1-3. a) Hi mhaka muni Pawulo a karhatekile nkama a nga fika Atena? b) Hi nga djondza yini ka xikombiso xa yena?

 PAWULO a karhatekile hintamu! Swoswi aGresiya ka doropa leli vitaniwaka Atena, ku nga ndhawu leyi Sócrates, Platão na Aristóteles va nga djondzisa kona tidjondzo ta vona. Vanhu va Atena va swi rhandza hintamu swilo swa wukhongeli. Ka tindhawu hinkwatu, atitempeleni, maprasa ni lomu tindleleni, Pawulo a vona swifaniso swa swinyingi swa mavunhwa hikusa vanhu va Atena a va gandzela swikwembu swa swinyingi. Pawulo wa swi tiva leswi Yehovha Xikwembu xa ntiyiso a titwisaka xiswona hi ku gandzela swikwembu swa mavunhwa. (Eks. 20:4, 5) Mupostolo lweyi na yena a titwa hi ndlela ya ku fana!

² Leswi Pawulo a nga swi vona nkama a nga nghena bazara swi mu chavisile swinene. A vone swifaniso swa swinyingi swa xikwembu lexi a xi vitaniwa Herme na swi folisiwile ka tlhelo lin’we kusuhi ni nyanghwa wa bazara. Naswona ndzeni ka bazara a ku ni tindhawu ta tinyingi leti vanhu a va gandzela ka tona swikwembu swoleswo. Se leswi mupostolo lweyi a a hiseka a a ta swi kotisa ku yini ku chumayela vanhu lava a va tshama ka doropa leli a li nghene hi nhloko ka ku gandzela swikwembu swa mavunhwa? A a ta swi kota ku tikhoma a zama ku bula na vona hi leswi a pfumelelanaka na vona ka swona? Indjhe a a ta swi kota ku pfuna munhu leswaku a lavetela Xikwembu xa ntiyiso a tlhela a xi kuma?

³ Dixkursu leli Pawulo a nga li vekela vavanuna va Atena lava a va djondze hintamu, hi lani swi kombisiwaka hi kona ka buku la Mintirho 17:22-31 i xikombiso xaxinene ka hina xa ku vulavula hi ku tiyiseka, hi lirhandzu ni hi wutlharhi. Ka xikombiso xa Pawulo, hi nga djondza kuva hi titwananisa ni swiyimu loko hi chumayela ni ku tlhela hi pfuna vanhu swaku va twisisa Matsalwa.

4, 5. Pawulo a a chumayela kwini nkama na a li Atena naswona hi mhaka muni a swi karhata?

⁴ Pawulo a ye Atena ka liyendzo la yena la wumbirhi la wumisiyonariyu kolomuyani ka lembe la 50 E.C. a Na a ha nyimela Silasi na Timotiya lava a va ta hi Bereya, Pawulo ‘a sungule ku djondzisa Vayuda . . . ka sinagoga’ hi lani a a tolovela ku  yendla hi kona. Pawulo a tlhele a ya bazara, ku nga ndhawu leyi a a ta kuma vanhu lava a va nga li Vayuda lava a va tshama Atena swaku a bula na vona. (Min. 17:17) Doropa la Atena leli a li kumeka ka tlhelo lin’wani la Akropoli a li lehe 250 wa mametru li tlhela li yanama 200 wa mametru naswona a ku li ndhawu leyi vanhu va vanyingi a va tolovela ku tlhangana ka yona. Buku lin’wani li vula swaku a bazara leli a ku li “ndhawu leyi vanhu a va xaviselana ka yona swilo, ndhawu leyi vanhu a va tlhangana swaku va bula hi swa politika ni swa mahanyelo.” Vanhu va Atena a va swi rhandza hintamu ku tlhangana ka ndhawu leyi swaku va bula hi filozofiya.

