Xana a Jardhim Ya Edheni Yive Kona Hakunene?

WA MA tiva a matimu ya Adhamu na Evha ni ya jardhim ya Edheni? A vanhu misaveni yontlhe va ma tiva. Hikuyini u nga leriko ha wece a matimu lawo lomu ka Bhibhiliya? Ma kumeka ka Genesisi 1:26–3:24. Hi kusonga, a matimu lawo me:

Jehovha Nungungulu a i no maha munhu hi tshuri wa misava, a mu chula lezvaku hi Adhamu a tlhela a mu veka lomu jardhim, ka wutshamu gi vitaniwako ku i Edheni. Nungungulu hi yena a nga longisela a jardhim leyo. A Jardhim leyo yi wa tsakamisiwa khwatsi niku ku wa hi ni tisinya to tala to saseka ti nga hi ni mihandzu. Laha cikari ka yona ku wa hi “ni sinya ya ku tiva zvazvinene ni zvakubiha”. Nungungulu i betele vanhu a kuga a mihandzu ya sinya leyo, a va byela ku loku vo yiga va tafa. Hi ndzhako ka cikhati, Jehovha i no mu mahela munghana Adhamu — a wasati waku hi Evha — a mahilweko hi lin’we la timbambu ta Adhamu. Nungungulu i no va nyika a ntiro wa ku hlayisa a jardhim a tlhela a va byela lezvaku va fanele ku andza va tata misava.

Laha Evha a nga hi yece, ku nota nyoka yi ta wulawula naye, yi mu ringa lezvaku aga a handzu lowu Nungungulu a nga va betele. A nyoka yi no wula lezvaku Nungungulu i wo mu hembela niku i wo mu tsona a zvilo zva zvinene lezvi zvi nga wa ta mu maha a fana na Nungungulu. Evha i no vhumela, aga a handzu lowu Nungungulu a nga va betele. Hi ku landzela, Adhamu i no ti patsa naye a nga ingisi Nungungulu. Jehovha i no lamula Adhamu, na Evha, ni nyoka. Andzhako ka ku a vanhu va hlongoliwa lomu jardhim leyi ya paradhise, a tingilozi ti no vhala a ndlela ya ku nghena lomu jardhim.

A kale, zvi wa tolovelekile lezvaku a titlhari, ni lava va gondzileko nguvhu ni vatsali va matimu va vhumela lezvaku a zvimaho zvi tsalilweko lomu ka Bhibhiliya, ka bhuku ga Genesisi, matimu ya lisine. Nyamutlha, a kutala ka vanhu a va ma kholwi a matimu lawo. Kanilezvi cini ci va mahako va kanakanela a matimu ya Genesisi xungetano hi Adhamu na Evha ni jardhim ya Edheni? A hi kambisiseni a mune wa zvigelo.

1.A jardhim ya Edheni yive kona hakunene?

Hikuyini a vanhu va nga ni kukanakana xungetano hi mhaka leyi? A filozofiya kuzvilava yi na ni nandzu wo kari mhakeni leyi. Hi mazanazana ya malembe, a va teólogo va wa wula lezvaku a jardhim ya Nungungulu yi wa ha hi kona ka wutshamu go kari. Kanilezvi a chichi yi wa kucetelwe hi titlhari ta filozofiya ta vaGreki to kota Platão na Aristóteles, ti nga wula lezvaku a ku na nchumu laha misaveni wu nga wo mbhelela, ntsena le tilweni hi kona ku nga ni zvilo zvo mbhelela. Hikwalaho, a va teólogo va wa alakanya lezvaku a Paradhise go sangula gi wa fanele kuva kusuhani ni tilo. b A van’wani va wa wula lezvaku a jardhim ya Edheni yi wa hi hehla ka citsunga co leha nguvhu ci nga tsawukene ni misava leyi yo kala ku mbhelela. A van’wani kambe va wula lezvaku a jardhim ya Edheni yi wa hi le Polo Norte kutani Polo Sul. Ku na ni lava va nge a jardhim ya Edheni yi wa hi laha ka n’weti kutani kusuhani nawo. Hi kota ya zvontlhe lezvi, a vanhu va no sangula ku alakanya lezvaku a jardhim ya Edheni a hi wutshamu ga lisine. Nyamutlha, a titlhari to kari ti wula lezvaku a hi faneli ku kholwa lezvi a Bhibhiliya gi wulako xungetano hi lomu a jardhim ya Edheni yi nga hi kona hakuva ti wula lezvaku a wutshamu lego a gi zangi giva kona.

