NHLOKOMHAKA YA DJONDZO 48
“Mi Fanele Mi Basa”
“Kwetsimani ka mahanyelo ya n’wina.” — 1 PED. 1:15.
LISIMU 34 Ni Lava Ku Tama Ni Tshembeka
LESWI HI NGA TA SWI DJONDZA *
1. I yini leswi mupostolo Pedru a nga swi byela Vakreste lava va nga totiwa, naswona hi mhaka muni swi tikomba ingi a swi nge koteki ku va hi va vanhu va ku basa?
HINKWERHU hi nga pfuneka ka leswi Pedru a nga swi byela Vakreste lava va nga totiwa, ku nga na mhaka swaku hi ni ntshembo wa ku hanya matilweni kumbe misaveni. Pedru a va byele leswi: “Ku fana ni Xikwembu xa ku Kwetsima lexi nga mi vitana, na n’wina kwetsimani ka mahanyelo ya n’wina, hikusa ku tsaliwile: ‘Mi fanele mi basa, hikusa mina ni basile.’” (1 Ped. 1:15, 16) Marito lawa ma hi djondzisa swaku hi nga swi kota ku tekelela Yehovha, lweyi a nga Xikwembu xa ku kwetsima. Swoleswo swi nga tikomba swi nga koteki hi mhaka leswi hi nga ni xidjoho. Kambe hi nga swi kota naswona hi fanele hi tinyimisela ku va vanhu va ku basa. Hambi Pedru minkama yin’wana a a phazama kambe xikombiso xa yena xi komba swaku swa koteka ku va na hina hi va vanhu va ku basa.
2. Hi swini swivutiso leswi nga ta hlamuliwa ka nhlokomhaka leyi?
2 Ka nhlokomhaka leyi hi ta hlamula swivutiso leswi: Swi vula yini ku va vanhu va ku basa? I yini leswi Bibele li hi djondzisaka swona hi ku kwetsima ka Yehovha? Hi nga swi kotisa ku yini ku va ni mahanyelo ya ku basa? Naswona hi kwini ku yelana loku nga kona ka ku va ni mahanyelo ya ku basa ni wunghanu la hina na Yehovha?
SWI VULA YINI KU BASA?
3. a) Vanhu va vanyingi va pimisa swaku munhu lweyi a nga ni mahanyelo ya ku basa a tshamise ku yini? b) I yini lexi hi pfunaka ku tiva leswi ku basa swi vulaka swona?
3 Vanhu va vanyingi va pimisa swaku munhu lweyi a nga ni mahanyelo ya ku basa i munhu lweyi a kalaka a nga rhandzi ku hleka, a rhandzaka ku yambala mpahla ya wukhongeli naswona a tikomba a nga rhandzi ku bula. Kambe leswo a hi ntiyiso hikusa Bibele li vula swaku Yehovha a kwetsimile naswona i “Xikwembu xa ku tsaka.” (1 Tim. 1:11) Naswona lava mu gandzelaka na vona i vanhu va “ku tsaka.” (Pis. 144:15) Funtshi Yesu a kawuke vanhu lava a va yambala timpahla leti a ti va yentxa va hloniphiwa hintamu va tlhela va tiyentxa va vanene a phambeni ka van’wana. (Mat. 6:1; Marku 12:38) Kambe hina hi swi tiva kahle swaku swi vula yini ku basa hi mhaka ya leswi hi swi djondzaka ka Bibele. Ha swi tiva swaku Yehovha Xikwembu xa hina xa ku kwetsima a nge hi byeli swaku hi yentxa swilo leswi hi kalaka hi nga swi koti ku swi yentxa. Hi mhaka leyo, loko Yehovha a ku: “Mi fanele mi basa,” ha tiyiseka swaku hi nga swi kota ku basa. Kambe leswaku hi va ni mahanyelo ya ku basa, swi lava hi rhanga hi twisisa leswi ku basa swi vulaka swona.
4. Swi vula yini “ku basa”?
4 Kasi swi vula yini ku basa? Ka Bibele, rito leli nge “ku basa” li vula ku basa ka mahanyelo ya hina ni ndlela leyi hi mu tirhelaka hi yona Yehovha. Naswona swi nga ha vula ku tirhela Yehovha ntsena. Hi marito man’wana, hi nga va vanhu va ku basa loko hi ni mahanyelo ya ku basa, hi tirhela Yehovha hi ndlela leyi a yi lavaka ni loko hi ni wunghanu la likulu na yena. Swa tsakisa ku tiva swaku hambi leswi hi nga ni xidjoho, hi nga swi kota ku va vanghanu va vakulu va Yehovha Xikwembu lexi nga basa.
