NDZIMA 4
“A Va Nga Djondzanga Hintamu Naswona A Va Li Vanhu Va Ku Toloveleka”
Vapostolo a va chumayela na va nga chavi nchumu, naswona Yehovha a va katekisile
Yi susiwe ka Mintirho 3:1–5:11
1, 2. I yini leswi Pedru na Yohani va nga swi yendla nkama na va li kusuhi ni nyanghwa wa tempele?
A KU LI ninhlikanhi naswona a ku tale hi xitshungu. Vayuda lava a va tinyiketela ni valandzeli va Kreste a va nghena tempeleni naswona “nkama wa xikhongelo” a wu li kusuhi. a (Min. 2:46; 3:1) Pedru na Yohani lava a va li xikarhi ka xitshungu va suka, va tshinela kusuhi ni nyanghwa wa tempele lowu a wu vitaniwa Nyanghwa Wa Ku Xonga. Hi nkama wolowo, a xikarhi ka guwa la vanhu lava a va bula ni vanhu lava a va fambafamba ku twakale rito lin’wani. A ku li rito la wanuna wa kolomu ka ma 40 wa malembe lweyi a a psaliwile na a limalile naswona a a kombela zimola. — Min. 3:2; 4:22.
2 Nkama Pedru na Yohani va nga ya va tshinela, wanuna lweyi a a limalile a yendle leswi a a tolovela ku swi yendla masiku hinkwawu, ku nga ku kombela male. Vapostolo va game va nyima, se leswo swi yendle swaku wanuna yelweyo a nyimela ku yamukela xanchumu ka vona kambe Pedru a game a ku: “A ni na prata, hambi woru a ni na lona, kambe ni ta ku nyika lexi ni nga na xona. Hi vito la Yesu Kreste wa le Nazareta ni li: Famba!” Pedru a khome wanuna yelweyo hi voko a mu pfuna swaku a sekeleka. Pimisa hi leswi xitshungu xi nga hlamalisa xiswona loko xi vona wanuna lweyi a a limalile se a sungula ku famba hi khambi la ku sungula. (Min. 3:6, 7) Pimisa hi leswi wanuna yelweyo a nga swi yendla! A txuvuka minenge ya yena leyi a yi limalile na se yi dahiwile a tlhela a zama ku famba hi khambi la ku sungula. Swa twala kuva wanuna yelweyo a sungule ku tlulatlula a ya hala ni hala na a dzunisa Xikwembu hi rito la ku tlakuka!
3. Hi wini nchumu wa lisima lowu wanuna lweyi a a limalile ni xitshungu va nga yendleliwa wona?
3 Xitshungu xi hlamalile hintamu naswona xi tsutsume xi ya ka Pedru na Yohani lava a va li ka koredori la Solomoni. Phela Yesu a a talisa ku nyima ka koredori leli a djondzisa vanhu naswona hi lani Pedru a nga va nyika ntlhamuselo wa nchumu xa ku hlamalisa lexi a nga gama ku xi yendla. (Yoh. 10:23) A nyike xitshungu ni wanuna lweyi a a limalile nchumu xa ku hlamalisa xa ku tlula prata ni woru. Nchumu xolexo xi tlula hambi hi ku hanyisiwa ka mavabyi kumbe ku limala, a va nyike mukhandlu wa kuva va tisola va rivaleliwa swidjoho swa vona va va valandzeli va “Murhangeli Wamukulu wa wutomi” lweyi a nga vekiwa hi Yehovha, ku nga Yesu Kreste. — Min. 3:15.
4. a) I mpsini leswi a swi ta yendleka hi mhaka ya leswi ku nga hanyisiwa munhu hi ndlela ya ku hlamalisa? b) Hi swini swivutiso swimbirhi leswi nga ta hlamuliwa?
4 Ku ve siku la ku tsakisa! Munhu lweyi a a limalile a hanyisiwile funtshi se a a swi kota ku famba. Vanhu lavan’wani va vanyingi va kume nkateko wa ku hanyisiwa hi ndlela ya ku fanekisela, leswi swi vulaka swaku se a va ta famba hi ndlela leyi yi tsakisaka Xikwembu. (Kol. 1:9, 10) Handle ka leswo, leswi swi nga yendleka siku leliyani swi va lunghiselelile hikusa vadjondzisiwa va ku tshembeka va Kreste a va ta tsimbisiwa hi tihosi swaku va nga yingisi nawu wa Yesu wa ku chumayela mahungu ya ku tsakisa. (Min. 1:8) Hi nga djondza yini ka leswi Pedru na Yohani lava “a va nga djondzanga hintamu naswona a va li vanhu va ku toloveleka” va nga swi yendla nkama na va chumayela xitshungu? b (Min. 4:13) Naswona hi nga swi tekelelisa ku yini leswi vona ni vadjondzisiwa lavan’wani va nga swi yendla nkama na va kanetiwa?