⁵ A swi nga ta vevuka leswaku vanhu lava a va li bazara va chumayeliwa hikusa ka vona a ku ni mintlawa yimbirhi ya filozofiya ku nga Vayepikuru ni Switoyika naswona mintlawa leyi a yi nga twanani. b Phela Vayepikuru a va kholwa leswaku swilo swi yo tiyendlekela, a va djondzisa leswaku a wutomi li tshamise xileswi: “Munhu a nga fanelanga a chava Xikwembu, munhu a nga twi ku vava loko a fa, swa koteka ku yendla swilo swaswinene naswona swilo swa ku biha swa tiyiseleka.” Kasi a Switoyika a swi vula leswaku kuva munhu a kholwa ka nchumu ku fanele ku va ni nchumu xa ku twisiseka lexi xi mu yendlaka a kholwa naswona a va nga kholwi swaku Xikwembu i Munhu wa hikakunene. Phela mintlawa leyi yimbirhi ya filozofiya ku nga Vayepikuru ni Switoyika, a va nga kholwi leswaku vanhu va ta pfuxiwa ku nga leswi a swi djondzisiwa hi vadjondzisiwa va Kreste. Leswi a swi djondzisiwa hi mintlawa leyi yimbirhi ya filozofiya a swi nga twanani ni tidjondzo ta lisima leti a ti djondzisiwa hi Pawulo.

6, 7. Vativi va filozofiya va Vagriki va yendle yini nkama va nga twa leswi Pawulo a a swi chumayela naswona namuntlha vanhu va yendla yini hi mhaka ya leswi hi swi chumayelaka?

⁶ Vagriki lavayani lava a va rhandza filozofiya va yendle yini nkama va nga twa leswi Pawulo a a swi chumayela? Van’wani va vitane Pawulo hi “nhlanyi” kumbe “munhu lweyi a a famba a rholela a timbewu.” (Min. 17:18) Ntivi yin’wani loko yi vulavula hi rito lelo yi tlhamusele swaku: “A rito leli, a ku sunguleni a li tirhisiwa ka xinyenyani xaxitsongo lexi a xi famba xi rholela timbewu. Hi ku famba ka nkama li game li tirhisiwa leswaku ku vuliwa munhu lweyi a a rholela swakudla ni swilo swin’wani swa ku kala swi nga na lisima abazara, nakambe hi ku famba ka nkama li tlhele li tirhisiwa hi ndlela ya ku fanekisela ka vanhu lava a va famba va yingisela leswi vanhu a va swi vula va gama va ya byela van’wani na va nga swi twisisanga.” Hi marito man’wani, vavanuna lavayani lava a va djondzile a va lava ku vula swaku Pawulo a ko va munhu lweyi a a famba a yingisela swilo a gama a ya byela van’wanyani. Kambe hi lani hi nga ta swi vona hi kona leswo a swi mu chavisanga Pawulo.

⁷ Ninamuntlha swa ha fana. Phela Timboni ta Yehovha minkama ya yinyingi ti nyikiwa mavito ya ku ti xixa hi mhaka ya leswi ti kholwaka ka leswi Bibele li swi djondzisaka. Hi xikombiso, vaprofesori van’wani va djondzisa leswaku a djondzo ya ku tiyendlekela ka swilo i ntiyiso naswona munhu lweyi a kalaka a nga yi pfumeli djondzo yoleyo a nga tivi. Hi marito man’wani, vaprofesori volavo va zama ku yendla vanhu van’wani va kholwa swaku hina hi vanhu ‘lava fambaka va rholela timbewu’  hi mhaka ya leswi hi djondzisaka leswi Bibele li swi vulaka hi tlhela hi kombisa leswaku swilo hinkwaswu leswi nga kona swi yendliwe hi Xikwembu. Kambe a hi chavisiwi hi leswi va swi vulaka, handle ka leswo hi vulavula na hi nga chavi hi tlhela hi kombisa leswaku a wutomi ni misava swi yendliwe hi Mutumbuluxi wa ku tlhariha ku nga Yehovha Xikwembu. — Nhl. 4:11.