“WA KWETSIMA, WA KWETSIMA, WA KWETSIMA YEHOVHA”
5. Tintsumi ta ku tshembeka ti hi djondzisa yini hi Yehovha?
5 Yehovha a kwetsimile ka swilo hinkwaswu. Leswo swi tikomba ka leswi tintsumi leti tirhaka tlhelweni ka Yehovha ti nga swi vula. Tin’wana ta tona ti vule leswi: “Wa kwetsima, wa kwetsima, wa kwetsima Yehovha wa tintsumi.” (Esa. 6:3) Tintsumi ti basile, hi mhaka leyo ti ni wunghanu la likulu na Yehovha. Ku vula ntiyiso, loko ntsumi ya Yehovha yi ta lani misaveni yi yentxa swaku ndhawu leyi yi nga ka yona yi kwetsima. Leswi hi swona leswi nga yentxeka nkama lowu Moxe a a li ka ndhawu leyi a ku ni xihlahla lexi a xi pfurha ndzilu. — Ekso. 3:2-5; Yoxu. 5:15.
Marito lama nge “Yehovha wa Kwetsima” a ma tsaliwe ka nchumu lexi a xi vekiwa ka nhloko ya muprista wa mukulu (Vona maparagrafu 6-7)
6-7. a) Hi ku ya hi Eksoda 15:1, 11, i mpsini leswi Moxe a nga swi vula hi ku kwetsima ka Yehovha? b) I yini lexi a xi ta pfuna Vayisrayele hinkwavu ku khumbuka swaku Yehovha i Xikwembu lexi nga kwetsima? (Vona mufoto wa pajina la ku sungula.)
6 Loko Vayisrayele va tlulele Lwandle la ku Pshuka, Moxe a game a va byela swaku Yehovha Xikwembu xa vona wa kwetsima. (Lerha Eksoda 15:1, 11.) Phela mahanyelo ya vanhu va Gibita a ma nga basanga hikusa a va gandzela swikwembu swa mavunhwa. Leswi vanhu va Kanana a va gandzela swikwembu swa mavunhwa na vona a va nga basanga, hikusa wugandzeli la vona a li patsa ku nyikela vana va vona swaku va va magandzelo va tlhela va yentxa nsila ya swa masangu. (Lev. 18:3, 4, 21-24; Det. 18:9, 10) Ku hambana ni vanhu volavo, Yehovha a a nga ta tshuka a byela valandzeli va yena swaku va yentxa swilo swoleswo swa ku biha hikusa yena i Xikwembu xa ku kwetsima. Leswi a swi pfuna Vayisrayele ku khumbuka swaku Yehovha i Xikwembu xa ku kwetsima, a ku li marito lawa a ma tsaliwe ka nchumu lexi muprista wa mukulu a a xi veka ka nhloko. Marito wolawo a ma ku: “Yehovha wa Kwetsima.” — Ekso. 28:36-38.
7 Muyisrayele mun’wana ni mun’wana lweyi a a ta vona marito lawa a ma tsaliwe ka nchumu lexi a xi li ka nhloko ya muprista, a a ta khumbuka swaku Yehovha i Xikwembu xa ku kwetsima. Se Muyisrayele lweyi a a nga ta swi kota ku va kusuhi ni muprista ke, ku nga va swaku a a nga ta swi khumbuka swaku Yehovha i Xikwembu xa ku kwetsima? A a ta swi khumbuka! Hikusa Muyisrayele mun’wana ni mun’wana a wu twile Nawu wa Yehovha nkama wu nga lerheliwa vavanuna, vavasati ni vana. (Det. 31:9-12) Phela loko na wena a wu li kona nkama lowu na ku lerhiwa nawu wolowo, a wu ta va u ma twile marito lawa ma nge: “Hi mina Yehovha Xikwembu xa n’wina naswona . . . mi fanele mi kwetsima ka mina.” “Mi fanele mi kwetsima, hikusa mina na kwetsima.” — Lev. 11:44, 45; 20:7, 26.
