1924 — 100 Wa Malembe Lama Nga Hundza
HI JANEIRO wa 1924, a dukumentu leli a va ku i Bolentim a li vule leswi: “A ku sunguleni ka lembe, i nkama wawunene leswaku Mukreste lweyi a nga tsakamisiwa . . . a lavetela tindlela ta ku va a xi tirhela hintamu Xikwembu.” Phela hi leswo Vadjondzi va Bibele va nga swi yendla hi lembe leliyani, va yendle hinkwaswu va nga swi kota swaku va chumayela mahungu ya ku tsakisa na va nga chavi nchumu.
KU CHUMAYELA HI KU TIRHISA RADIYU
Se a ku hundza lembe na vamakwerhu va sungule ku yaka WBBR, ku nga xitichi xa radiyu aStaten Island, ka doropa la Nova Iorque. Ndzhaku ka loko va lunghiselele ndhawu hinkwayu, va sungule ku yaka prediyu leli a ku ta tshama vamakwerhu lava a va ta tirha ka ndhawu liyani naswona va yake prediyu lin’wani swaku va veketela materiyali ya kona. Ndzhaku ka loko va yendlile leswo, vamakwerhu va sungule ku hlengeletela materiyali lawa a ma laveka swaku a xitichi xi sungula ku tirha, kambe va kumane ni swikarhatu.
Xikarhatu xa ku sungula lexi va nga kumana na xona kuve ku montara a antena swaku a radiyu li sungula ku tirha. Leswo swi karhatile hikusa a antena yoleyo a swi lava yi va ni 91 wa mametru hi ku leha, se a swi lava va junta timhandzi timbirhi ta kolomuya ka 61 wa mametru. Khambi la ku sungula va nga swi zama leswo a swi kotekanga, kambe leswi a va tshemba Yehovha swi game swi koteka. Makwerhu Calvin Prosser, lweyi a a li kona nkama na ku yendliwa ntirho lowuyani a vule leswi: “Loko a hi yo tekela ku swi kota hi khambi la ku sungula ku montara a antena liyani a hi ta tibyela hi ku ‘hi ku tiva a hi na ntanga!’” Kambe leswi swilo swi nga yendlekelisa xileswiyani, vamakwerhu va swi vonile swaku loko a ku nga li Yehovha a nga tlhanteka voko, ina va nga swi kotanga ku yendla nchumu. Kambe a swi helelanga lanu; a ka ha ni swikarhatu swin’wani.
Leswi vamakwerhu a vo ho sungula a ku tirhisa xitichi xa radiyu, a swilo leswi a va swi tirhisa kuva va gravhara a swi nga twali kahle. Hi xikombiso, handle ka ku tirhisa a mikrofoni, a va tirhisa a telefoni swaku va gravhara. Se hi Fevereiro wa 1924 vamakwerhu va sungule a ku kamba a xitichi xa vona swaku a xi tirha kahle ke! Se a va tivutisa swaku a va ta rhanga hi ku gravhara yini nkama lowuyani. Se va yendle xiboho xa ku yimbelela tinsimu ta hina. Makwerhu Ernest Lowe a vula leswaku nkama lowu va nga sungula ku yimbelela, makwerhu b lweyi na yena a a yingisela a radiyu lolelo na a li Brooklyn, ku nga mpfhuka wa kolomu ka 25 kilometru a va ligarelile.
RutherfordMakwerhu Rutherford a game a va tlangisa a ku: “A mi swi voni swaku mo vangetela guwa? Ingaku mo va swipixi loko swi sungula ku rila swi vangetela guwa.” Hambileswi marito lawo ma nga va danisanyana va gama va tima, swi va pfunile ku vona leswaku se a va lunghekile kuva va sungula ku haxa.
Se hi diya 24 ka Fevereiro wa 1924, makwerhu Rutherford a game a xi nyiketela xitichi lexi ka vanhu hinkwavu, lani a nga hamba dixkursu a kombisa leswaku xi ta pfunisa hintamu ka ntirho wawukulu wa ku chumayeliwa ka mahungu ya ku tsakisa. Naswona a vule leswaku a xi ta pfuna vanhu hinkwavu, ku nga na mhaka a wukhongeli la vona leswaku va swi twisisa swaku hi hanya ka masiku ya wugamu hilani Bibele li vulaka hi kona.