8. a) Vanhu van’wani va yendle yini nkama va nga twa leswi Pawulo a nga swi chumayela? b) Loko Bibele li vula swaku Pawulo a yisiwe Areyopago swi nga ha lava ku vula yini? (Vona ntlhamuselo ka pajina 161.)

⁸ Van’wani va nga twa leswi Pawulo a a swi djondzisa abazara va swi yamukele hi ndlela ya ku hambana. Vona va te: “Ingi i mudjondzisi wa swikwembu swin’wani.” (Min. 17:18) Ku nga va swaku Pawulo a a va djondzisa hi swikwembu swin’wani hikakunene? Phela mhaka leyi a yi nga li yitsongo hikusa a yi yelana ni leswi Sócrates a a lumbetiwe a tlhela a dlayiwa hi swona ka malembe ma nga hundza. A swi hlamalisi leswi Pawulo a nga yisiwa aAreyopago swaku a ya tlhamusela leswi a a swi djondzisa ka vanhu va Atena lava a va nga tivi nchumu hi swona. c Pawulo a a ta swi nyimelelisa ku yini leswi a a swi djondzisa phambheni ka vanhu lava a va nga tivi nchumu hi Matsalwa?

9-11. a) Pawulo a swi kotise ku yini ku kuma mhaka leyi lava a va mu yingisela a va pfumelelana na yena ka yona? b) Hi nga mu tekelelisa ku yini Pawulo loko hi chumayela?

⁹ Khumbuka swaku nkama Pawulo a nga vona leswaku doropa la Atena a li talile hi swikwembu swa mavunhwa swi mu karhatile swinene. Kambe handle ka ku holovisa vanhu lava a va tshama Atena hileswi a va gandzela swikwembu swa mavunhwa, a tikhomile. Hi ndlela ya wutlharhi, Pawulo a zame ku khumba timbilu ta vona hi ku sungula mabulu ya yena hi mhaka leyi a va pfumelelana na yena ka yona. A te: “Vavanuna va Atena, na swi vona swaku mi swi rhandza hintamu swikwembu swa n’wina ku tlula vanhu va ku tala.” (Min. 17:22) Hi marito man’wani, Pawulo a a vula leswi: ‘Na swi vona leswaku n’wina mi rhandza swilo swa wukhongeli.’ Hi ku vula leswo, Pawulo a va khensile hi ndlela ya wutlharhi hileswi a va rhandza timhaka ta Xikwembu. Pawulo a a swi tiva swaku vanhu van’wani lava va nga pela hi nhloko ka tidjondzo ta mavunhwa a va ni timbilu tatinene. Phela Pawulo a a swi tiva swaku na yena a tshame a “pfumala wutivi ni lipfumelo.” — 1 Tm. 1:13.

¹⁰ Pawulo a tame a vulavula ni vanhu va Atena hi swilo leswi a va twanana ka swona. A vulavule hi nchumu lowu a a wu vonile lowu a wu kombisa leswaku vanhu va Atena a va swi rhandza swilo swa wukhongeli. Pawulo a vulavule hi altari leli a va li yendlele ‘Xikwembu Lexi Va Kalaka Va Nga Xi Tivi.’ Hi ku ya hi buku lin’wani, “Vagriki ni vanhu van’wani a va tolovela ku yendla ma altari va yendlela  ‘swikwembu leswi va kalaka va nga swi tivi,’ hi ku chava swaku va nga tshuka va kwatisa swikwembu swin’wanyani leswi va kalaka va nga swi patsanga ka wugandzeli la vona.” Hi ku yaka altari lolelo, vanhu va Atena a va kombisa leswaku ku ni xikwembu lexi va kalaka va nga xi tivi. Pawulo a tirhise swoleswo swaku a sungula ku va chumayela mahungu ya ku tsakisa. Yena a te: “Se ni tela ku ta mi djondzisa hi ta Xikwembu xolexo, lexi mi xi gandzelaka na mi nga xi tivi.” (Min. 17:23) Phela leswi Pawulo a nga swi vula a swi tikomba na swi li switsongo kambe marito ya yena a ma ni matimba. Yena a a nga chumayeli hi xikwembu xa nyuwani kumbe hi xikwembu xa tiko lin’wani hi lani a va mu lumbete hi kona. Kambe a a chumayela hi Xikwembu lexi a va nga xi tivi ku nga Xikwembu xa ntiyiso.

