Switluli

Tlula longoloko

NHLOKOMHAKA YA DJONDZO 41

Hi Nga Djondza Yini Ka Makarta Lawa Pedru A Nga Ma Tsala?

Hi Nga Djondza Yini Ka Makarta Lawa Pedru A Nga Ma Tsala?

“Ni lava ku tshamela ku mi khumbukisa timhaka leti.” — 2 PED. 1:12.

LISIMU 127 Ni Fanela Kuva Munhu wa Muxaka Muni?

LESWI HI NGA TA SWI DJONDZA a

1. Yehovha a mu tirhisise ku yini Pedru nkama na a li kusuhi ni ku fa?

 KA MALEMBE hinkwawu lawa Pedru a nga tirhela Yehovha hi ku tshembeka, a tame a va mulandzeli wa Yesu, a chumayela ka tindhawu ta ku hambanahambana a tlhela a va mun’we wa ntlawa lowu rhangelaka. Kambe swoswi a kusuhi ni ku fa, hambileswo a ntirho lowu a wu yendlelaka Yehovha a wu se hela. Kolomu ka malembe ya 62 ku ya ka 64, hi ku pfuniwa hi Yehovha a tsale makarta mambirhi lawa ma nga ka Bibele namuntlha, ku nga 1 Pedru ni 2 Pedru. Nkama lowu Pedru a nga tsala makarta wolawo a a lava swaku ma pfuna Vakreste hambiloko se a file. — 2 Ped. 1:12-15.

2. Hi mhaka muni hi nga vulaka swaku makarta lawa Pedru a nga ma tsala, a ma tsale hi nkama wa kona?

2 Pedru a tsale makarta lawa ya mambirhi hi ku pfuniwa hi Yehovha, hi nkama lowu Vakreste a va kumana ni swikarhatu swaswikulu swa ku hambanahambana. (1 Ped. 1:6) Vanhu van’wani a va zama ku chimisa bandla la Wukreste hi tidjondzo ta vona ta mavunhwa ni mahanyelo ya vona ya chaka. (2 Ped. 2:1, 2, 14) Vakreste a va ta kumana ni “magamu ya swilo hinkwaswu”, hi marito man’wani leswo swi lava ku vula swaku a Varoma a va ta helisa doropa la Yerusalema va tlhela va zama ku helisa mahanyelo hinkwawu ya Vayuda va nkama lowuyani. (1 Ped. 4:7) Ha tiyiseka swaku makarta ya Pedru ma va pfunile Vakreste lavayani swaku va lwisana ni xikarhatu lexi a va kumana na xona ni ku va lulamisela leswaku va ta kota ku hlula swikarhatu leswi a swi ta va humelela. b

3. Hi mhaka muni hi fanele hi djondza leswi nga ka makarta ya Pedru?

3 Pedru a tsale makarta lawayani swaku a pfuna vamakwerhu va nkameni lowuyani kambe na hina namuntlha ha pfuneka hi leswi Pedru a nga swi tsala. Phela Yehovha a yendle leswaku makarta lawayani ma tsaliwa ka Bibele leswaku na hina hi ta ma twa hi tlhela hi djondza ka wona. (Rom. 15:4) Ku fana ni Vakreste va nkama lowuyani, hi hanya ka misava ya ku tala hi minchumu ya ku biha hintamu swinene ni vanhu lava va kalaka va nga mu yingisi Yehovha. Se leswo swi yendla leswaku hi kumana ni swikarhatu swa swinyingi naswona minkama yin’wani a swi hi vevukeli ku tirhela Yehovha hi mbilu ya hina hinkwayu. Funtshi ku nga li khale hi ta kumana ni nhlomulu wawukulu wa ku a wu se tshama wu va kona funtshi hambi lowuyani Vakreste va nkameni wa ku sungula va nga kumana na wona a hi wa nchumu loko wu fanisiwa ni lowu hi nga ta kumana na wona. Se, hinkwaswu leswi Pedru a nga swi tsala na hina swi ta hi pfuna hintamu swinene. Swi ta yendla leswaku hi tshama hi veke mimpimiso ya hina ka siku la Yehovha, hi nga chavi vanhu hi tlhela hi kombana lirhandzu hi xihina. Swi ta tlhela swi pfuna madoda leswaku ma tama ma hlayisa a tinyempfu ta Yehovha.