A Hi Swi Yendlanga Hi “Matimba Ya Hina” (Mintirho 3:11-26)
5. Hi djondza yini ka leswi Pedru a nga vulavulisa xiswona ni xitshungu?
5 Pedru na Yohani, na va nga chavi nchumu va nyime phambheni ka xitshungu, hambileswi a va swi tiva swaku van’wani lava a va li xikarhi ka xitshungu xolexo hi vona va nga dlaya Yesu ka mhandzi. (Mar. 15:8-15; Min. 3:13-15) Pedru a kombise swaku a a nga chavi nchumu hi kuva a vula swaku a dahe wanuna lwiyani a a limalile hi vito la Yesu. Pedru a nga zamanga ku fihla ntiyiso. A byele xitshungu xolexo swaku a xi ni nandzu hileswi xi nga dlaya Yesu Kreste. Hambileswo, Pedru a nga va vekelanga xiviti vanhu lavayani hikusa a a swi tiva swaku va “yendle minchumu leyi hi ku pfumala wutivi.” (Min. 3:17) A zame ku khumba timbilu ta vona hikusa nkama lowu a a vulavula na vona a a va vitana swaku i vamakwerhu a tlhela a vulavula hi swilo swaswinene leswi Mfumu wa Xikwembu a wu ta swi yendla. Loko a vo tisola va tlhela va va ni lipfumelo ka Kreste ‘Yehovha a a ta va pepisa’. (Min. 3:19) Hi lani ku fanaka na hina a hi fanelanga hi chava nkama lowu hi vulavulaka ntiyiso hi ku yavanyisa ka Xikwembu kambe hi fanele hi va twela wusiwana vanhu lava hi va chumayelaka hi tlhela hi nga tshameli ku vulavula hi swilo leswi va swi yendlaka swa ku biha. Handle ka leswo, hi vona vanhu lava hi va chumayelaka na va ta txintxa va va vamakwerhu va hina funtshi ku fana na Pedru nkama lowu hi chumayelaka mahungu ya ku tsakisa hi vulavula ngopfu hi swilo swaswinene leswi Mfumu wa Xikwembu wu nga ta swi yendla.
6. Pedru na Yohani va swi kombisise ku yini swaku a va tiveka hansi naswona a va nga lavi ku dzunisiwa?
6 Vapostolo a va li vanhu lava a va tiveka hansi. A va lavanga ku dzunisiwa hileswi va nga swi yendla. Pedru a byele xitshungu a ku: “Hi mhaka muni mi hi txuvuka ingi hi yo mu yendla a famba hi matimba ya hina kumbe hi mhaka ya ku tinyiketela ka hina ka Xikwembu ke?” (Min. 3:12) Pedru ni vapostolo van’wani a va swi tiva swaku hinkwaswu leswi a va swi yendla ka ntirho wa vona a va swi yendla hi matimba ya Xikwembu ku nga li ya vona. Hi mhaka leyo hi ku tiveka hansi va yendle swaku ku dzunisiwa Yehovha na Yesu hi swilo leswi va nga swi yendla.
7, 8. a) Hi wini nchumu wa lisima lowu hi nga wu nyikaka vanhu? b) Xitshembiso xa ku pfuxetiwa ka swilo hinkwaswu xi hetisekisa ku yini namuntlha?
7 Na hina hi fanele hi tiveka hansi nkama lowu hi chumayelaka mahungu ya ku tsakisa ya Mfumu. I ntiyiso swaku namuntlha moya wa ku kwetsima wa Xikwembu a wa ha va nyiki ntamu Vakreste swaku va hanyisa vanhu hi ndlela ya ku hlamalisa. Hambileswo hi nga pfuna vanhu swaku va va ni lipfumelo ka Xikwembu ni ka Kreste va tlhela va yamukela nchumu xa ku hlamalisa lexi Pedru a nga xi nyika vanhu. Ku nga nkateko wa kuva va rivaleliwa swidjoho swa vona va tlhela va pepisiwa hi Yehovha. Lembe ni lembe vanhu va vanyingi va ma yamukela mahungu ya ku tsakisa va tlhela va va vadjondzisiwa va ku tsakamisiwa va Kreste.