8. Hi mhaka muni marito lawa ma nga ka Levhitika 19:2 ni 1 Pedru 1:14-16 ma li ya lisima ka hina?
8 Swoswi a hi kambisiseni marito lawa Yehovha a nga ma byela Vayisrayele lawa ma kumekaka ka Levhitika 19:2. Yehovha a byele Moxe a ku: “Byela Vayisrayele hinkwavu u ku: ‘Mi fanele mi kwetsima hikusa mina Yehovha Xikwembu xa n’wina na kwetsima.’” Swi nga yentxeka mupostolo Pedru na yena a vule marito lawa ma fanaka loko a byele Vakreste a ku “kwetsimani.” (Lerha 1 Pedru 1:14-16.) Hambileswi hi kalaka hi nga li hansi ka Nawu wa Moxe, leswi Pedru a nga swi vula swi kombisa lisima la leswi nga ka buku la Levhitika 19:2. Ku nga leswaku Yehovha a kwetsimile naswona lava va mu tirhelaka va fanele va basa ka mahanyelo ya vona, ku nga na mhaka swaku i vatotiwa kumbe i vanhu lava nga ni ntshembo wa ku hanya lani misaveni. — 1 Ped. 1:4; 2 Ped. 3:13.
“NA N’WINA KWETSIMANI KA MAHANYELO YA N’WINA”
9. Hi ta pfunekisa ku yini loko hi kambela Levhitika 19?
9 Leswi hi lavaka ku tsakisa Xikwembu xa hina lexi nga basa, na hina hi swi lava hintamu ku tiva swaku hi nga yentxa yini swaku hi basa. Hi mhaka leyo, Yehovha a hi byela leswi hi nga swi yentxaka swaku hi va ni mahanyelo ya ku basa. Hi xikombiso, swin’wana leswi Yehovha a hi byelaka swona swi kumeka ka Levhitika ndzima 19. Marcus Kalisch, ku nga wanuna mun’wana lweyi a djondzaka Xiheberu, a tshame a vula leswi: “Ndzima 19 ya buku la Levhitika swi nga yentxeka ku li yona ya lisima hintamu ku tlula tindzima tin’wana ta buku leli, naswona ku li yona ya ku sungula ku tsaliwa ka Bibele.” Swoswi a hi kambisiseni tindzimana tin’wana ka Levhitika ndzima 19 leti nga hi pfunaka ku vona leswi hi faneleke hi hanyisa xiswona siku ni siku. Nkama lowu hi djondzaka nhlokomhaka leyi, khumbuka swaku Levhitika 19 yi sungula hi marito lawa ma nge: “Mi fanele mi basa.”
Nawu lowu nga ka Levhitika 19:3 lowu vulavulaka hi ku hlonipha vapsali, wu nga va pfunisa ku yini Vakreste? (Vona maparagrafu 10-12) *
10-11. I yini leswi Levhitika 19:3 yi vulaka swaku hi fanele hi swi yentxa, naswona hi mhaka muni swi li swa lisima ku yingisa nawu lowu?
10 Loko Yehovha a byele Vayisrayele swaku va fanele va kwetsima a tlhele a vula leswi: “Mun’wana ni mun’wana a fanele a hlonipha mamana wa yena ni papayi wa yena . . . Hi mina Yehovha Xikwembu xa n’wina.” — Lev. 19:2, 3.
11 Impela, hi fanele hi wu nyika lisima nawu wa Yehovha lowu vulaka swaku hi fanele hi hlonipha vapsali. Wa swi khumbuka leswi Yesu a nga swi vula nkama lowu wanuna mun’wana a nga mu vutisa leswi: “Ni fanele ni yentxa yini swa swinene swaku ni kuma wutomi la ku kala li nga heli?” Loko Yesu a hlamula wanuna yelweyo a mu byele swaku a fanele a yingisa papayi wa yena ni mamana wa yena. (Mat. 19:16-19) Phela Yesu a tlhele a sola Vafarisi ni vatsali hileswi a va nga na mhaka ni ku hlayisa vapsali va vona. Hi mhaka leyo, Yesu a vule swaku va “yentxe rito la Xikwembu li nga pfuni nchumu.” (Mat. 15:3-6) Loko Yesu a vulavula hi “rito la Xikwembu” a a patsa ni Nawu wa wu 5 ka 10 wa Minawu leyi Yehovha a nga yi nyika Vayisrayele hi ku tirhisa Moxe ni nawu lowu nga ka Levhitika 19:3. (Ekso. 20:12) Khumbuka swaku a nawu lowu nga ka Levhitika 19:3, lowu vulavulaka hi ku hlonipha vapsali, wu landzela lowu nge: “Mi fanele mi kwetsima hikusa mina Yehovha Xikwembu xa n’wina na kwetsima.”
