ku vuna ntlawa wo kari wa hombe wa vamakabye lezaku wu wuya hlengeletanweni. Kusukela 1949, va wa ti hambanisile ni hlengeletano hi zigelo zo hambanahambana, va ti wumbela mabandla ya vona wutsumbu. Hambulezo, va lo simama ku xumayela ni ku bapatiza. Va wa yisilwe paxweni kambe hi kota ya ku nga ti ngheniseli ka politika, a ku fana ni vamakabye lava va nga lumba hlengeletano leyi yi nga wonelelwa hi tsinza ga misava yontlhe. A ntiro wa hina le Romênia wu wa ha beletelwa, hikwalaho hi lo tlhangana hi xihundla kaya ka makabye Pamfil Albu, ni mune wa madota ma nga yimela a ntlawa lowo zinwe ni vayimeli va Kometi ya Tiko ga Romênia leyi yi nga tiviwa le tsinza ga misava yontlhe. Hi lo famba ni muhunzuluseli kambe wa le Áustria, Rolf Kellner.

Ka wusiku ga wumbiri ga mabhulo ya hina, makabye Albu i lo kuca madota lawa manwani ya mune lezaku ma ti tlhanganyisa na hina hi ku wula lezi: “Loku hi nga vumeli zezi, hi ta tshuka hi nga ha kumi lungelo ginwani ga ku maha lezo.” Hi ndlela leyo, ku lo nghena xipimo xa 5.000 wa vamakabye hlengeletanweni. Hi nga wona kuhlula ka hombe ka Jehova ni xifuta ka Satani!

Kumbheleni ka lembe ga 1989, na ka ha tira Komunismo le mutsuwuka-gambo wa Europa, a Hubye yi fumako yi lo hi ramba lezaku hi ya tira le tsinza wa misava yontlhe le Nova York. Hi wa nga zi rinzelangi! Hi lo ya sangula ku tira Beteli ya Brooklyn hi Julho wa 1990. Hi 1992, nzi lo yimisiwa kota muvuneteli wa Kometi ya Ntiro ya Hubye yi Fumako, niku kusukela Julho wa 1994, nzi lo kuma lungelo ga ku tira kota xiro xa Hubye yi Fumako.

Kale nguvu na nzi tirile kota muphameli wa zakuga le hotela. Zalezi nzi ti buza hi lungelo ga ku longisela ni ku phamela zakuga za moya ka vamakabye va hina misaveni yontlhe. (Mat. 24:45-47) Loku nzi cuwuka nzhako, nzi ehleketa hi malembe yo hunza 50 ntirweni wa xikhati xontlhe, nzo tala hi kubonga ntsena ni litsako hi makatekwa lawa Jehova a ma chululako ka vamakabye va hina misaveni yontlhe. Nzi ranza nguvu kuya migotsovanyanweni ya matiko manyingi laha ku wulawuliwako nguvu hi ku gonza xungetano hi Jehova, a Dadani wa hina wa le tilweni, ni lisine la Biblia.

Nzi khongela lezaku a vanhu va timiliyoni va gonza Biblia, va vumela lisine, va tlhela va tirela Jehova hi kuzwanana ni vamakabye va hina va maKristu misaveni yontlhe. (1 Ped. 2:17) Nzi rinzela kambe ku wona na nzi hi le tilweni lava va to vuxiwa laha misaveni, hi ku gumesa nzi tiva a papai wa mina wa xiviri. Nzi tsumba kambe lezaku papai na mamani ni manwani maxaka yo ranzeka va ta zi tsakela ku khozela Jehova le Paradiseni.