A radiyu leli la WBBR li tame li tirha kahle, naswona hambi ka 33 wa malembe lawa ma nga landzela vamakwerhu va tame va li tirhisa leswaku va haxa mahungu ya ku tsakisa.
MAVUNHWA LAWA VAFUNDHISI A VA MA DJONDZISA
Hi Julho wa 1924, ku hambiwe a kongresu lalikulu swinene aColumbus, Ohio, lani ku nga rhambiwa Vadjondzi va Bibele va tindhawu hinkwatu amisaveni hinkwayu leswaku va ta yingisela madixkursu lawa ma nga vekiwa hi Xiarabi, hi Xinghiza, hi Xifrancês, hi Xialemão, hi Xigriki, Xihúngaro, hi Xiitaliano, hi Xilituano, hi Xipolonês, hi Xirusso, hi Xiucraniano ni hi tirimi ti vulavuliwaka aEscandinávia. Vamakwerhu va tlhele va hamba malulamiselo ya leswaku programa leli li haxiwa hi ku tirhisa radiyu, naswona swiyenge swa ku hambanahambana swa kongresu leli swi tlhele swi tsaliwa ni ka majornali.
Hi Quinta-feira wa 24 ka Julho, ku tlula 5.000 wa vachumayeli lava a va li kona kongresu va ye ku chumayeleni ka doropa leliyani. Va nyikelile kolomuyani ka 30.000 wa mabuku va tlhela va sungula swidjondzo swa Bibele swa swinyingi. Phela siku leliyani kuve siku la ku tsakisa hintamu swinene hilani Murindzi a nga vula hi kona.
Na kongresu yi li ku fambeni hi Sexta-feira wa kona wa diya 25 ka Julho, makwerhu Rutherford a vule mhaka ya ku karhata swinene leyi a yi khumba vafundhisi va tikereke. A va byele hi ku kongoma leswaku a varhangeli va wukhongeli ni va politika a “va yendletela swilo leswi a swi pfalela vanhu leswaku va tiva ntiyiso hi Xikwembu.” Swin’wani, a tlhele a vula leswaku a va yendla vanhu va pimisa leswaku a ku seketela a Liga das Nações swo fana ni ku seketela a Mfumu wa Kreste hi ku kongoma lani misaveni. Phela swi lave leswaku a Vadjondzi va Bibele va tiya, va nga chavi nchumu kuva va byela vanhu hi mhaka leyo leswaku va yi tiva.
Loko a Murindzi a vulavula hi leswi a kongresu leli li nga va pfunisa xiwona vamakwerhu a te: “A vamakwerhu va tiyisiwe swinene hi kongresu leliyani, . . . naswona va timukelile makaya ya vona na va tinyimisele ku tama va chumayela a mahungu ya ku tsakisa na va nga chavi nchumu hambiloko va kanetiwa.” Makwerhu Leo Claus lweyi na yena a a li kona ka kongresu a vule leswi: “Hi te hi muka a makaya ya hina na hi tinyimiselile ku chumayela a rungula leliyani la ku karhata.”
Hi Outubro, a Vadjondzi va Bibele va sungule ku nyiketela vanhu a swipapelana leswiya a swi ni mhaka leyi makwerhu Rutherford a nga yi vula ka dixkursu la yena a kongresu. Makwerhu Frank Johnson i mun’we wa vamakwerhu lava a va nyikela swipapelana leswi. Khambi lin’wani na a nyimela vamakwerhu ka ndhawu yo karhi a sungule ku nyiketela vanhu swipapelana leswiyani na a ha nyimela leswaku vamakwerhu va fika. Kambe vanhu va ndhawu liyani swi va nyenyentsile leswi a swi tsaliwe ka swipapelana leswiyani. Se va sungula ku mu lavetela Frank, kambe a game a baleka a ya tumbela ka igreja leyi a yi li kolahayani kusuhi. Kambe nkama a nga nghena, leswi a kalaka a nga kumanga munhu, a teke xiphephana xin’we a xi peta ka Bibele la mufundhisi se a gama a teka leswin’wani a famba a swi veketela ka switshamu swa igreja yoliyani. A nga dlanga nkama lomuyani; a game a huma hi ku kahlula a ya nghena ka maigreja man’wani ya mambirhi a yendla swa ku fana.