8 Phela hi hanya ka nkama lowu mupostolo Pedru a nga vula swaku i “nkama wa ku pfuxetiwa ka swilo hinkwaswu leswi Xikwembu xi nga vulavula hi swona hi ku tirhisa vaprofeta va khale va ku kwetsima.” Phela leswo swa hetiseka hikusa Mfumu wa Xikwembu wu sungule ku fuma atilweni hi 1914. (Min. 3:21; Ps. 110:1-3; Dan. 4:16, 17) Na swi nga se ya kwini Kreste a sungule ku vonelela ntirho lowu wu yendlaka swaku vanhu va vanyingi misaveni va tlhela va va ni wunghanu lalinene na Yehovha. Leswo swi yendla swaku vanhu va vanyingi va nghena ka nhlengeletanu ya Yehovha va tlhela va tiveka hansi ka Mfumu wa Xikwembu. Vanhu volavo va hlivila wumunhu la vona la khale va gama va “yambala wumunhu la nyuwani leli nga yendliwa hi ku rhandza ka Xikwembu”. (Efe. 4:22-24) Ku fana ni ku hanyisiwa ka wanuna lwiyani wa ku limala, ntirho lowu wa ku hlamalisa wu yendliwaka, a wu yendliwi hi matimba ya munhu kambe hi ku pfuniwa hi moya wa ku kwetsima wa Xikwembu. Ku fana na Pedru hi fanele hi li tirhisa kahle Rito la Xikwembu hi tlhela hi nga chavi nchumu nkama hi djondzisaka van’wani. Phela a nkama lowu swi hi fambelaka kahle ka ntirho wa ku djondzisa vanhu swaku na vona va va vadjondzisiwa va Kreste hi fanele hi khumbuka swaku a swi yendleki hi matimba ya hina kambe swi koteka hi matimba ya Xikwembu.
“A Hi Nge Tshiki Ku Vulavula” (Mintirho 4:1-22)
9-11. a) Varhangeli va wukhongeli la Xiyuda va yendle yini nkama va nga twa leswi Pedru na Yohani a va swi chumayela? b) Vapostolo a va tinyimisele ku yendla yini?
9 Leswi Pedru a nga swi vula ka xitshungu ni ku tsaka ka wanuna lwiyani a nga hanyisiwa a tlhela a tlulatlula swi yendle swaku ku pfuka guwa. Muvoneleli wa tempele ni vaprista vavakulu hi ku hantlisa va ye va ya kambisisa mhaka. Swi nga yendleka vavanuna lava a va li Vasaduki, ku nga ntlawa wa vanhu lava a va ganyile lava a va ni matimba ka swa politika naswona a va twanana ni Varoma. Ntlawa lowu a wu nga wu pfumeli nawu lowu wu nga vekiwa hi Vafarisi naswona a wu nga kholwi ka ku pfuxiwa ka vafi. c Se pimisa hi leswi va nga kwatisa xiswona nkama va nga kuma Pedru na Yohani atempeleni na va djondzisa na va nga chavi nchumu swaku Yesu a pfuxiwile!
10 Lava a va kaneta vadjondzisiwa a va kwatile, hi mhaka leyo va teke Pedru na Yohani va va peta djele va tlhela va va sindzisa swaku va ya tribunali lalikulu la Vayuda hi siku li nga landzela. Hi ku ya hi vafumi lavayani lava a va tibyela, Pedru na Yohani a va nga “djondzanga hintamu naswona a va li vanhu va ku toloveleka” hi mhaka leyo a va nga na mfanelo ya ku djondzisa tempeleni. I ntiyiso swaku a va nga djondzanga ka swikola swa wukhongeli leswi a swi tiviwa hintamu hi nkama wolowo. Hambileswo, leswi a va vulavula na va nga chavi nchumu ni hi ku tiyiseka swi yendle swaku hinkwavu lava a va li tribunali va hlamala. Hi mhaka muni Pedru na Yohani va swi kotile ku vulavula kahle? Hi mhaka ya leswi “a va tshama na Yesu.” (Min. 4:13) Yesu a a va djondzise kahle, a a nga va djondzisi ku fana ni vatsali. — Mat. 7:28, 29.
