Esanduuko y’Ekiragaano Nikyo Kiki?

Eky’okugarukamu kuruga omu Baibuli

Esanduuko y’ekiragaano likaba liri lyahurro erirukwera erikaba likozerwe Abaisaleri kusigikirra ha kiragiro kya Ruhanga n’omulingo yagonzaaga lisisane. Yayahurwamuga “ebyobwakaiso,” kandi ebi nibyo Ebiragiro Ikumi ebyali bihandiikirwe ha bibbali by’amabaale bibiri.—Okuruga 25:8-10, 16; 31:18.

● Omulingo yakozerwe. Esanduuko ekaba eraihire kwingana emikono 2.5, egalihire kwingana omukono 1.5, kandi kuruga hansi kuhika haiguru ekaba eraihire kwingana omukono 1.5. Ekaba ekozerwe omu muti omusisa kandi ekaba eswekerwe ezaabu omunda n’aheeru, kandi nomugoma gwayo gwali gukozerwe kurungi. Ekifundikizo kyayo kikaba kikozerwe omu zaabu kandi haiguru yakyo hakaba haroho bakerubi abaali bakozerwe omu zaabu. Bakerubi banu baali nibarorangana kandi amapapa gaabo gaali geyanjaire kuswekerra ekifundikizo. Esanduuko ekaba ine empeta inna ezaali zisiigirwe ezaabu kandi zateekwa eruguru y’amaguru gaayo. Emihini ebiri ey’esiigirwe ezaabu ekateekwa omu mpeta kandi yakozesebwaga kuhimba Esanduuko.—Okuruga 25:10-21; 37:6-9.

● Nambere Yaikaraga. Ha kubanza Esanduuko ekaba n’eyahurwa omu Kiikaro Ekirukukira Okwera omu heema y’okutangatanganiramu ey’ekaba n’esobora kuhimbwa kandi eyakozerwe hamu n’Esanduuko. Ekiikaro Ekirukukira Okwera kyali kyahukanizibwemu orutimbi kitarukurorwa banyakatagara hamu n’abantu abandi. (Okuruga 40:3, 21) Nyakatagara Omukuru nuwe wenka yaikirizibwaga kutaaha omu kiikaro kinu kurora Esanduuko omurundi gumu buli mwaka ha Kiro eky’Okulihirra. (Ebyabalevi 16:2; Abaheburaniya 9:7) Hanyuma, Esanduuko ekatwarwa omu Kiikaro Ekirukukira Okwera omu yekaru ya Sulemani.—1 Ekyabakama 6:14, 19.

● Ekigendererwa. Esanduuko y’Ekiragaano yakoraga nk’eryahurro ly’ebintu ebirukwera ebyaijukyaaga Abaisaleri endagaano Ruhanga eiyakozere nabo ha Rusozi Sinai. Ekindi, ekaba ine omugaso gw’amaani ha kijaguzo ky’Ekiro ky’Okulihirra.—Ebyabalevi 16:3, 13-17.

● Ebyali birumu. Ebibbali by’amabaale agaali gahandiikirweho Ebiragiro Ikumi nibyo byabandize kuteekwa omu Sanduuko. (Okuruga 40:20) ‘Omwigo gwa Aroni ogwamezere’ hamu n’ekibindi eky’ezaabu ekyali kirumu emanu nabyo bikongerwamu. (Abaheburaniya 9:4; Okuruga 16:33, 34; Okubara 17:10) Nikizooka ngu obwire bukahika ekibindi n’omwigo baabihamu habwokuba Esanduuko obubaali nibagitwara omu yekaru byali bitarumu.—1 Ekyabakama 8:9.