Kanilezvi, a Bhibhiliya a gi wuli lezvaku a jardhim ya Edheni yi wa tshamisile lezvo. Ka Genesisi 2:8-14, hi gondza zvilo zvo tala xungetano hi wutshamu lego. A jardhim leyi yi wa hi mutsuwuka-gambo wa wutshamu gi vitaniwako ku i Edheni. Yi wa tsakamisiwa hi congo wu nga gumesa wuva cibuka ca mune wa micongo. Yontlhe yi wa hi ni mavito niku a Bhibhiliya ga nyika mitlhamuselo yo koma ya lezvi yi nga fambisa zvona. Ku hundza cikhati a titlhari na ti lava ku tiva a mitlhamuselo leyo, hi kota ya lezvo a votala va kambisisile khwatsi a cipandze leco ca Bhibhiliya na va lavetela zvikombiso zva lomu a wutshamu lego ga kale gi kumekako kona nyamutlha, kanilezvi a va zvi kotangi. Xana lezvi a Bhibhiliya gi wulako xungetano hi laha yi nga hi kona a Jardhim ya Edheni ni micongo ya kona mawunwa kutani mitsheketo?

Ehleketa hi lezvi: lezvi zvi humeleleko le Jardhim ya Edheni zvi mahekile kwalomu ka 6000 wa malembe ma hundzileko. Zvi wonekisa ku khwatsi Mosi hi yena a nga tsala matimu lawa niku kuzvilava i noya hi ku hlawutelwa kutani ku zvi kuma ka mabhuku ma nga sina ma hi kona. Ahandle ka lezvo, a cikhati leci Mosi a nga tsala a zvimaho lezvi, ku wa hundza a 2500 wa malembe na zvi mahekile. A matimu ya Edheni ma wa sina ma hi ya kale. Xana a matshamu lawa a micongo leyo yi nga hi kona ma cicile hi ku famba ka cikhati? A crosta ya misava yi tshama hi ku rendzelekela. A wutshamu legi kuzvilava gi nga patsa a Jardhim ya Edheni gi kumeka ka wutshamu legi ku talako ku maheka a zvitsekatseka zva misava — a wutshamu legi nyamutlha a cipimo ca 17 wa tipursentu ta zvitsekatseka zva hombe zva misava zvi mahekako ka gona. Ka zvipandze lezvo, a zvilo zvi tshama hi ku cicacica. Ahandle ka lezvo, a Ndambi ya masikwini ya Nowa kuzvilava yi cicile a matshamela ya wutshamu lego laha kaku nyamutlha a zva ha koteki a ku tiva lezvi ku nga tshamisile zvona kusanguleni. c

Kanilezvi, hina hi tiva zvo kari xungetano hi mhaka leyi: a matimu ya Genesisi ma wulawula hi jardhim ya Edheni kota wutshamu legi hakunene gi vileko kona. Ka mune wa micongo yi kumbukiwako, a yimbiri ya kona — ku nga Eufrate na Tigre, kutani Hidhekeli — ya ha hi kona niku a zvibuka zvo kari zva yona zvi gamekene nguvhu. A matimu lawa ma tlhela ma wula a mavito ya matiko lawa a micongo leyi yi nga hundza hi ka wona ma tlhela ma wula a titshomba to tiveka nguvhu ti nga hi ka matshamu lawo. Ka vanhu va nga hanya ka Izrayeli wa kale, lava va ngava vo sangula ku lera a matimu lawo, a mitlhamuselo leyi yi wa hi ya lisima nguvhu.

