Mítea je ójkutakuechani

“Erakuspka nóteru itsutania para no no sési úkuni juchaari charhakuni enga apenasi andajpenupka. Ísï jimbo peeraspka letreru ma kʼumanchikuarhu enga arhienga “Asï itsuta je”. Peru ma ora ísï tátsekua kánikua itsutanchaxapka, ísï jimbo úrhutaspka ma sigarru.” (Yoshimitsu, Japón anapu)

ÍSÏ ESKA na úkuarhinchapka Yoshimitsu, enga ma uékani jarhajka nóteru itsutania jarhasïndiksï máru ójkutakuecha. Ístu estudiuechaksï xarhatasïndi eska 90% imeecheri engaksï ménderu uéntajka itsutani nóksï úsïndi jurajkuni ini bisiuni. Ísï jimbo engajtsï chá jánguarhintani jaka para nóteru itsutania uaakajtsï ísï úni engajtsï jingontku jarhaska parajtsï orhepani uérakuani ójkutakuechani. Ju je exeni nákiskiksï máru ójkutakuecha.

Itsutanchani. Sáno méntkisï i ambe úkuarhisïndi tanimu jurhiatikua tátsekua enga ma itsutajka sigarru ma ka nitamasïndi tsimani semanisï tátsekua. Indeni tiempu jimbo “itsutanchani no méntkisïsïndi”, ísï uandasïndi kʼuiripu ma enga itsutenga. Asta máru uéxurhinisï tátsekua jamberijtsï itsutanchaaka. Engajtsï niárajka ísï pʼikuarherani asï jurajku je eskaksïni andaaka. Erokuarhi je ma sinko minutisï ka exeakajtsï eskajtsï nóteru itsutanchaakia.

Máteru ambe engajtsï pʼikuarheraaka engajtsï nóteru itsutaakia. Uénani jámani, uánikuaksï no úsïndi tsínharhitini jarhani o sési eratseni ambe ma ka jamberiksï niárasïndi tepani. Ístuksï uaati pʼamekuarhini, atsïmirikuarhini, aparheni pʼikuarherani ka júni, ka ístuksï ikiani ambe uéjki jimbo, no tekaantskua jatsini, depresioni pʼikuarherani ka i ambe engajtsï úpiringa pʼikuarherani, nitamaati tʼámu o seisi semanisï tátsekua.

Engajtsï ini ambe nitamanchani jauaka, jarhasti ambe ma engaksïni uaaka jarhuatani. Pori ejemplu:

● Arhuta je tiempu parajtsï sánderu kʼuíni.

● Kánikua itsïma je o jugu arhani ka ístu sési tʼire je.

● Ú je ejersisiu.

● Uinhamu jirejta je ka eranhaska je eskajtsï uinirixaka chaari pulmonicha ambakiti tarhiata jingoni.

Máru ambe engaksï uaaka úni eskajtsï ménderu itsutaaka. Jindeesti ambe ma enga úkuarhijka o ambe ma engajtsï chá pʼikuarherajka ka indeni jimbo uékani ménderu itsutani. Pori ejemplu, jamberi chá pʼindepka itsutani engajtsï ambe ma arhani japka. Enga ísïika, asï xáni iónda itsïmani imani ambe engajtsï jájkirhu kámani jauaka. Peru ístu, sánderu tátsekua uaakajtsï áspemuni ka iatsitakuarhu arhani.

Ka ménichanisï chá niáraaka eratseni ménderu itsutanchani, nájkiruka ióniuakia engajtsï jurajkukia ini bisiuni. Torben, engachi máteru artikuluni uandaka, arhisïndi: “Nájkiruka 19 uéxurhini nitamakia engani jurajkuka itsutani, útasïni itsutanchasïnga engani mintsikuarhijka para kafe arhani”. Itsutanchani úparini máteru ambe sánhani arhiati ma nóteru ísï pʼikuarherania.

Peru ménderuenisti enga ma alkoli arhajka. Jamberijtsï jatsiaka para nóteru alkoli arhani ka no nirani jima engaksï atarantajka, jimboka uánikuecha engaksï alkoli arhajka ménderuksï itsutanchasïndi. ¿Andi?

● Sáni alkoli arhani úsïndi eska ma ménderu itsutanchaaka.

● Alkoli arhani máteruecha jingoni úsïndi eska ma ménderu itsutanchaaka.

● Alkoli úsïndi eska ma nóteru uaakia sési eratseni ka sési úni ambe ma. Jimbosï Biblia uandajti eska “jimbanhi binu úsïnga eska ma nóteru uékaakia úni ambe enga sési jaka” (Oseas 4:​11).