¹¹ Hi nga mu tekelelisa ku yini Pawulo loko hi chumayela? Loko hi txuvukisisa kahle loko hi nghena ka munti hi nga ha vona swilo leswi nga hi pfunaka ku tiva swaku munhu yelweyo wa swi rhandza ku khongela. Leswo hi nga ha swi vona ka ndlela leyi a nga dloka hi yona ni swilo leswi a nga swi veketela kaya ka yena. Se hi nga gama hi ku: ‘Na swi vona swaku u munhu lweyi a rhandzaka ku khongela. Ni swi rhandza swinene ku bula ni munhu lweyi a rhandzaka ku khongela.’ Phela loko hi tirhisa marito ya wutlharhi ni ku tlhela hi hlonipha ndlela leyi a titwaka hi yona hi wukhongeli la yena, hi nga swi kota ku sungula mabulu hi mhaka leyi hi pfumelelanaka na yena ka yona. Khumbuka swaku xikongomelo xa hina  a hi ku yavanyisa munhu hi mhaka ya leswi a swi kholwaka. Phela van’wani ka vamakwerhu va hina khale a va kholwa hi ku helela ka tidjondzo ta mavunhwa.

12. Pawulo a ti tirhisise ku yini tindlela ta ku hambanahambana swaku a titwananisa ni xiyimu xa lava a va mu yingisela?

¹² Pawulo se a a swi kotile ku sungula mabulu ni vanhu va Atena hi mhaka leyi a va twanana ka yona. Kambe, indjhe a a ta swi kota ku tama a ya phambheni ni mabulu wolawo? Leswi a a swi tiva swaku lava a a va chumayela a va djondzisiwe tidjondzo ta filozofiya naswona a va nga ma tivi Matsalwa, Pawulo a lave tindlela ta ku hambanahambana ta ku titwananisa ni xiyimu xa vona. Xa ku sungula, a va djondzise ntiyiso wa Bibele na a nga tirhisi Matsalwa hi ku kongoma. Xa wumbirhi, loko a vulavula na vona na yena a a tipatsa, a a tirhisa marito lawa ma nge: “Hi” ni “hina,” leswaku a kombisa swaku na yena a a fana na vona. Xa wunharhu, a a vula tidjondzo tin’wani leti a ti kumeka ka mabuku ya Xigriki leswaku a kombisa swaku swin’wani swa leswi a a swi djondzisa a swi twanana ni leswi vona a va swi pfumela. Kambe hi yini mintiyiso ya lisima leyi a nga yi djondzisa mayelana ni Xikwembu lexi vanhu va Atena a va nga xi tivi? A hi kambisiseni a dixkursu leli la Pawulo la matimba.