Xana a mawunwa ni tikaringani zvi tshamisile lezvo? Kutani ti tolovela ku fihla mahungu yo kari lawa zvi olovako ku a vanhu vo kari va ma hlola kutani ku ma ala? A tikaringani ti tolovela ku sangulisa lezvi: “A kale ka kaleni ka tiko ga le kule. . .” Kanilezvi a matimu ya lisine ma tolovela ku patsa mitlhamuselo ya lisima, a ku khwatsi hi lezvi zvi mahekako ka matimu ya Edheni.

2.U alakanya ku zva zwala a ku kholwa ku Nungungulu i mahile Adhamu hi tshuri wa misava niku Evha i mu mahile hi lin’we la timbambu ta Adhamu?

Inyamutlha a siensia ya vhumela lezvaku a miri wa munhu wu wumbiwa hi zvilo zvo tala, zvo kota hidrogénio, oxigénio ni carbono, niku zvontlhe lezvo zvi kumeka ka ntshuri wa misava. Kanilezvi a zvilo lezvo zvi tlhanganisisilwe kuyini kasi zvi wumba munhu?

A titlhari to tala ta siensia ti wula lezvaku a wutomi gi no halahala giva kona. Gi sangulile hi nchumu wo olova nguvhu, lowu hi kutsongwani-kutsongwani, andzhako ka timiliyoni ta malembe wu ngaya wuva nchumu wo karata. Kanilezvi a gezu “olova” gi nga tshuka gi hi lahla, hakuva a zvilo zvontlhe zvi hanyako — hambu lezvi zvi woniwako hi microscópio zvi nga ni célula yin’we — zvi endzelekile nguvhu. A ku na leci ci tiyisako lezvaku a wutomi gi no halahala giva kona. Kanilezvi, zvontlhe a zvilo lezvi zvi hanyako zvi komba laha kubaseni lezvaku zvi no vangiwa hi munhu a nga ni wutlhari ga hombe nguvhu a ku hundza hina. d — Va Le Roma 1:20.

U alakanya ku zva zwala ku a munhu a ingisela muzka a tlhela a hlamala a makwadru yo saseka kutani muchini wo kari a gumesa a wula ku a zvi mahiwangi hi munhu? Hakunene a zvi zwali! Kanilezvi a zvilo lezvo a zvi fananisiwi ne ni kutsongwani ni lezvi a miri wa munhu wu nga mahisiwa zvona. Hikuyini hi nga alakanyako ku a miri wa munhu a wu mahiwangi? A cin’wani kambe, a matimu ya Genesisi ma tlhamusela lezvaku ka wutomi gontlhe gi nga laha misaveni, a vanhu hi vona voce va mahilweko hi mufananiso wa Nungungulu. (Genesisi 1:26) Hi kota ya lezvo, a ku fana na Nungungulu, a vanhu hi vona voce va nga ni kunavela ka ku vanga zvilo, niku ka zvikhati zvin’wani a vanhu va maha mimuzka ni makwadru yo saseka, zvin’we ni michini yo karata. Xana hi fanele ku hlamala hi lezvi Nungungulu a vangako a zvilo zva hombe nguvhu a ku hundza lezvi zva hina vanhu?

Hi cihi a cikarato ci nga wa tava kona laha ka ku Nungungulu a tirisile a limbambu la wanuna kasi ku vanga wasati? e Nungungulu na a tirisile tindlela tin’wani, kanilezvi a ndlela leyi a nga maha hi yona wasati yi na ni tlhamuselo wo saseka. I wa lava lezvaku a wanuna ni wasati va chadha va tlhela vava ni kubohana ka hombe a ku khwatsi hi loku va hi “nyama yin’we”. (Genesisi 2:24) Xana lezvi a wanuna ni wasati va nga mahisiwa zvona zvaku va tatisa lezvi zvi kiyelako ka munghana, vava ni kubohana ko tiya ku vhunako vontlhe va vambiri, a hi cikombiso co tiya caku ku na ni Muvangi wo tlhariha ni wa lirandzo?

Ahandle ka lezvo, nyamutlha a va geneticista va vhumela lezvaku a vanhu vontlhe, ko khwatsi, va huma hi ka wanuna ni wasati mun’we basi. Makunu, hakunene a matimu ya Genesisi a hi zvilo zvi nga maheka?