Amiguecha. Sési erakua je. Pori ejemplu, jánguarhinta je no kúrhiani imeecha jingoni engaksï itsutajka o engaksïni pʼímarhipiringa para itsutani. Ka ístu jarharia je imani kʼuiripuecha engaksï teresmarhuaka o máteru ambe úparini uaaka eskajtsï chá ménderu itsutanchaaka.

Uandanhiani jarhani ka na enga ma pʼikuarherajka. Estudiu ma xarhatasïndi eskaksï uánikuecha engaksï ménderu itsutapka uandanhiani jarhasïrendiksï oksï ikiani jarhani ante de ménderu itsutani. Engajtsï chá no sési pʼikuarherani jauaka ka indeni jimbo itsutanchani jarhani ú je máteru ambe parajtsï no indeeri ambe eratseni jarhani, komu itsïmani, chikle ma xaxani o uérani xanharani. Jánguarhinta je ambakiti ambe eratseni jarhani, jamberi kómarhikua jimbo kurhakuparini jarhuajperata Tata Diosïni o arhintaparini Bibliani (Salmo 19:14).

Asï itsuta je ambe uéjki jimbo

● Sánititu tsʼémuaka.

Ambe enga ísïika: Enga nema sántku itsutajka sóntku niárakusïndi éjpurhu ka jima jarhasïndi sáno tanimu ora ísï. Ka sáno méntkisï inde ambe úsïndi eska ma ménderu uéntaaka itsutania.

● Itsutani jarhuatasïndirini para nóteru xáni uandanhiani jarhania.

Ambe enga ísïika: Máru inbestigasionichaksï xarhatasïndi eska sigarru úsïnga eska ma sánderu uandanhiani jauaka. Engajtsï niáraaka sési pʼikuarherani jamberi jindeeti jimbokajtsï nóteru úska pʼíngukuarhini para nóteru itsutani.

● Nóteruni uaakia jurajkuni.

Ambe enga ísïika: Ísï eratseni úsïndi eska ma nóteru jánguarhintaaka. Biblia uandasïndi: “Engari niáraska chkéni pʼikuarherani jiáni engari uandanhiani jauaka, nóri xáni uinhapiti jauaka” (Proverbios 24:10). Ísï jimbo, asï eratse je eskajtsï no uaaka. Né uéjki enga meru jánguarhintaaka nóteru itsutania ka ísï úni eska na arhijka i rebista, niáraati nóteru itsutania.

● Itsutanchani andasïndirini.

Ambe enga ísïika: Ísïisti eska sánderu uinhapitiska pʼikuarherani eskajtsï nóteru uaakia jurajkuni itsutani, peru máru semanecha tátsekua nóterujtsï ísï pʼikuarheraaka. Asï mirikurhi je ambe engajtsï uéjki úni. Engaksï máru mesicha o uéxurhinisï tátsekua chá niáraaka ménderu itsutanchani jarhani, ístu nóterujtsï ísï pʼikuarheraaka ka jamberi máru minutujku nitamaati, peru engajtsï no úrhutaaka sigarru ma.

● No úsïnga jurajkuni jimbokani pʼamenchakua ma kámasïnga éjpurhu.

Ambe enga ísïika: Engajtsï chá arhani jaka tratamientu ma jimbokajtsï depresioni pʼiraska o eskisofrenia, kurhaku je jarhuajperata chaari doktorini parakaksïni jarhuataaka nóteru itsutania, ka doktoriksïni kánikua tsípikua jingoni jarhuataati. Pori ejemplu, jamberiksïni mójtakuchiati ambe ma tratamientueri parakajtsï no xáni no sési pʼikuarheraaka engajtsï nóteru itsutani jauakia o para eskajtsï no xáni no sési pʼikuarheraaka pʼamenchakua jimbo.

● Chésïnga jukari no sési pʼikuarherani engani ménderu itsutaaka.

Ambe enga ísïika: Engajtsï no úska pʼíngukuarhini ka ménderu itsutani májkueni eskaksï uánikuecha na úkuarhinchajka, no arhikuekasïndi eskajtsï no uaaka jurajkuni. Seguiri je jánguarhintani. Ménderu itsutani no arhikuekasïndi eskajtsï no uaaka jurajkuni. No úni jindeesti nóteru jánguarhintani. Ísï jimbo, ¡jánguarhinta je! Uaakajtsï ísï úni.

Exe je Romualdueri ejemplu. Beintiseisi uéxurhinisï itsutaspti ka jukani treinta uéxurhinistia enga nóteru itsutajka. Ima uandasïndi: “Nóteruni miásïngia namuni uelta ménderu itsutaspka. Méntkisï engani ueenga, no sési pʼikuarherasïreenga, enajki nóteru úpiringia. Peru engani jánguarhintapka ambakiti pájperakua ma jatsini Tata Diosï Jeoba jingoni ka kómarhikua jimbo kurhakuni eskarini jarhuatapiringa, úspka méntku nóteru itsutania”.