11 A tribunali li nyikele nawu wa leswaku vapostolo a va fanele va nyima ku chumayela, hi nkama wolowo leswi a swi vuliwa hi tribunali a swi fanele swi yingisiwa. Phela ku ve tribunali leli li nga nyikela nawu wa leswaku Yesu a a “faneliwa hi ku fa.” Naswona a ku nga na mavhiki ya manyingi na leswo swi yendlekile. (Mat. 26:59-66) Kambe Pedru na Yohani a swi va chavisanga leswo. Na va li phambheni ka vavanuna lavayani va ku ganya lava va nga djondza hintamu naswona va tiviwaka hintamu, Pedru na Yohani va vule na va nga chavi kambe hi xihlonipho va ku: “Loko mi pimisa swaku Xikwembu xi swi vona na swi lulamile swaku hi yingisa n’wina ku tlula ku yingisa xona, swi li n’wina leswo. Kambe hina a hi nge tshiki ku vulavula hi leswi hi nga swi vona ni leswi hi nga swi twa.” — Min. 4:19, 20.
12. I yini lexi xi nga hi pfunaka ku chumayela na hi tiyiseka naswona na hi nga chavi nchumu?
12 Ku nga va swaku na wena a wu chavi nchumu nkama lowu u chumayelaka? U titwisa ku yini loko u chumayela vanhu va ku ganya, lava va nga djondza hintamu ni lava va tiviwaka hintamu lomu u tshamaka kona? Se loko vanghanu, maxaka, vakolega va xikola kumbe va ntirhweni va ku hleka hi mhaka ya leswi u kholwaka ka swona ke? Wa chava? Loko i li ku wa chava u nga swi kota ku hlula ku chava koloko. Nkama na a li lani misaveni Yesu a djondzise vapostolo va yena ku nyimelela leswi va kholwaka ka swona hi ku tiyiseka ni hi xihlonipho. (Mat. 10:11-18) Nkama lowu Yesu a nga pfuxiwa a tshembise vadjondzisiwa va yena swaku a ta va na vona “masiku hinkwawu anze ku fika magamu.” (Mat. 28:20) Hi ku kongomisiwa hi Yesu, “mutirhi wa ku tshembeka ni wa ku tlhariha” a hi djondzisa ku nyimelela leswi hi kholwaka ka swona. (Mat. 24:45-47; 1 Pe. 3:15) A yendla leswo hi ku tirhisa mintlhanganu ya bandla, ya ku fana ni Mahanyelo Ni Ntirho Wa Hina Wa Wukreste ni hi ku tirhisa mabuku lawa ma fambisanaka ni Bibele ya ku fana ni lawa ma kumekaka ka site la hina la jw.org lani ku nge: “Tinhlamulu Ta Swivutiso Swa Bibele”. Ku nga va swaku u swi tirhisa kahle swilo swoleswo? Loko hi swi tirhisa kahle hi ta ya hi chumayela na hi nga chavi nchumu ni hi ku tiyiseka. Naswona ku fana ni vapostolo a hi nga ta pfumelela nchumu swaku xi hi sivela ku vulavula hi swilo swa ku hlamalisa leswi hi nga swi vona hi tlhela hi swi twa.
U nga pfumeleli nchumu xi ku tshikisa ku vulavula hi swilo swa lisima leswi u nga swi djondza ka Bibele
“Va Khongele Ka Xikwembu” (Mintirho 4:23-31)
13, 14. Hi fanele hi yendla yini loko hi kanetiwa naswona hi mhaka muni?
13 A nkama lowu Pedru na Yohani va nga humesiwa djele, va tekele ku tlhangana ni Vakreste van’wani abandleni. Loko va tlhanganile “va khongele ka Xikwembu” va kombela swaku xi va pfuna swaku va nga chavi nchumu nkama lowu va tamaka va chumayela. (Min. 4:24) Pedru a a swi tiva kahle swaku a swi nga ta pfuna nchumu ku tshemba matimba ya yena nkama lowu a zamaka ku yendla ku rhandza ka Xikwembu. A khale Pedru a a titshemba hintamu naswona a ku nga hundzanga mavhiki ya manyingi na a byele Yesu a ku: “Hambiloko hinkwavu vo ku baleka mina a ni nge tshuki ni ku balekile!” Kambe hilani Yesu a nga vula hi kona Pedru a pfumelele ku chava vanhu ku mu yendla a yala munghanu wa yena lweyi a a li mudjondzisi wa yena. Hi mhaka leyo Pedru a djondzile ka xihoxo xa yena. — Mat. 26:33, 34, 69-75.