3.A sinya ya ku tiva zvazvinene ni zvakubiha ni sinya ya wutomi zvo khwatsi i tsheketo.

Hi lisine, a matimu ya Genesisi a ma gondzisi lezvaku a tisinya leti ti wa hi ni ntamu wo kari wo hlawuleka tona ha toce. Kanilezvi ti wa hi tisinya to toloveleka, leti Jehovha a nga ti mahile kasi ti yimela zvo kari.

Ka zvikhati zvin’wani a vanhu a va mahi zvo fana ni lezvo ke? Hi cikombiso, a mulamuli a nga ha tlharihisa a munhu loyi a nga wonha loku a maha zvilo zvi kombako lezvaku a nga na cichavo hi tribhunali. A hi lezvaku a mulamuli o byela loyi a nga wonha lezvaku i fanele kuva ni cichavo hi zvibya, ni yindlu ni makhurisi ya tribhunali, kanilezvi i byela a muwonhi a ku i fanele ku ingisa milayo yi yimisilweko ya tribhunali. A tihosi to tala tonawu ti tirisa a nhonga ya wuhosi ni cidlodlo kota cikombiso ca wuhosi gabye.

Makunu, a tisinya timbiri ti wa yimela yini? A vanhu va ni mawonela yo tala yo hambanahambana. A hlamulo wa ciwutiso leci, hambu lezvi wu olovako, wu etile nguvhu. A sinya ya ku tiva zvazvinene ni zvakubiha yi wa yimela a lungelo legi ntsena gi nga kumiwako hi Nungungulu — ku nga fanelo ya ku wula ku hi zvihi zvi nga zvinene ni zvakubiha. (Jeremiya 10:23) A zvi hlamalisi ku a ku yiva a mihandzu ya sinya liyani zvi wa hi ciwonho! Hi tlhelo gin’wani, a sinya ya wutomi, yi wa yimela a cinyikiwo leci ku nga Nungungulu ntsena a nyikako — a wutomi ga pindzukelwa. — Va Le Roma 6:23.

4.A mhaka ya ku a nyoka yi wulawulile ko khwatsi i tsheketo.

Hi lisine, lezvi zvi hlawutelwako ka Genesisi zvi nga karata ku zvi zwisisa, nguvhunguvhu loku hi nga cheli kota hi matimu wontlhe ya Bhibhiliya. Hambulezvo, hi kutsongwani-kutsongwani a mitsalo ya dlunyatisa a mhaka leyo yi fihleleko.

Himani kutani cini ci nga maha ku a nyoka liyani yi wonekisa ku khwatsi yo wulawula? A vanhu va Izrayeli wa kale va wa tiva a tin’wani timhaka ti nga tlhamusela khwatsi a ntiro wa nyoka liyani. Hi cikombiso, va wa zvi tiva ku hambu lezvi a zvihari zvi kalako zvi nga wulawuli, a munhu wa moya a nga maha a cihari ci wonekisa ku khwatsi co wulawula. Mosi yenawu i tsalile xungetano hi matimu ya Bhalami; Nungungulu i rumele a ngilozi kasi yi ya maha a mbongola ya Bhalami yi wulawula a ku khwatsi munhu. — Mitsengo 22:26-31; 2 Pedro 2:15, 16.

Zvi nga koteka ku a mimoya yin’wani, a ku patsa ni leyi yi nga valala va Nungungulu, yi maha zvihlamaliso? Mosi i wonile a vapristi va masalamuso va Gibhite na va pimanyisa a zvihlamaliso zvo kari zva Nungungulu, zvo kota ku cica nhonga yiva nyoka. A ntamu wa ku maha zvilo zvo khwatsi hi lezvo wu wata ntsena hi ka valala va moya va Nungungulu. — Eksodhusi. 7:8-12.

Zvi wonekisa ku khwatsi Mosi hi yena kambe a nga tsala a bhuku ga Joba. A bhuku legi gi wulawula hi nala wa hombe wa Nungungulu, Sathani, loyi a nga tlhotlha a mhaka ya kutsumbeka ka wontlhe a malandza ya Jehovha hi ku tirisa mawunwa. (Joba 1:6-11; 2:4, 5) Makunu, a ku a vaIzrayeli va cikhatini ci hundzileko va alakanyile lezvaku Sathani i mahile a nyoka ya le Edheni yi ku khwatsi yo wulawula, a kalavela Evha a mu maha a tsika kutsumbeka ka Nungungulu? Zva koteka.