TAMA U NYIMELA MAGAMU

4. Hi ku ya hi 2 Pedru 3:3, 4, i yini leswi swi nga hi yendlaka hi hela ntamu?

4 Namuntlha hi hanyisana ni vanhu lava va kalaka va nga kholwi ka wuprofeta leli nga ka Bibele. Van’wani va hi hleka hileswi ku nga khale na hi chumayela swaku a magamu ma kusuhi. Van’wani va vula swaku leswi Timboni ta Yehovha ti swi vulaka swaku magamu ma kusuhi a swi nga ta gama swi yendlekile. (Lerha 2 Pedru 3:3, 4.) Se loko hi twa vanhu lava hi va chumayelaka, lava hi djondzaka na vona axikola kumbe lava hi tirhaka na vona, hambi hi maxaka ya hina ma vula leswo, minkama yin’wani hi nga ha godola. Se, leswi Pedru a nga swi tsala ka makarta ya yena swi nga hi pfuna hintamu.

5. I yini leswi nga ta hi pfuna ku va hi tama hi lehisa mbilu nkama lowu hi nyimelaka swaku magamu ma fika? (2 Pedru 3:8, 9)

5 Vanhu van’wani va nga ha pimisa swaku Yehovha wa hlwela hintamu ku hetisisa xitshembiso xa yena xa ku helisa swilo swa ku biha leswi yendlekaka lani misaveni. Kambe leswi Pedru a nga swi vula swi hi pfuna ku va ni mavonelo yamanene ka mhaka leyi hikusa swi hi khumbukisa swaku leswi Yehovha a wu vonisaka xiswona nkama swi hambanile ni leswi hina hi wu vonisaka xiswona. (Lerha 2 Pedru 3:8, 9.) Phela ka Yehovha a 1.000 wa malembe o va siku lin’we ntsena. Yehovha a lehisa mbilu naswona a nga lavi swaku ku helisiwa munhu kambe loko nkama wu ta fika, Yehovha a ta helisa wubihi hinkwalu leli nga kona. Se hina hi nga tirhisa nkama lowu hi nga na wona swoswi swaku hi chumayela mahungu ya ku tsakisa amisaveni hinkwayu.

6. I yini leswi hi nga swi yendlaka swaku hi tshama na hi pfule matihlo nkama lowu hi nyimelaka siku la Yehovha? (2 Pedru 3:11, 12)

6 Pedru a hi kutxa leswaku hi tshamela ku pimisa hi siku la Yehovha. (Lerha 2 Pedru 3:11, 12.) Se hi nga swi yendlisa ku yini? Hi nga yendla leswo hi ku va, loko swi koteka siku ni siku hi tinyika nkama wa ku va hi pimisa hi minkateko leyi hi nga ta yi kuma loko se hi hanya ka misava ya nyuwani. Indjhe wa tinyika nkama wa ku va u pimisa na se u li ka misava ya nyuwani, na u beliwa hi moya wa ku basa ka ndhawu ya ku xonga hintamu swinene? Indjhe wa tipimisa na u ringa swakudla swa ku nandziha, swa ku tsakisa ka lirimi la wena? Ni loko u ku ‘hoyohoyo’ ka maxaka ni vanghanu va wena lava va nga pfuxiwa? Kumbexana wa tipimisa na u pfuna vanhu va vanyingi lava va nga hanya malembe ni malembe na hi nge se va kona hi leswi wuprofeta la Bibele li nga hetisekisa xiswona? Phela loko u tinyika nkama wa ku va u gayela, u pimisa hi minkateko leyi hi nga ta va na yona ka nkama lowu taka u ta ya u tiyiseka swaku ‘haa a ka ha txoti kule, a misava ya nyuwani yi kola kusuhi’. Ku yendla leswo swi ta ku pfuna leswaku u nga kanganyisiwi hi mavunhwa ya misava leyi. — 2 Ped. 3:17.