14 Leswaku u hetisisa ntirho wa ku chumayela hi Kreste a swi yenelanga kuva u tinyimiselile ntsena. Loko vanhu lava va hi kanetaka va zama ku helisa lipfumelo la wena kumbe ku ku tsimbisa ku chumayela tekelela xikombiso xa Pedru na Yohani. Khongela ka Yehovha u kombela swaku a ku nyika ntamu. Kombela ku pfuniwa hi vamakwerhu abandleni. Byela madoda ni vamakwerhu van’wani lava va nga ni wunghanu lalinene na Yehovha swikarhatu leswi u kumanaka na swona swaku va ku pfuna. Swikhongelo swa vamakwerhu swi nga hi nyika ntamu lowu hi wu lavaka swaku hi tiyisela. — Efe. 6:18; Yak. 5:16.
15. Hi mhaka muni lava va nga nyima ku chumayela swa nkamanyana va nga fanelanga va hela ntamu?
15 Loko u tshame u godola hileswi u nga kanetiwa u tlhela u nyima ku chumayela swa nkamanyana, u nga heli ntamu. Khumbuka swaku hambi hi vapostolo va Yesu hinkwavu va nyimile ku chumayela swa nkamanyana nkama lowu Yesu a nga dlayiwa kambe va tlhele va tlhelela ka ntirho wa vona. (Mat. 26:56; 28:10, 16-20) Handle ka ku pfumelela swaku swihoxo leswi u nga swi yendla khale swi ku godolisa, swi ngo yini u djondza ka swihoxo swoleswo u tlhela u tirhisa leswi u nga swi djondza swaku u tiyisa vanhu van’wani?
16, 17. Hi djondza yini ka xikhongelo lexi xi nga yendliwa hi valandzeli va Yesu Kreste aYerusalema?
16 Hi fanele hi khongelela yini loko mimfumu yi hi xanisa? Vona swaku vadjondzisiwa va Yesu a va kombelanga swaku Yehovha a yendla swaku va nga hluphiwi. A va ha ma khumbuka kahle marito ya Yesu lawa ma nge: “Loko va ni xanisile, na n’wina va ta mi xanisa.” (Yoh. 15:20) Handle ka leswo vadjondzisiwa volavo va ku tshembeka va kombele swaku Yehovha a “vona leswi” vakaneti a va va hluphisa xiswona. (Min. 4:29) Swa tikomba swaku vadjondzisiwa a va nga tshameli ku pimisa hi swikarhatu leswi a va kumana na swona hikusa a va swi tiva swaku ku hluphiwa koloko a ku hetisisa wuprofeta. Hi ku ya hi xikhongelo lexi Yesu a nga va djondzisa, a va swi tiva swaku ku rhandza ka Xikwembu a ku ta ‘yendleka amisaveni’ ku nga na mhaka swaku vanhu va li yini. — Mat. 6:9, 10.
17 Leswaku vadjondzisiwa va yendla ku rhandza ka Xikwembu va khongelile va ku: “Tiyisa vatirhi va wena swaku va tama va khuluma hi rito la wena na va nga chavi nchumu”. Se ku game ku yendleka yini? Hi ku hantlisa “ndhawu leyi a va tlhanganile ka yona yi sungule ku tsekatseka se hinkwavu va tala hi moya wa ku kwetsima, va vula rito la Xikwembu na va nga chavi nchumu.” (Min. 4:29-31) A ku na nchumu lexi xi nga tsimbisaka Yehovha kuva a hetisisa ku rhandza ka yena. (Esa. 55:11) Hambiloko swikarhatu swo va swikulu ku gama kwini kumbe lava va hi kanetaka va ni ntamu wa ku gama kwini, loko hi khongela ka Xikwembu hi nga tiyiseka swaku xona xi ta tama xi hi nyika ntamu lowu hi wu lavaka swaku hi chumayela Rito la xona na hi nga chavi nchumu.