13. I mpsini leswi Pawulo a nga swi vula hi ku yendliwa ka matilo ni misava naswona marito ya yena ma kombise yini?

¹³ Xikwembu xi yendle misava, matilo ni hinkwaswu leswi nga ka swona. Pawulo a te: “Xikwembu lexi nga yendla misava ni hinkwaswu leswi nga ka yona i Hosi ya tilo ni misava; kutani a xi tshami ka titempele leti nga yakiwa hi vanhu”. d (Min. 17:24) Phela misava ni tilo ni hinkwaswu leswi nga ka swona a swi yo tiyendlekela, swi yendliwe hi Xikwembu xa ntiyiso, lexi nga yendla swilo hinkwaswu. (Ps. 146:6) Ku hambana ni swikwembu leswi a swi kumeka Atena, leswi a swi fanele swi yakeliwa titempele ta ku gandzela ka tona ni ma altari leswaku swi hloniphiwa, a ku na tempele leyi nga yendliwa hi munhu leyi a yi ta ringana Xikwembu xa ntiyiso ku nga Xikwembu lexi nga yendla matilo ni misava. (1 Tih. 8:27) Phela mhaka ya Pawulo a yi twisiseka: Xikwembu xa ntiyiso, i xikulu ku tlula swikwembu hinkwaswu swa mavunhwa kumbe titempele leti ti nga yakiwa hi vanhu. — Esa. 40:18-26.

14. Pawulo a swi kombisise ku yini swaku Xikwembu a xi nyimelanga ku pfuniwa hi munhu?

¹⁴ Xikwembu a xi nyimelanga ku pfuniwa hi munhu. Vanhu lava a va gandzela swikwembu a va tolovela ku swi dlokisa mpahla ya ku dura, va swi nyika swilo swa ku dura kumbe ku swi nyika swakudla ni swa ku nwa ingi hi loko swikwembu swoleswo a swo swi lava swilo leswo! Kambe Vagriki van’wani lava a va djondze tidjondzo ta filozofiya lava a va yingisela dixkursu la Pawulo, swi nga yendleka a va kholwa swaku swikwembu a swi nyimelanga ku pfuniwa hi vanhu. Loko ku li leswo, a hi kanakani swaku va pfumelelane na yena Pawulo nkama a nga te  Xikwembu “a xi nyimelanga ku pfuniwa hi munhu ingi hiloko xo pfumala xanchumu”. Phela hikakunene, a ku na nchumu lexi hi nga nyikaka Xikwembu leswaku hi xi pfuna. A ntiyiso hi leswaku Xikwembu hi xona lexi nyikaka vanhu swilo leswi va swi lavaka ku nga “wutomi, moya lowu va wu hefemulaka ni swilo hinkwaswu,” ku patsa ni dlambu, mpfula ni misava ya ku nona. (Min. 17:25; Gen. 2:7) Se Xikwembu lexi, lexi nyikaka vanhu swilo hinkwaswu, a xi nyimelanga ku pfuniwa hi vanhu lava ku nga vona va lavaka ku nyikiwa swilo hi xona.

15. Pawulo a vulavulise ku yini ni vanhu lava a va tshama Atena lava a va tivona na va li va lisima ku tlula munhu mun’wani ni mun’wani lweyi a a nga li Mugriki, naswona hi nga djondza yini?

¹⁵ Xikwembu xi yendle munhu. Vanhu va Atena a va tivona na va li va lisima swinene ku tlula munhu mun’wani ni mun’wani lweyi a a nga li Mugriki. Phela Bibele la swi sola kuva munhu a tibyela hi tiko la yena kumbe hi lixaka la yena. (Det. 10:17) Pawulo a tirhise wutlharhi leswaku a vulavula hi mhaka leyi swi nga ha yendlekaka a yi ta kwatisa vanhu van’wani, a te: “[Xikwembu] xi tirhise munhu mun’we swaku xi yendla tinxaka hinkwatu ta vanhu swaku va ta tshama misaveni.” Phela marito lawa ya Pawulo ma yendle leswaku lava a va mu yingisela va pimisa kahle. (Min. 17:26) Pawulo a a vulavula hi mhaka leyi kumekaka ka buku la Genesa leyi vulavulaka hi ku tumbuluxiwa ka Adamu ku nga papayi wa tinxaka hinkwatu ta vanhu. (Gen. 1:26-28) Lava a va yingisela Pawulo va vhele va swi twisisa swaku leswi vanhu hinkwavu va taka hi ka munhu mu’we a ku na lixaka kumbe tiko leli li nga la lisima ku tlula lin’wani. Phela hi djondza mhaka ya lisima ka leswi Pawulo a nga swi vula. Hambileswi hi kalaka hi nga lavi ku kwatisa vanhu lava hi va chumayelaka, a hi lavi ku txintxa ntiyiso wa Bibele hi ku lava swaku vanhu va wu yamukela.