Xana Sathani hi yena a nga maha ku a nyoka yi wulawula mawunwa? Hi ndzhako ka cikhati, Jesu i wulile lezvaku Sathani “muhembi ni papayi wa mawunwa”. (Johani 8:44) A wu vhumeli ku a “papayi wa mawunwa” ku wa tava a munhu loyi a nga wula a wunwa go sangula? A wunwa go sangula hi legi a nyoka yi nga byela Evha. Na yi kaneta a citlharihiso ca Nungungulu ca ku loku vaga a handzu wu betelwako va wa tafa, a nyoka yi te: “Mu nga tafa futsi.” (Genesisi 3:4) Zvi te dlunya lezvaku Jesu i wa zvi tiva ku Sathani hi yena a nga mahile a nyoka yi wulawula. A kuvhululelwa loku Jesu a nga nyika mupostoli Johani ku tsema mhaka, hakuva Sathani i wuliwa ku i “nyoka leyi ya kale”. — Kuvhululelwa 1:1; 12:9.

U alakanya ku mawunwa a ku kholwa lezvaku a civangwa ca moya ca ntamu ci nga zvi kota a ku maha a nyoka yi ku khwatsi yo wulawula? Hambu a vanhu lava va kalako va nga hi na ntamu wo fana ni lowu wa zvivangwa zva moya va nga maha a zvihari ni zvibhonekana zvi ku khwatsi zvo wulawula.

Cikombiso co tiya a ku hundza zvontlhe

A wu vhumeli lezvaku lava va kanetako a matimu ya Genesisi a va na zvigelo zvo zwala ke? Kanilezvi ku na ni cikombiso ca ntamu ca lezvaku a matimu lawa ya lisine.

Hi cikombiso, Jesu Kristu i vitaniwa ku i “kustumunyu wo tsumbeka ni wa lisine”. (Kuvhululelwa 3:14) Kota lezvi a nga hi munhu wo mbhelela, a nga tshukangi a hemba kutani ku soholota lisine hi ndlela yo kari. A ku tsika lezvo, Jesu i gondzisile lezvaku yena i rangile ava kona kale nguvhu na a nga seta laha misaveni kota munhu. Kunene, i wa hanyile zvin’we ni Papayi wakwe Jehovha, “a tiko na gi nga seva kona”. (Johani 17:5) Hikwalaho, i wa hi kona a cikhati leci a wutomi gi nga sangula laha misaveni. Zvini lezvi a kustumunyu leyi yo tsumbeka nguvhu ka vontlhe yi wulako hi mhaka leyi?

Jesu i wulawulile hi Adhamu na Evha kota vanhu va lisine. I kumbukile a wukati gabye a cikhati leci a nga tlhamusela a nayo wa Jehovha waku a wukati gi wumbiwa hi wanuna mun’we ni wasati mun’we. (Matewu 19:3-6) Makunu loku ku hi ku vona a va tshukangi vava kona niku a jardhim leyi va nga hanya kona i tsheketo basi, Jesu i wa ta ngha a no kalavelwa kutani a hi muhembi. Kanilezvi a ku pimisa lezvo a zvi zwali ne ni kutsongwani! Jesu i wa hi tilweni a cikhati leci Adhamu na Evha va nga tsika ku ingisa Nungungulu le jardhim ya Edheni. Xana ku wa tava ni cikombiso cin’wani ci hi kholwisako a ku hundza leco?

Hi lisine, a kungakholwi a matimu ya Genesisi zvi hehla a kukholwa ka hina ka Jesu. A kungakholwi loku ku nga maha kambe lezvaku hi nga zvi koti a ku zwisisa a timhaka to kari ta lisima ta Bhibhiliya ni zvitsumbiso zvo kari zva gona zvo tsakisa nguvhu. A hi woneni ku zvi nga mahekisa kuyini lezvo.

[Mitlhamuselo ya lahasi]