12. U nga ma tirhisisa ku yini marito lawa ma nga ka Levhitika 19:3?
12 Loko hi pimisa hi nawu wa Yehovha lowu nge hi fanele hi yingisa vapsali, hi fanele hi tivutisa leswi: ‘I yini leswi ni swi yentxaka ku kombisa swaku na va hlonipha vapsali va mina?’ Loko u vona ingi a wu yentxanga hinkwaswu kuva u kombisa swaku wa va hlonipha vapsali va wena, zama ku yentxa leswo swoswi. I ntiyiso swaku u nge swi koti ku txintxa leswi nga yentxeka khale, kambe swoswi u nga yentxa hinkwaswu leswi u nga swi kotaka kuva u hlayisa vapsali va wena. U nga heta nkama wa wunyingi na vona kumbe u va pfuna hi ku va xavela swilo leswi va swi lavaka. Kumbe u va pfuna swaku va va ni wunghanu la linene na Yehovha va tlhela va mu tirhela, kumbe ku va byela swilo leswi nga ta va tiyisa. Loko u yentxa leswo u ta va na wu hanya hi marito lawa ma nga ka Levhitika 19:3.
13. a) I yini swin’wana leswi hi swi djondzaka ka Levhitika 19:3? b) Hi ku ya hi Luka 4:16-18 hi nga xi tekelelisa ku yini xikombiso xa Yesu?
13 Levhitika 19:3 yi hi djondzisa swin’wana leswi hi nga swi yentxaka swaku hi tshama na hi basile. Ndzimana leyi yi vula swaku Vayisrayele a va fanele va hlayisa Sabadu. Vakreste a va le hansi ka Nawu wa Moxe, hi mhaka leyo a va boheki ku yingisa Nawu lowu a wu vulavula hi Sabadu. Hambileswo, hi nga djondza swilo swa lisima ka leswi Vayisrayele a va swi yentxa hi Sabadu ni swaku a swi ta va pfunisa ku yini ku yentxa leswo. Phela Vayisrayele a va tirhisa Sabadu swaku va humula va tlhela va gandzela Yehovha. * Hi mhaka leyo, hi masabadu Yesu a a tolovela ku ya ka sinagoga a ya lerha Rito la Xikwembu. (Ekso. 31:12-15; lerha Luka 4:16-18.) Nawu lowu nga ka Levhitika 19:3 lowu nge “vekisa masabadu” wu fanele wu hi pfuna swaku ka mintirho leyi hi yi yentxaka siku ni siku hi tinyika nkama wa ku tirhela Yehovha. U vona swaku ku ni leswi u nga swi yentxaka swaku u yingisa nawu lowu? Phela loko minkama hinkwayu u tinyika nkama wa ku tirhela Yehovha, wunghanu la wena na yena li ta kula, naswona leswo i swa lisima kuva u basa.
TIYISA WUNGHANU LA WENA NA YEHOVHA
14. Hi wani marito ya lisima lawa ma nga ka Levhitika 19?
14 Levhitika ndzima 19 yi vulavula hi ku phindhaphindha hi mhaka leyi yi nga hi pfunaka swaku hi tama hi va vanhu va ku basa. Ndzimana 4 loko yi hela yi vula leswi: “Hi mina Yehovha Xikwembu xa wena.” Marito lawa ma phindhiwa 16 wa makhambi ka Levhitika ndzima 19. Phela leswo swi hi yentxa hi khumbuka nawu wa ku sungula lowu nge: “Hi mina Yehovha Xikwembu xa wena. . . A mi fanelanga mi va ni swikwembu swin’wana handle ka mina.” (Ekso. 20:2, 3) Phela Mukreste lweyi a lavaka ku va ni mahanyelo ya ku basa, a nga fanelanga a pfumelela nchumu kumbe munhu swaku a wonha wunghanu la yena na Yehovha. Naswona leswi hi nga Timboni ta Yehovha hi tinyimisele ku kala hi nga pfumeleli nchumu lexi nga chimisaka vito la Yehovha. — Lev. 19:12; Esa. 57:15.