16. Hi xini xikongomelo xa Xikwembu hi vanhu?

¹⁶ Xikwembu xi lava leswaku vanhu va va kusuhi na xona. Vativi va filozofiya lava a va yingisela dixkursu la Pawulo, hambiloko a va yo zama hi tindlela hinkwatu ku tiva swaku a ku li xini xikongomelo xa Xikwembu hi vanhu, a va nga ta za va swi kotile ku swi tlhamusela. Kambe Pawulo a swi kotile ku tlhamusela vanhu va Atena swaku a ku li xini xikongomelo xa Xikwembu hi vanhu loko a vula swaku Xikwembu xi yendle vanhu leswaku va “lavalava Xikwembu va ta xi kuma, hambileswi ku vula ntiyiso xi kalaka xi nga li kule ni mun’wani ni mun’wani wa  hina.” (Min. 17:27) Phela Xikwembu lexi vanhu va Atena a va nga xi tivi a ku nga li Xikwembu lexi swi kalaka swi nga koteki ku xi tiva. Ku hambana ni leswo, xona a xi kule ni lava hikakunene va swi lavaka ku xi kuma ni ku djondza hi xona. (Ps. 145:18) Vona swaku Pawulo a tirhise rito leli nge “hina,” a tipatsa na yena ka vanhu lava a va fanele va ‘lava’ Xikwembu leswaku va xi kuma.

17, 18. Hi mhaka muni vanhu va fanele va navela ku va kusuhi ni Xikwembu naswona hi nga djondza yini ka leswi Pawulo a nga swi yendla leswaku vanhu va tsakela leswi a nga swi chumayela?

¹⁷ Vanhu va fanele va navela ku va kusuhi ni Xikwembu. Pawulo a vule leswaku hi mhaka ya leswi Xikwembu xi nga hi yendla hi ni “wutomi leswaku hi hanya hi tlhela hi kota ku fambafamba”. Tintivi tin’wani ti vula swaku marito wolawo ya Pawulo ma vuliwile hi Epimênides, mutsali wa mapowema wa xihlala xa Kreta lweyi a a hloniphiwa hi vanhu va Atena ka swilo swa wukhongeli naswona a hanye kolomuyani ka século 6 A.E.C. (501 ku ya ka 600). Pawulo a tlhele a kombisa xivangelo xin’wani lexi faneleke xi yendla munhu a navela ku va kusuhi ni Xikwembu. A te: “Hi ku ya hi leswi vathokozeli van’wani va n’wina va nga swi vulisa xiswona nkama va nga ku: ‘Hikusa na hina hi vana va xona.’” (Min. 17:28) Phela vanhu va fanele va va ni wuxaka ni Xikwembu hikusa hi xona lexi nga yendla munhu wa ku sungula ku nga lweyi vanhu hinkwavu va sukelaka ka yena. Leswaku Pawulo a fikelela timbilu ta vanhu lava a va mu yingisela, a tlhele a tirhisa marito man’wani lawa ma kumekaka ka mabuku ya Xigriki lawa lava a va mu yingisela a va ma hlonipha. e Na hina ku fana na Pawulo, minkama yin’wani hi nga ha vula marito  lawa ma nga ka mabuku ya xitoriya, enciclopédia, ni mabuku man’wani lawa ma hloniphiwaka ma tlhela ma tiviwa. Hi xikombiso, leswaku hi pfuna munhu lweyi a kalaka a nga li Mboni ya Yehovha kuva a tiva leswaku a fexta la ku karhi kumbe swilo swin’wani leswi yendliwaka ka wukhongeli la mavunhwa swi sukele ka vanhu lava a va nga gandzeli Yehovha hi nga ha tirhisa mabuku lawa ma tiviwaka ma tlhela ma hloniphiwa.