U NGA CHAVI VANHUN

7. Ku chava vanhu swi nga hi khumbisa ku yini?

7 Hina vanhu va Yehovha ha swi tiva swaku a magamu ma kusuhi, se hi lava ku yendla hinkwaswu leswi hi nga swi kotaka swaku hi chumayela mahungu ya ku tsakisa. Kambe minkama yin’wani hi nga ha chava lakakuva ni ku vulavula hi nga vulavuli, hi ku ntsen. Phela leswo swi mu yendlekelile Pedru. Ka wusiku leli Yesu a nga thethisiwa hi lona, Pedru a chavile hambi hi ku vula swaku a a li mulandzeli wa Yesu naswona makhambi manharhu yena a vule swaku a a nga mu tivi Yesu. (Mat. 26:69-75) Kambe Pedru a swi kotile ku hlula ku chava koloko naswona hi ku famba ka nkama a game a tsalela Vakreste a ku: “Mi nga swi chavi leswi va swi chavaka kumbe mi karhateka.” (1 Ped. 3:14) Leswi Pedru a nga swi vula swi hi tiyisekisa swaku na hina hi nga swi kota ku tiya hi nga chavi munhu.

8. I yini lexi nga hi pfunaka swaku hi nga chavi vanhu? (1 Pedru 3:15)

8 I yini lexi nga hi pfunaka swaku hi nga chavi vanhu? Pedru a vule leswi: “Dzunisani Kreste ka timbilu ta n’wina hikusa i Hosi.” (Lerha 1 Pedru 3:15.) Hi nga swi yendlisa ku yini leswo? Hi nga yendla leswo hi ku va hi pimisa hi xitshamu lexi Yesu a nga na xona xa ku va Hosi swoswi ni matimba lawa a nga nyikiwa wona. Se, loko hi pfulekeliwa hi nkama wa ku chumayela mahungu ya ku tsakisa ka vanhu van’wani kambe hi gama hi chava hi fanele hi khumbuka swaku Yesu i Hosi, hi tlhela hi khumbuka swaku Yesu se wa fuma atilweni naswona matlhelweni ka yena ku tale hi tintsumi funtshi a nyikiwe matimba hinkwawu atilweni ni lani misaveni. Phela yena a tshembise vadjondzisiwa va yena a ku: “Ni na n’wina masiku hinkwawu anze ku helisiwa misava.” (Mat. 28:18-20) Pedru a hi kutxa swaku hi tshama na hi lunghekile kuva hi chumayela hi leswi hi kholwaka ka swona. Se, wena ke, wa swi navela ku chumayela munhu lweyi u tirhaka na yena, lweyi u djondzaka na yena axikola kumbe ka ndhawu yin’wani? Loko ku li swaku wa swi lava, pimisa hi xiyimu lexi a wu tsakela ku chumayela ka xona u tlhela u lunghiselela leswi u nga ta swi vula. Khongela hintamu ka Yehovha u kombela swaku a ku pfuna kuva u nga chavi u tlhela u tshemba swaku a ta ku pfuna kuva u chumayela na u nga chavi nchumu. — Mint. 4:29.

“RHANDZANANI HINTAMU”

Pedru a pfumelile nkama lowu Pawulo a nga mu laya. Makarta lawa a nga ma tsala ma hi djondzisa kuva hi kombisa lirhandzu ka vamakwerhu (Vona paragrafu 9)

9. Ku ve ka xiyimu xini lani Pedru a nga tsandzeka ku kombisa lirhandzu? (Vona mufoto.)

9 Pedru a djondze tindlela ta ku kombisa swaku a a va rhandza van’wani. Phela a a li na Yesu a nkama lowu a nga byela vadjondzisiwa va yena a ku: “Ni mi nyika nawu wa nyuwani wa leswaku mi rhandzana; ku fana ni leswi na mina ni nga mi rhandza, na n’wina rhandzanani.” (Yoh. 13:34) Hambileswi Pedru a a swi tiva leswo, hi ku famba ka nkama a pfumelele ku chava vanhu ku mu yendla a nga li kombisi lirhandzu lolelo hikusa khambi lin’wani a yalile ku dla ni vanhu lava a va nga li Vayuda. Se, mupostolo Pawulo a byele Pedru swaku ku va a yendla leswo a swi nga li swinene. (Gal. 2:11-14) Pedru a pfumelile ku layiwa naswona a djondze swilo swa lisima ka leswi Pawulo a nga mu byela swona. Ka makarta ya yena ya mambirhi lawa a nga ma tsala a kombise swaku a swi yenelanga kuva hi byela makwerhu swaku ha mu rhandza kambe hi fanele hi mu komba swaku ha mu rhandza hi leswi hi swi yendlaka.