15. Tindzimana ta Levhitika 19 ti hi pfunisa ku yini ka ndlela leyi hi faneleke hi tirhela Yehovha hi yona?
15 Loko Vayisrayele va yingisa minawu ya Yehovha a va kombisa swaku va pfumela swaku Yehovha i Xikwembu xa vona. Levhitika 18:4 yi li: “Mi fanele mi hetisisa swiboho swa mina swa ku yavanyisa naswona mi fanele mi hlayisa minawu ya mina leswaku mi famba ka yona. Hi mina Yehovha Xikwembu xa n’wina.” Ka Levhitika ndzima 19 ku ni minawu yin’wana leyi Vayisrayele a va fanele va yi yingisa. Hi xikombiso, ka tindzimana 5-8, 21, 22 ku vulavuliwa hi magandzelo lawa a va fanele va ma nyikela hi ku tirhisa swiharhi. Nawu wolowo a wu vula swaku loko va yentxa magandzelo wolawo a va fanele va ma yentxa hi ndlela leyi a yi ta yentxa swaku Yehovha a ma yamukela. Phela tindzimana leti, ti hi pfuna ku vona swaku hi fanele hi tirhela Yehovha hi ndlela leyi yi mu tsakisaka, hilani Vaheberu 13:15 yi vulaka hi kona.
16. Hi wini nawu lowu nga ka Levhitika 19 lowu nga hi pfunaka ku tihambanisa ni vanhu lava kalaka va nga mu tirheli Yehovha?
16 Leswaku hi va vanhu va ku basa, swi lava hi tinyimisela ku va ni mahanyelo ya ku hambana ni van’wana. Phela leswo a swi vevuki, hikusa lava hi djondzaka na vona xikola, maxaka ya hina, ni lava hi tirhaka na vona va nga hi sindzisa ku yentxa swilo leswi Yehovha a kalaka a nga swi tsakeli. Phela loko leswo swi yentxeka hi fanele hi yentxa xiboho xa wutlharhi. Se i yini swi nga ta hi pfuna? Pimisa hi marito lawa ma kumekaka ka Levhitika 19:19, lawa ma nge: “U nga tshuki u yambala mpahla leyi nga rhungiwa hi mixaka yimbirhi ya malinya lawa ma nga patsiwa.” Phela nawu lowu a wu pfuna Vayisrayele swaku va hambana ni vanhu van’wana. Phela, namuntlha a swi bihanga ku yambala mpahla leyi nga rhungiwa hi swilo swa ku hambana kumbe yi nga ni tikori ta ku hambana. Kambe swi bihile ku va ni mahanyelo ya ku fana ni ya vanhu lava kalaka va nga mu tirheli Yehovha, ku nga na mhaka swaku vanhu va kona hi djondza na vona xikola, hi tirha na vona kumbe i maxaka ya hina. Hambileswi hi ma rhandzaka hintamu maxaka ya hina hi tlhela hi tinyimisela ku pfuna vanhu van’wana, hi tinyimisele ku yentxa swiboho swa lisima ka wutomi la hina, leswi nga ta hi yentxa hi hambana ni vanhu lava va nga ni mahanyelo ya ku biha. Phela ku yentxa leswo i swa lisima kuva hi va ni mahanyelo ya ku basa hi tlhela hi va vanghanu va Xikwembu. — 2 Kor. 6:14-16; 1 Ped. 4:3, 4.
Vayisrayele va nga va va djondze yini ka nawu lowu nga ka Levhitika 19:23-25, naswona wena u djondze yini ka wona? (Vona maparagrafu 17-18) *
17-18. Hi djondza yini ka marito lawa ma nga ka Levhitika 19:23-25?
17 Marito lawa ma nge: “Hi mina Yehovha Xikwembu xa n’wina,” ma nga va ma pfune Vayisrayele ku vona swaku wunghanu la vona na Yehovha i la lisima ku tlula hinkwaswu. Hi swi tivisa ku yini leswo? Levhitika 19:23-25 yi hi pfuna ku twisisa mhaka leyi. (Lerha.) Pimisa hi leswi marito lawa a ma ta va pfunisa xiswona Vayisrayele loko va nghena ka Tiko la Xitshembiso. Loko wanuna a byala a nsinya lowu psalaka mafruta, a a nga fanelanga a dla mafruta wolawo ku ringana 3 wa malembe. Hi lembe la wu 4, mafruta wolawo a ma fanele ma tirhisiwa ka yindlo ya Yehovha. Kambe hi lembe la wu 5 a swi ta koteka kuva Muyisrayele a dla mafruta ya nsinya wolowo. Nawu lowu wu pfune Vayisrayele ku twisisa swaku a va fanele va rhangisa ntirho wa Yehovha ku tlula swilo swa vona. A va fanele va tshemba swaku Yehovha a ta va nyika leswi va swi lavaka loko va rhangisa yena ka wutomi la vona. Yehovha a a ta va hlayisa hi ku va nyika swakudla swa siku ni siku. Naswona Yehovha a va byele swaku a va fanele va rhandza ku nyika, hi ku nyikela ka yindlo ya yena.