U Ta Tihlamulela Ka Xikwembu Ku Nga Li Ka Vanhu (Mintirho 4:32–5:11)
18. I yini leswi Vakreste va le Yerusalema a va swi yendla swaku va pfuna van’wani?
18 Bandla leli li nga sunguliwa aYerusalema li tekele ku kula, se a li ni ku tlula 5.000 wa vamakwerhu. d Hambileswi vanhu volavo a va ta hi ka tindhawu ta ku hambanahambana a va “twana” hi ku helela ka mimpimiso, hi mhaka leyo a va pfumelelana ka leswi a va swi yendla. (Min. 4:32; 1 Ko. 1:10) Vadjondzisiwa volavo a vo ngo kombela Yehovha swaku a katekisa minzamu ya vona ntsena, a va tlhela va pfunana swaku va tiyisa lipfumelo va tlhela va pfunana hi swilo swin’wani leswi a va swi pfumala swaku va tihanyisa. (1 Yo. 3:16-18) Hi xikombiso, Yosefa lweyi vapostolo a va mu vitana Barnaba a xavise ndhawu yin’wani ka masimu ya yena swaku a nyikela male ya kona hi mbilu hinkwayu swaku ku pfuniwa Vakreste lava a va ta hi kule. Leswo swi yendle swaku Vakreste volavo va heta nkama wa wunyingi aYerusalema leswaku va tama va djondza hi leswi a swi ta tiyisa lipfumelo la vona la nyuwani.
19. Hi mhaka muni Yehovha a dlaye Ananiya na Safira?
19 Ananiya na Safira na vona va xavise nsimu va tlhela va nyikela hi male ya kona. Va vule swaku va nyikele male hinkwayu kambe a va “pambule male yin’wani va yi fihla”. (Min. 5:2) Yehovha a va dlayile hi wumbirhi ka vona ku nga li hi mhaka ya leswi male leyi va nga yi nyikela a yi li yitsongo kambe hi mhaka ya leswi swikongomelo swa vona a swi nga li swinene ni leswi va nga hemba, vona ‘a va hembelanga vanhu kambe va hembele Xikwembu.’ (Min. 5:4) Ku fana ni vakanganyisi lava Yesu a nga va yavanyisa, Ananiya na Safira a va karhateka hintamu hi ku lava ku dzunisiwa hi vanhu ku tlula ku yamukeliwa hi Xikwembu. — Mat. 6:1-3.
20. Hi djondza yini ka leswi Yehovha a tsakaka hi swona loko hi mu nyika nchumu?
20 Namuntlha Timboni ta Yehovha ta tinyingi ti pfunisa hi minyikelo ya tona ka ntirho wa ku chumayela wa misava hinkwayu, ti tekelela xikombiso xa Vakreste va ku sungula va le Yerusalema. A ku sindzisiwi munhu swaku a nyikela hi male ya yena kumbe hi nkama wa yena ka ntirho lowu. Phela Yehovha a nga lavi swaku hi mu tirhela hi ku sindzisiwa. (2 Ko. 9:7) Loko hi mu nyika nchumu Yehovha a nga tsakisiwi hi ku tala ka leswi hi mu nyikaka swona kambe a tsakisiwa hi leswi swi hi yendlaka hi nyikela. (Mar. 12:41-44) A hi swi lavi ku tshuka hi fana na Ananiya na Safira hi ku tirhela Yehovha hi ku lava ku dzunisiwa kumbe hi ku lava kuva hi pfuneka hina. Handle ka leswo hi lava ku fana na Pedru, Yohani na Barnaba hi kuva hi tirhela Yehovha hi mhaka ya leswi hi mu rhandzaka ni leswi hi rhandzaka vanhu van’wani. — Mat. 22:37-40.
a Swikhongelo a swi yendliwa tempeleni nkama lowu ku nyikeliwaka magandzelo ya nimixo ni ya nimadlambu. A gandzelo la nimadlambu a li nyikeliwa hi “wora la wu 9” kumbe kolomu ka ma 15 wora.
b Vona makwadru lawa ma nge: “ Pedru A Tshike Ku Va Muphasi Wa Tihlampfi A Va Mupostolo Wa Ku Hiseka,” ka pajina 34, ni leli li nge: “ Yohani A A Li Mudjondzisiwa Lweyi Yesu A A Mu Rhandza Hintamu,” ka pajina 37.
c Vona kwadru leli nge: “ Muprista Wamukulu Ni Varhangeli Va Vaprista,” ka pajina 38.
d Hi 33 E.C., swi nga yendleka aYerusalema a ko va ni kolomu ka 6.000 wa Vafarisi, ni ntlawa wawutsongo wa Vasaduki aYerusalema. Swi nga yendleka ku ve leswo swi nga yendla swaku mintlawa leyo ya yimbirhi yi chaviseliwa hi tidjondzo ta Yesu.