10. I yini lexi nga hi pfunaka kuva hi va rhandza hintamu vamakwerhu? (1 Pedru 1:22)

10 Pedru a vule swaku hi fanele hi va ni lirhandzu la ku kala li nga na wukanganyisi. (Lerha 1 Pedru 1:22.) Leswaku hi li kombisa lirhandzu lolelo ka vamakwerhu va hina, hi fanele hi hanya hi ku ya hi leswi hi swi djondzaka ka Bibele. Hi xikombiso, Bibele li vula swaku “Xikwembu a xi na xikheto,” se na hina hi nga tekelela xikombiso xa xona. (Mint. 10:34, 35) Phela hi ta va hi nga swi yingisi leswi Yesu a nga hi byela swona loko hi rhandza vanhu van’wani bandleni kambe van’wani hi nga va rhandzi. I ntiyiso swaku hi nga ha va vanghanu vavakulu va vamakwerhu van’wani ku tlula van’wani. Phela hambi hi Yesu swi mu yendlekelile leswo. (Yoh. 13:23; 20:2) Kambe Pedru a hi byela swaku hi fanele hi tikarhatela ku kombisa lirhandzu lalikulu ka vamakwerhu hinkwavu abandleni hikusa na vona va lumba ndjangu wa Yehovha, hambiloko hi nga na wunghanu lalikulu na vona. — 1 Ped. 2:17.

11. Swi vula yini ku rhandza vamakwerhu swi sukela ambilwini?

11 Pedru a kombise swaku i swa lisima hintamu swinene ku va hi rhandzana na swi sukela mbilwini. Leswo swi vula leswaku hi fanele hi kombisa lirhandzu hambiloko hi li ka swiyimu swa ku karhata hintamu swinene. A hi nge hi xikombiso, munhu a yendla nchumu lexi xi ku kwatisaka hintamu swinene. I mpsini leswi u nga ta swi yendla? A xa ku sungula lexi vanyingi va xi yendlaka i ku lava ku tlhelisela, kambe a hi swona leswi Yehovha a lavaka leswaku hi swi yendla. Pedru a swi djondzile ka Yesu Kreste swaku a hi swinene ku va hi yendla leswo. (Yoh. 18:10, 11) Yena a tsale leswi: “Mi nga tlheliseli swa ku biha hi swa ku biha kumbe mi rhuketela lweyi a mi rhuketelaka, kambe tlheliselani hi ku mu katekisa.” (1 Ped. 3:9) Loko u va rhandza hintamu vamakwerhu na swi sukela mbilwini u ta va khoma kahle u tlhela u zama ku twisisa leswaku leswiyani a nga swi vula kumbe leswiyani a nga swi yendla swi nga za swi ku kwatisa a swi vule kumbe a swi yendle hi mhaka muni.

12. a) Ku rhandza vamakwerhu swi nga hi pfuna kuva hi yendla yini? b) Hi ku ya hi leswi hi nga swi vona ka vhidiyo leli nge Vhikela Nyiku Ya Lisima Ya Ku Twanana, i yini leswi u nga swi yendlaka?

12 Ka karta la yena la ku sungula, Pedru a vule swaku Vakreste va fanele va rhandzana hintamu. A va fanele va yendla leswo hikusa a swi ta va pfuna kuva va rivalela van’wani minkama hinkwayu hikusa “lirhandzu li funengeta swidjoho swa swinyingi.” (1 Ped. 4:8) Swi nga yendleka nkama lowu Pedru a nga tsala marito lawa a a khumbuka leswi a nga swi djondza ka Yesu ka malembe lawa a ma hundzile. Hi nkama wolowo Pedru a a pimisa swaku munhu a a fanele a rivaleliwa ka 7 ntsena kambe Yesu a mu djondzise leswaku a a nga fanelanga a yendla leswo kambe a a fanele a mu rivalela ka 77, leswi vulaka swaku minkama hinkwayu a a fanele a rivalela van’wani. (Mat. 18:21, 22) Se, loko wena swi ku karhatela ku rivalela van’wani, u nga godoli. Hinkwerhu minkama yin’wani swa hi karhatela ku rivalela. A xa lisima i ku yendla hinkwaswu leswi hi nga swi kotaka swaku hi rivalela vamakwerhu hi tlhela hi yendla ku rhula. c

