KOLOMU ka lembe la 670 na Yesu a nga se ta misaveni, Asiriya a ku li mfumu wa matimba hintamu amisaveni hinkwayu. A site la Museu Britânico li vula leswi: “A tiko la Asiriya a li sukela a oeste ka Chipre ku ya ka leste ka Irã, naswona ku ve ni nkama li nga patsa ni Gibita.” Capital la Asiriya a ku li Ninivha, ku nga doropa leli a li li likulu amisaveni hinkwayu. Doropa leli la Ninivha a li tibyela hi ku va ni swilo swa ku xonga, majardim ya ku xonga, tiyindlo ta tikulu ta ku xonga ni tindhawu ta tikulu leti a ti tshama mabuku. Ka maparedi ya khale ya Ninivha ku tsaliwe swaku hosi Assurbanipal ni tihosi tin’wana ta Asiriya, a va tolovela ku tivula swaku vona i “tihosi ta misava.” Hi nkama wolowo, Asiriya ni doropa la Ninivha a swi tikomba ingaku a swi nge koteki kuva ma hluliwa.

Hi nkama wolowo loko mfumu wa Asiriya wu ve ni matimba hintamu, muprofeta wa Yehovha Sofoniya a vule leswi: “[Yehovha] a ta tlakusa voko la yena a norte a helisa Asiriya. A ta yentxa swaku aNinivha ku nga ha tshami munhu, ku va ndhawu ya ku woma ku fana ni mananga.” Se muprofeta Nahume a profete leswi: “Teketelani prata ni woru! . . . Ka doropa leli a ku na nchumu naswona i ndhawu leyi nga hohlotiwa. . . . Hinkwavu lava ku vonaka va ta baleka, va ku: ‘Ninivha a hohlotiwile!’” (Sof. 2:13; Nah. 2:9, 10; 3:7) Loko vanhu va twa marito lawa a va ta tivutisa swaku: Impela marito lawa ma ta yentxeka hikakunene? Ku nga va swaku Asiriya a ta helisiwa? Leswi mfumu wa Asiriya a wu ni matimba hintamu, ka vanhu a swi tikomba ingi a swi nge koteki kuva wu hohlotiwa.

Hambileswo mfumu wa Asiriya wu game wu helisiwa. Kolomu ka lembe la wu 600 na Yesu a nge se ta lani misaveni, Asiriya a hluliwile hi Vababilona ni Vamedo, hi wugamu doropa la Ninivha li helisiwile naswona li khohlwiwile. Hi ku ya hi buku la Museu Metropolitano de Arte, a Ninivha i ndhawu leyi nga khohlwiwa naswona a ka ha tshami munhu, kambe vanhu vo yi tiva ntsena hi leswi Bibele li vulavulaka hi yona. A site da Sociedade de Arqueologia Bíblica, li vula swaku ku sunguleni ka ma 1800 a nga kona ni mun’we lweyi a a tiyiseka swaku tiko la Asiriya li ve kona hikakunene. Kambe hi ma 1845, mukambisisi wa swilo swa khale Austen Henry Layard a sungule ku lavetela swilo ka doropa la Ninivha. Swilo leswi a nga swi kuma swi kombisa swaku Ninivha a ku li doropa la matimba naswona a li ganyile.

Hinkwaswu leswi Bibele li nga swi vula hi doropa la Ninivha swi hetisekile, naswona swi hi tiyisekisa swaku leswi wuprofeta la Bibele li swi vulaka hi ku helisiwa ka mimfumu ya misava leyi, na swona swi ta hetiseka. — Dan. 2:44; Nhla. 19:15, 19-21.