Máteru artikulu jimbochi exeaka ambakiti ambe engaksïni uaaka jarhuatani parajtsï tsípikua jingoni irekani, nájkirukajtsï ióntki itsutenga.

[Rekuadruecha/Imajeni]

NÉNA UÉJKI ÚRANI NO SÉSI ÚTSPESÏNDI

Mámaru járhati sigarruecha ataranhantasïndi. Máru paisicharhuksï íntspikuarhinhasïndi sigarru ambe jima engaksï remedia ambe atarantajka. Eska na uandajka Organización Mundial de la Salud, “sigarru no sési útspisïndi néna uéjkinksï úrani”. Uánikua pʼamenchakuecha engaksï sigarruni jimbo jurhajka, komu kánseri o mintsitarhu anapu pʼamenchakuecha niárasïndiksï uándikpini. Uarhiiticha engaksï ístu itsutajka, uaatiksï no sési úkuni charhakuni enga andajpenuaka. ¿Náki járhati sigarruechanksï úraasïni kʼuiripuecha?

Bidicha. Jindeestiksï sigarruecha engaksï tsʼauapiti ka ka jájki jimboksï úkata jarhasïndi, íksï sánderu úranhasïndi jini Asia. Íksï sigarruecha jukari alkitrani, nikotina ka monoxido de karbono jukasïndi eskaksï máteru sigarruecha engaksï mítekuka.

Puruecha. Únhasïndiksï tabaku ústakata jingoni ka irikurhisïndiksï tabakueri chkurichani jingoni o sïranda jingoni enga úkata jaka tabakueri planta jingoni. Tabaku sánderu no sési útspisïndi eskaksï máteru sigarruecha, jimboka penchumikua jimbo ma kʼuiripu úsïndi sóntku arhani nikotina nájkiruka puru no úrhutani jauaka.

Kreteks, o sigarruecha engaksï klabo de olori jukaka. Sáno méntkisï úkataksï jarhasïndi 60% tabaku jingoni ka 40% klabu de olori jingoni. Íksï sigarruecha jukari alkitrani, nikotina ka monoxido de karbono jukasïndi eskaksï máteru sigarruecha engaksï sánderu mítenhaka.

Pipecha. Pipa ma úrani para itsutani májkuenisti eska sigarru itsutani jarhani, jimboka májkueni no sési útspisïndi ka úsïndi úni eska ma kánseri pʼamenchaaka o máteru pʼamenchakuechani kámani.

Tabaku enga no sïraata jukaka. Máruksï jindeesti engaksï tabaku jukaka para xaxani, ka máruksï gutkha jámarhasïndi, íksï sánderu úranhasïndi Asia surestisï. Nikotina iurhiri niárasïndi enga penchumikua jimbo xaxajka ka májkueni no sési útspisïndi eskaksï máteru sigarruecha engaksï jaka.

Pipa enga itsï jingoni itsutataranhajka (bongs, hookahs, narghiles, shishas). Úkataksï jarhasti paraka sïraata itsïarhu nitamaka ante de ma sïpiruni. Nájkiruka ísïika no kénditasïndi sïraata enga pulmonicha no sési úkuajka, komu ima ambe enga uaaka eska nema kánseri pʼiuaka.

[Rekuadruecha/Imajeni]

ENGAJTSÏ UÉJAKA NEMANI JARHUATANI

● Ambakiti ambe eratse je. Sánderu sésisti engajtsï arhiaka imani enga jánguarhintani jaka para nóteru itsutania eska sési úxaka ka eska méntkisï xukani jarhani. ­Úpiringajtsï uandani “Ménderu uénta. Míteska eskari uaaka” i ambe sánderu jarhuajpesïndi eska uandani “¡Ménderuri itsutaskia!”.

● Kurhangutspi je. Jánguarhinta je tekaakuntani ima kʼuiripuni engaksïni no sési arhiaka. Úpiringajtsï uandani “Kurhangusïnga eska no fásiliska, joperu tsitisïnga exeni eskari jánguarhintaxaka”. Asï méni arhi je ­“Sánderuri no sóntku ikiasïrenga engari itsutenga”.

● Jánguarhinta je ambakiti amigu máeni. Biblia arhisïndi: “Ambakiti amigu ma méntkisï uékpisïndi, ka ermanu máesti enga andajpenuka para jiáni enga uandanhiata jauaka” (Proverbios 17:17). Ísï jimbo, “méntkisï” jánguarhinta je tekaantstini ka sési kámpini, no ariparini na jandora o na enga pʼikuarherani jauaka ima kʼuiripu.