MADODA, VA HLAYISENI KAHLE VAMAKWERHU BANDLENI

13. I yini lexi nga yendlaka swaku swi ma karhatela madoda ku kuma nkama wa ku tiyisa vamakwerhu?

13 Ha tshemba swaku Pedru a nga swi khohlwanga leswi a nga byeliwa swona hi Yesu nkama lowu a nga pfuxiwa, loko a te: “Risa swinyempfana swa mina.” (Yoh. 21:16) Loko u li doda u swi tiva kahle swaku marito lawa ma tirha ni ka wena. Minkama yin’wani swa ma karhatela madoda ku yendla mintirho leyi ma faneleke ma yi yendla hileswi ma nga madoda. Hi xikombiso, madoda ma fanele ma pfuna mindjangu ya wona kuva yi kulisa wunghanu la yona na Yehovha, ma tlhela ma yi nyika hinkwaswu leswi yi swi lavaka leswaku yi tihlayisa. Naswona madoda ma fanele ma va xikombiso xaxinene ka ntirho wa ku chumayela, ku lulamisela swiyenge swa wona ka mintlhanganu ya bandla, masembleya ni makongresu. Funtshi madoda man’wani ma pfunisa ka Comissão La Ku Vulavulisana Ni Vadotori swaku ma pfuna vamakwerhu lava va vabyaka kumbe departamentu leli fambisanaka ni swa ku yaka tiyindlo ta nhlengeletanu. Phela hi nga vula na hi tiyiseka swaku madoda minkama hinkwayu ma tshama na ma khomekile swinene.

Hambileswi ma tshamaka na ma khomekile, madoda ma yendla hinkwaswu leswi ma swi kotaka swaku ma pfuna vamakwerhu (Vona paragrafu 14-15)

14. I yini lexi nga pfunaka madoda kuva ma hlayisa ntlhambi ya Yehovha? (1 Pedru 5:1-4)

14 Pedru a byele madoda a ku: “Risani ntlhambi wa Xikwembu”. (Lerha 1 Pedru 5:1-4.) Loko u li doda, ha swi tiva swaku wena wa va rhandza vamakwerhu naswona u lava ku va hlayisa kambe minkama yin’wani, u nga ha va ni swilo swa swinyingi swa ku swi yendla kumbe u karhala hintamu lakakuva u nga swi koti ku pfuna vamakwerhu hi ku helela. Se, u nga yendla yini loko leswo swi ku yendlekela? Yendla xikhongelo u bula na Yehovha, u mu byela leswi u titwisaka xiswona. Pedru a vule leswi: “Lweyi a tirhelaka van’wana, a a tirhi na a tshemba matimba lama taka hi ka Xikwembu.” (1 Ped. 4:11) Swi nga yendleka vamakwerhu va kumana ni swikarhatu leswi swi nga ta kala swi nga koteki kuva swi lulamisiwa ka misava leyi. Kambe khumbuka swaku Yesu Kreste lweyi a nga murisi wamukulu a nga va pfuna ku tlula wena. Yena a nga va pfuna vamakwerhu ka swikarhatu leswi va kumanaka na swona swoswi, a tlhela a va susela swikarhatu hinkwaswu loko se va ta va ka misava ya nyuwani. Phela lexi Yehovha a xi lavaka ka wena, i ku va u rhandza vamakwerhu, u va hlayisa u tlhela u va xikombiso xaxinene ka vona.