¹⁸ Ku ta fikela swoswi, Pawulo a a djondzisile lava a va mu yingisela timhaka ta lisima swinene mayelana ni Xikwembu naswona a tirhise tindlela ta ku hambanahambana leswaku a titwananisa ni xiyimu xa vona. Se i mpsini leswi mupostolo lweyi a a lava leswaku lava a va mu yingisela va swi yendla hi leswi va nga swi twa? Phela a nga ha hlwelanga, a yo vhela a va byela leswi a va fanele va swi yendla ka marito lawa ma landzelaka ya dixkursu la yena.

19, 20. a) Pawulo a li tirhisise ku yini wutlharhi kuva a kombisa leswaku i wuphunta ku gandzela swifaniso leswi nga yendliwa hi vanhu? b) Vanhu va Atena a va fanele va yendla yini?

¹⁹ Pawulo a a lunghekile leswaku a pfuna vanhu lava a va mu yingisela ku tirhisa leswi a a va djondzisa swona, yena a tlhele a vulavula hi Matsalwa ya Xigriki a ku: “Leswi hi nga vana va Xikwembu, a hi fanelanga hi pimisa swaku Xikwembu xi fana ni woru, prata, ribye kumbe nchumu lexi nga yendliwa hi wutlharhi la munhu.” (Min. 17:29) Phela leswi vanhu va nga yendliwa hi Xikwembu, a swi nga ta twala leswaku xona xi va xifaniso lexi xi nga yendliwa hi vanhu. Leswi Pawulo a nga swi vula swi kombise leswaku a ku li wuphunta kuva vanhu va gandzela swifaniso. (Ps. 115:4-8; Esa. 44:9-20) Loko Pawulo a ku “[hina] a hi fanelanga . . . ,” a yendle swaku marito ya yena ma nga va kwatisi vanhu lava a va mu yingisela hambileswi a wo va laya.

²⁰ Pawulo a swi kombise kahle leswaku a va fanele va yendla xanchumu. A te: “Vhela vanhu a va yendla swilo leswo hi ku pfumala wutivi, [ku nga ku gandzela swikwembu swa mavunhwa] kambe Xikwembu xi swi be hi makatla; se swoswi, xi byela vanhu amisaveni hinkwayu swaku va fanele va tilaya.” (Min. 17:30) Swi nga yendleka leswaku van’wani ka lava a va yingisela Pawulo swi va hlamalisile swinene nkama va nga twa leswaku a va fanele va tilaya. Kambe marito wolawo ya matimba ya Pawulo, ma swi kombise kahle leswaku leswi Xikwembu xi nga hi nyika wutomi hi fanele hi tihlamulela ka xona. Phela vanhu va Atena a va fanele va lavetela Xikwembu, va djondza ntiyiso hi xona va tlhela va twananisa wutomi la vona hinkwalu ni ntiyiso wolowo. Phela ka vanhu va Atena leswo a swi vula leswaku a va fanele va pfumela leswaku ku gandzela swikwembu swa mavunhwa a ku li xidjoho, va tlhela va swi tshika.

21, 22. Pawulo a vule yini ka marito ya wugamu ya dixkursu la yena naswona ma hi khumbisa ku yini hina namuntlha?

²¹ Pawulo a game dixkursu la yena hi ku vula marito lawa ma nga yendla vanhu va pimisa, yena a te: “[Xikwembu] xi veke siku leli xi nga ta yavanyisa misava hinkwayu hi ku lulama, hi ku tirhisa wanuna lweyi xi nga mu langa; xi kombile vanhu hinkwavu swaku vhela siku lelo li ta ta hi ku pfuxa wanuna yelweyo ku feni.” (Min. 17:31) Pawulo a vulavule hi Siku La Ku Yavanyisa. Phela mhaka leyo, a yi fanele  yi yendla leswaku vanhu va lava Xikwembu xa ntiyiso swaku va xi kuma! Pawulo a nga vulanga vito la Muyavanyisi yelweyo lweyi a nga vekiwa kambe a vule nchumu xa ku hlamalisa hi yena, a vule swaku wanuna yelweyo a hanye lani misaveni, a dlayiwa a tlhela a pfuxiwa hi Xikwembu!