Makwerhu Frank a game a tlhela a ya ka ndhawu leyi na a bule ni vamakwerhu lavayani swaku a va ta kumana ka yona. Se a fika a tumbela mabombeni, a txuvukisela swaku vavanuna lavaya na va mu lavetela indjhe va kona ke, kambe nkama va nga hundza hi lahayani kusuhi a va mu vonanga. Se vamakwerhu lava a va twanane ku kumana na makwerhu Frank, va fika va mu teka va famba na yena.
Makwerhu mun’wani lweyi a a li ka ntlawa lowu a ku li na Frank a vule leswi: “Nkama na hi muka, hi hundzile hi frenti ka maigreja lawa makwerhu Frank a nga ya nghena a siya a swiphephani. A handle ka maigreja wolawo a ku ni vanhu va vanyingi na va khome a swiphephani naswona van’wani a va zama ku swi lerha kasi van’wani a va zama ku komba a vafundhisi va vona swiphephani swoleswo. Phela ha mu khensa Yehovha hi leswi a nga hi vhikela, a tlhela a yendla leswaku hi nga kumiwi hi vanhu lavayani a va lava ku hi yendlela a swilo swa ku biha.”
VA TAME VA CHUMAYELA NA VA NGA CHAVI NCHUMU
Ka matiko ya ku hambanahambana a Vadjondzi va Bibele a va tama va chumayela hi ku hiseka. Hi xikombiso, makwerhu Józef Krett wa le França a chumayele vanhu va ku hambanahambana lava a va ta hi Polônia. Vamakwerhu ka ndhawu liyani va game va rhamba vanhu lavayani leswaku va ya ka ntlhanganu lani makwerhu Józef a a ta veka dixkursu leli nge: “Ku Nga Li Khale A Vafi Va Ta Pfuxiwa.” Se a mufundhisi mun’wani wa kolahayani a game a byela a vanhu lavayani swaku va nga yi va ya yingisela a dixkursu la makwerhu Józef. Kambe a xa ku hlamalisa hileswaku ku tlula 5.000 wa vanhu va game va ya yingisela a dixkursu la makwerhu Józef ku patsa na yena mufundhisi lwiyani, a yile a ya yingisela dixkursu. Ndzhaku ka mintlhanganu, makwerhu Józef a mu rhambile mufundhisi lwiyani leswaku va tirhisana xikan’we kuva va pfuna vanhu swaku va tiva ntiyiso; kambe a nga pfumelanga. Hambileswo makwerhu Józef a nga helanga ntamu, a tame a chumayela hi ku hiseka, a pfuna vanhu, a va nyika mabuku hikusa a a swi vona swaku va ni torha la ku tiva ntiyiso. — Amo. 8:11.
A Afrika, makwerhu mun’wani lweyi a vitaniwaka Claude Brown a chumayele mahungu ya ku tsakisa a tlhela a nyikela mabuku ya manyingi ka tiko la Gana. Leswo swi yendle leswaku vanhu va vanyingi va tiva ntiyiso ka tiko leliyani. Mun’wani lweyi a nga twa madixkursu ya makwerhu lwiyani, kuve John Blankson, lweyi a a djondza swa wudahu ka tiko leliyani. A tsumbule leswaku a a wu kumile ntiyiso naswona a a tsakile hintamu, se a a zama hi tindlela hinkwatu swaku a byela vakolega va yena va xikola. Nkama Blankson na a djondza Bibele a tsumbule swaku a mhaka ya ku Xikwembu i li vanharhu ka munhu mun’we a hi ntiyiso.
Se, siku lin’wani a ye igreja a ya vutisa mufundhisi mun’wani hi mhaka leyo. Se mufundhisi lwiyani a fika a
mu bongela a ku: “Wena a wu Mukreste, u huma ka Sathana; suka lani.”Nkama lowu John a nga fika kaya, a tsalile karta a tsalela mufundhisi lwiyani a mu rhamba leswaku va va ni djondzo ya Bibele leswaku va ta bula hi mhaka leyi djondzisiwaka hi tikereke ta tinyingi ya leswaku Xikwembu i vanhu vanharhu ka munhu mun’we. Se mufundhisi lwiyani a mu hlamule swaku a a fanele a ya ka xefi wa xikola lexi John a a fundha ka xona, leswaku va ya bula hi mhaka liyani. Se, va mu vutise va ku: “John, hi wena u nga mu tsalela karta mufundhisi lwiyani?”
John a game a hlamula a ku: “Ina, hi mina.”