15. I yini leswi makwerhu mun’wani a swi yendlaka swaku a pfuna vamakwerhu bandleni? (Vona mufoto.)

15 William lweyi se a nga ni malembe ni malembe na a li doda wa swi tiva swaku i swa lisima hintamu swinene kuva hi tiyisa vamakwerhu. Yena a tlhamusela swaku a nkama ku nga ba ntungu wa korona, yena ni madoda laman’wani ya le bandleni va yendle minzamu ya leswaku va bula ni vamakwerhu hinkwavu leswaku va va tiyisa. Yena a vula leswi: “Leswi vanhu vanyingi a va li kaya naswona a swi nga koteki leswaku va humahuma, swi nga yendleka van’wani va vona a va ta sungula ku pimisa leswaku vona a va pfuni nchumu.” Se a a swi yendlisa ku yini William loko a pfuxela vamakwerhu? Ku sungula, yena a a va yingisela leswaku a twisisa xikarhatu lexi makwerhu a kumanaka na xona ni leswaku i mpsini leswi yena a nga swi vulaka kumbe ku swi yendla leswaku a mu pfuna. Loko se a mu yingiselile a a zama ku lavetela mabuku kumbe mavhidiyo ya nhlengeletanu lawa a a vona swaku a ma ta mu tiyisa makwerhu lwiyani. Yena a vula leswi: “I swa lisima hintamu kuva hi tiyisa vamakwerhu swoswi. Minkama yin’wani hi heta nkama wa wunyingi na hi famba hi chumayela vanhu va ku ni ku va tiva a hi va tivi. Se hi fanele hi yendla swoleswo ni ka vamakwerhu va hina abandleni leswaku hi va tiyisa ni ku va pfuna leswaku va tama va tirhela Yehovha.”

PFUMELELA YEHOVHA A KU DJONDZISA

16. Hi nga swi tirhisisa ku yini leswi hi swi djondzaka ka makarta lawa Pedru a nga ma tsala?

16 Ka djondzo leyi hi vonenyana swilo leswi hi nga swi djondzaka ka makarta lawa Pedru a nga ma tsala. Swi nga yendleka u tsumbule swaku ku ni nchumu lexi u faneleke u yampsisa ka xona. Hi xikombiso, swi lava u yampsisa ka mhaka ya ku heta nkama na u pimisa hi minkateko leyi hi nga ta yi kuma ka misava ya nyuwani? U nga yendla nchumu swaku u nga chavi ku chumayela axikola, antirhweni kumbe ka swiyimu swin’wani? Indjhe ku ni swilo leswi u pimisaka hi ku swi yendla swaku u kombisa swaku u va rhandza hintamu vamakwerhu abandleni? N’wina ke madoda, mi tinyimiselile ku tama mi risa ntlhambi wa Yehovha hi timbilu ta n’wina hinkwatu? Swi nga yendleka u tsumbule swaku ku ni swilo swin’wani leswi u kalaka u nga swi yendli kahle kambe u nga godoli, “Hosi yi ni timpsalu,” naswona yi ta ku pfuna swaku u txintxa lani swi lavekaka kona. (1 Ped. 2:3) Se, loko ku ni lomu u faneleke u yampsisa kona, tiyiseka hi leswi: ‘Xikwembu . . . xi ta hetisa ku trenariwa ka wena. Xi ta ku tiyisa, xi ta ku nyika ntamu, xi ta ku yentxa swaku u nga tsekatseki.’ — 1 Ped. 5:10.

17. Ku ta yendleka yini loko hi tiyisela hi tlhela hi pfumelela Yehovha a hi djondzisa?

17 A ku sunguleni Pedru a a tivona na a nga faneleki ku va kusuhi na Yesu. (Luk. 5:8) Kambe leswi Yehovha na Yesu va nga mu pfuna, Pedru a tiyiselile a tama a va mulandzeli wa Yesu. Leswo swi yendle swaku Yehovha a pfumelela Pedru “ku nghena ka Mfumu wa Hosi ni Muponisi wa hina Yesu Kreste.” (2 Ped. 1:11) Phela a ku na nchumu wa lisima wa ku tlula lowo. Se loko na wena u fana na Pedru, u tiyisela u tlhela u pfumela ku djondzisiwa hi Yehovha u ta kuma wutomi la ku kala li nga heli u tlhela u ‘kuma hakelo ya lipfumelo la wena, ku nga ku ponisiwa.’ — 1 Ped. 1:9

LISIMU 109 Ahi Rhandzaneni Swinene Swi Sukela Mbilwini

a Ka nhlokomhaka leyi hi ta vona swaku leswi Pedru a nga swi tsala swi nga hi pfunisa ku yini namuntlha leswaku hi tiyisela hambiloko hi kumana ni swikarhatu. Madoda ma ta tlhela ma pfuniwa ku vona leswaku i mpsini leswi ma nga swi yendlaka swaku ma ti hlayisa kahle tinyempfu ta Yehovha.

b Swi nga yendleka Vakreste lava a va tshama Palextina va yamukele makarta lawa ma nga tsaliwa hi Pedru na Varoma va nga se hlasela a doropa la Yerusalema hi lembe la 66 ka nguva ya hina.