18 Marito lawa ma nga ka Levhitika 19:23-25 ma hi khumbuxa marito lawa Yesu a nga ma vula ka Dixkursu la yena la Nhaveni, loko a te: “Tshikani ku vilela hi wutomi la n’wina loko swi ta ka leswi mi nga ta swi dla kumbe leswi mi nga ta swi nwa.” A tlhele a ku: “Papayi wa n’wina wa le tilweni wa swi tiva swaku ma swi lava swilo leswi hinkwaswu.” Phela Yehovha wa hi hlayisa hi ku hi nyika leswi hi swi pfumalaka ku fana ni leswi a swi hlayisisaka xiswona swinyenyana. (Mat. 6:25, 26, 32) Ha tshemba swaku Yehovha a ta hi nyika hinkwaswu leswi hi swi lavaka, hi mhaka leyo, hi ku swi rhandza hi tinyimisele ku pfuna lava pfumalaka. Naswona hi yentxa hinkwaswu leswi hi nga swi kotaka swaku hi nyikela hi male kuva hi pfunisa ka ku xava leswi lavekaka ka mabandla ya hina. Yehovha wa yi vona minzamu ya hina, naswona a tshembisa swaku a ta hi katekisa. (Mat. 6:2-4) Phela loko hi yentxa leswo hi kombisa swaku ha ma twisisa marito lawa ma nga ka Levhitika 19:23-25.
19. I yini leswi nga ku tsakisa ka Levhitika ndzima 19?
19 Ka nhlokomhaka leyi hi djondze hi tindzimana tin’wana ta Levhitika 19, naswona ti hi pfune ku twisisa leswi hi nga swi yentxaka swaku hi va ni mahanyelo ya ku basa ku fana ni leswi Yehovha a kwetsimaka. Loko hi tekelela Yehovha hi kombisa swaku hi lava ‘ku kwetsima ka mahanyelo ya hina.’ (1 Ped. 1:15) Vanhu va vanyingi lava kalaka va nga mu tirheli Yehovha va swi vona swaku hina hi ni mahanyelo ya manene. Naswona leswo swi yentxe van’wana va dzunisa Yehovha. (1 Ped. 2:12) Hambileswo, ku ni swilo swin’wana leswi hi nga swi djondzaka ka Levhitika 19. Ka nhlokomhaka leyi landzelaka hi ta kambisisa tindzimana tin’wana ta Levhitika 19 leti nga ta hi pfuna ku vona swiyimu swin’wana leswi hi faneleka hi va vanhu va ku basa ka swona hilani mupostolo Pedru a nga vula hi kona.
LISIMU 80 ‘Ringa U Vona Swaku Yehovha i Munene’
^ par. 5 Leswi hi mu rhandzaka hintamu Yehovha, hi lava ku mu tsakisa. Yehovha wa kwetsima, naswona a lava swaku lava va mu tirhelaka na vona va va ni mahanyelo ya ku basa. Phela hambi leswi hi nga ni xidjoho hi nga swi kota ku tshama na hi basile. Ku djondza hi leswi mupostolo Pedru a nga swi byela Vakreste ni leswi Yehovha a nga swi byela Vayisrayele swi nga hi pfuna ku tshama na hi basile ka wutomi la hina.
^ par. 13 Leswaku u djondza swin’wana hi nawu lowu a wu vulavula hi Sabadu, vona nhlokomhaka leyi nge “‘Kuni Nkama’ wa Kutirha ni wa Kuhumula” ka Murindzi wa Dezembro wa 2019.
^ par. 57 NTLHAMUSELO WA MAFOTO: N’wana wa djaha lweyi se a nga kula a ya pfuxela vapsali va yena na a ni nsati ni n’wana va yena, funtshi minkama hinkwayu va yentxa leswi va nga swi kotaka swaku va bula na vona.
^ par. 59 NTLHAMUSELO WA MAFOTO: Muyisrayele lweyi a nga murimi a ma kambisisa kahle mafruta ya nsinya lowu a nga wu byala.