Se profesori lwiyani a game a byela John leswaku a fanele a tsala karta a kombela ku rivaleliwa ka mufundhisi lwiyani hi leswi a nga swi yendla. Se John a gama a sungula ku tsala karta a tsalela mufundhisi lwiyani a ku:
“Profesori wa mina a ni byele leswaku ni ku tsalela karta leli ni kombela ku rivaleliwa hileswi ni nga swi yendla. Kambe na ni nge se kombela rivalelo, ni lava u pfumela leswaku leswi u swi djondzisaka i mavunhwa.”
Profesori lwiyani nkama lowu a nga vona leswi John a a swi tsala, a gama a ku: “Hawena John, mpelampela u la ku tsala leswo?”
Se John a hlamula a ku “ina, a ni voni swin’wani swa ku swi tsala.”
Se profesori wa yena a gama a mu byela swaku: “Phe u ta hlongoliwa lani xikolweni loko wo yendla leswo, hikusa mufundhisi lwiyani wa seketeliwa hi mfumu ni hi igreja ya yena.”
Se John a gama a mu vutisa a ku: “A loko ni li sala u ni fundhisa minchumu ni nga yi twisisi, a no ku hamba swivutiso para ni swi twisisa?”
Profesori a hlamula a ku: “Ina, hi swona.”
Se John a gama a hlamula a ku: “Hi swoleswo ni nga swi yendla ka mufundhisi lwiyani. A ni djondzise minchumu ka Bibele ya ku mina a ni yi twisisanga. Se, a no zama ku mu vutisa leswaku ni swi twisisa. Se hi mhaka muni ni fanele ni mu tsalela ni kombela ku rivaleliwa?”
John a nga ha gamanga a hlongoliwa, naswona a swa ha lavanga a tsala karta leliyani la ku kombela ku rivaleliwa ka mufundhisi.
A KA HA NI NTIRHO WA WUNYINGI
Murindzi mun’wani a vule leswi nga yendliwa ka lembe leliyani. A te: “Ha pfumelelana na wona marito ya mupisalema loko a ku: ‘U ta ni nyika matimba ya ku lwa nyimpi. U ta yendla swaku valala va mina va wa phambheni ka mina.’ (Ps. 18:39) Phela lembe leli kuve lona la ku tsakisa hintamu. Hi li vonile voko la Yehovha na li hi pfuna, . . . funtshi leswo swi hi yendle hi tsaka hi tlhela hi lava ku tama hi chumayela mahungu ya ku tsakisa.”
A ku heleni ka lembe leliyani la 1924, vamakwerhu va sungule ku lunghiselela ndhawu leswaku va ta veka xitichi xa radiyu leswaku va wu yisa mahlweni ntirho lowuyani wa ku chumayela a mahungu ya Mfumu wa Xikwembu. Va yake ndhawu yoleyo swaku va yendla ntirho lowo aChicago. Nkama lowu va nga heta ku yaka, va vitane xitichi lexiyani xa radiyu swaku i WORD; ku nga rito la Xinghiza leli vulaka swaku “rito.” A swi twala kuva va chule a ndhawu liyani swaku i WORD, hikusa a radiyu leliyani a li ta haxa mahungu lawa ma taka hi ka Rito la Xikwembu. Naswona a xitichi lexiyani xa radiyu a xi ni ntamu swinene ku tlula lexiyani xa ku sungula, hikusa xona a xi ta haxa mahungu ya Mfumu ka tindhawu ta le kule swinene, ta ku fana ni Canadá.
Hi 1925 a ku ta va ni matwisiselo ya nyuwani ya Matsalwa. Vadjondzi va Bibele a va ta va ni matwisiselo ya nyuwani ya buku ya Nhlawutelo ndzima 12. A matwisiselo lawo ya nyuwani a ma ta va godolisa van’wani, kambe van’wani va kona a va ta tsaka hintamu hikusa a va ta swi twisisa kahle swaku i yini swi nga yendleka atilweni ni leswaku leswo swi va khumbisa ku yini vanhu va Yehovha lani misaveni.
a Hi lexi swoswi hi xi vitanaka swaku i Mahanyelo Ni Ntirho Wa Hina Wa Wukreste — Xibukwana Xa Mintlhanganu.
b Makwerhu J. F. Rutherford a a rhangela ntirho wa Vadjondzi va Bibele hi nkama lowuyani, naswona a va mu vitana swaku hi “juwiji” Rutherford. A va mu vitanisa xileswo hikusa na a nge se ya tirhela Betele, a a li juwiji ka tribunali la Missouri.