²² Marito ya wugamu ya matimba lawa ma nga vuliwa hi Pawulo ka dixkursu la yena i ya lisima swinene ka hina. Ha swi tiva leswaku Muyavanyisi lweyi a nga langiwa hi Xikwembu i Yesu Kreste lweyi a nga pfuxiwa. (Yoh. 5:22) Naswona hi tiva leswaku a Siku La Ku Yavanyisa li ta heta 1.000 wa malembe naswona li kusuhi swinene. (Nhl. 20:4, 6) Kambe a hi li chavi Siku La Ku Yavanyisa hikusa hi twisisa leswaku li ta tisa minkateko ya yinyingi ka vanhu lava va ku nga ta vuliwa swaku va tshembeka. Phela ntshembo wa hina wa ku hlamalisa swinene, lowu nga ta hetiseka ka nkama lowu taka, wu tiyisekisiwa hi singita lalikulu swinene ku nga ku pfuxiwa ka Yesu Kreste!

23. Ku yendleke yini nkama vanhu va nga twa dixkursu la Pawulo?

²³ Vanhu va yamukele marito ya dixkursu la Pawulo hi tindlela ta ku hambana. Van’wani “va sungule ku mu hleka” nkama va nga mu twa a vulavula hi ku pfuxiwa ka vanhu lava nga fa. Van’wani a va mu hlekanga kambe a va lavanga ku swi tirhisa leswi a nga swi djondzisa, va te: “Hi ta ku yingisela siku lin’wani ka mhaka leyi.” (Min. 17:32) Kambe ku ve ni lava va nga swi tsakela leswi a nga swi djondzisa hikusa Bibele li li: “Van’wani va tipatse na yena va gama va va vapfumeli. Xikarhi ka vona a ku na Diyonizu, muyavanyisi wa le tribunali la Areyopago, wansati lweyi a vitaniwaka Damarisi ni vanhu van’wani.” (Min. 17:34) Ninamuntlha ku yendleka swa ku fana ni swoleswo loko hi chumayela. Van’wani swi nga yendleka va hi hleka, van’wani a va hi hleki kambe a va lavi ku swi tirhisa leswi hi va djondzisaka swona. Kambe hi tsaka hintamu loko hi kuma vanhu lava va ma yamukelaka mahungu ya ku tsakisa va txintxa va va Vakreste.

24. Hi nga djondza yini ka dixkursu leli Pawulo a nga li veka Areyopago?

²⁴ Loko hi kambisisa dixkursu la Pawulo, hi nga djondza minchumu ya yinyingi swinene. Hi nga djondza ku sungula mabulu hi ndlela ya ku twisiseka ni leyi kholwisaka, ku titwananisa ni xiyimu xa lava hi va chumayelaka, ku va lehisela mbilu vanhu lava hi va chumayelaka ni ku tirhisa marito ya wutlharhi ka vanhu lava va nga kanganyisiwa hi tidjondzo ta wukhongeli la mavunhwa. Hi tlhela hi djondza mhaka ya lisima swinene ya leswaku a hi fanelanga hi txintxa mintiyiso ya Bibele hi ku lava ku yamukeliwa hi lava hi va chumayelaka. Loko hi tekelela xikombiso xa mupostolo Pawulo hi nga swi kota ku va vachumayeli va kahle. Na wona madoda ma nga swi kota ku va vadjondzisi va kahle abandleni. Loko hi yendla leswo, hi ta swi kota kahle ku pfuna vanhu leswaku “va lavalava Xikwembu” va tlhela va “xi kuma”. — Min. 17:27.