● Omulingo yatwarwaga. Esanduuko ekaba esemeriire kuhimbwa Abalevi h’amabega gaabo nibakozesa emihini ey’ekaba ekozerwe omu musisa. (Okubara 7:9; 1 Ekyebyomubusinge 15:15) Emihini yaikaraga ha Sanduuko obwire bwona nukwo Abalevi batakwata ha Sanduuko. (Okuruga 25:12-16) “Orugoye orwenyigamo” rundi orutimbi orwabaganizaamuga Ekiikaro Ekirukwera n’Ekiikaro Ekirukukira Okwera rwakozesebwaga kusweka Esanduuko obuyabaga n’etwarwa.—Okubara 4:5, 6. a

● Eky’ekaba n’ekikiirra. Esanduuko ekaba n’ekikiirra okubaho kwa Ruhanga. Ekyokurorraho, ekicu ekyaswekere Esanduuko omu Kiikaro Ekirukukira Okwera na ha nkambi z’Abaisaleri, kaali kokurorraho akaayolekaga okubaho kwa Yahwe n’emigisa ye. (Ebyabalevi 16:2; Okubara 10:33-36) Ekindi, Baibuli egamba ngu Yahwe “[akaikarra] hagati yabakerubi,” obu n’emanyisa bakerubi ababiri abaali bali ha kifundikizo ky’Esanduuko. (1 Samuiri 4:4; Zabuli 80:1) Nahabweki, bakerubi abo baali nibakikiirra ekigaali kya Yahwe. (1 Ekyebyomubusinge 28:18) Habwokuba Esanduuko ekaba n’ekikiirra ekintu ekikuru muno, Omukama Daudi akahandiika n’agamba ngu Yahwe ‘aikara Sayuni’ hanyuma y’okutwarayo Esanduuko.—Zabuli 9:11.

● Omulingo ebazibwaho. Baibuli ekozesa ebigambo bingi obw’eba n’ebazaaho eryahurro linu erirukwera. Ebigambo nka “esanduuko eyobwakaiso,” “esanduko eyekiragano,” “esanduko ya [Yahwe],” hamu ‘n’esanduko ey’obusobozi bwawe [Yahwe].’—Okubara 7:89; Yosuha 3:6, 13; 2 Ekyebyomubusinge 6:41.

Ekifundikizo ky’Esanduuko kikaba nikyetwa “entebe eyokuganyira.” (1 Ekyebyomubusinge 28:11.) Ekigambo kinu nikyoleka omugaso ogw’embaganiza ogw’ekifundikizo ha Kiro ky’Okulihirra, nambere nyakatagara omukuru owa Isaleri yamisirraga esagama ey’ebisoro ebyabaga bihairweyo mu maiso g’ekifundikizo nenyuma yakyo. Ebintu binu ebyakorwaga nyakatagara omukuru byalihirraga ebibi bye n’eka ye otwaliiremu n’eby’ekitebe kya Isaleri kyona.”—Ebyabalevi 16:14-17.

Esanduuko y’Ekiragaano ekyaliyo na kasumi kanu?

Busaho bwakaiso bwona oburukwoleka ngu ekyaliyo. Baibuli eyoleka ngu Esanduuko y’Ekiragaano tekyayetaagisa habwokuba endagaano ey’ekaba ine akakwate nayo, omu kiikaro kyayo hakagarukamu “ekiragano ekihyaka,” ekirukusigikirra ha kihongwa kya Yesu. (Yeremiya 31:31-33; Abaheburaniya 8:13; 12:24) Egi niyo ensonga habwaki Baibuli yarangire ngu hakubaireho akasumi nambere esanduuko y’ekiragaano eriba etakyaroho, kandi abantu ba Ruhanga tibakuhuliire ngu neyetaagwa.—Yeremiya 3:16.

Omu kwolekwa okwahairwe omukwenda Yohana hanyuma y’okutandikaho ekiragaano ekihyaka, Yohana akarora esanduuko y’ekiragaano omu iguru. (Okusuku’rwa 11:15, 19) Esanduuko enu ey’akokurorraho n’ekikirra okubaho kwa Ruhanga n’omugisa oguyahaire ekiragaano ekihyaka.

Esanduuko ekaba erumu amaani agatali ga buli kiro?

Nangwa. Kuba n’esanduuko y’ekiragano tikyarugamuga obusinguzi. Ekyokurorraho, Abaisaleri bakaba bali n’Esanduuko obubaali nibarwanisa orubuga rwa Ai, baitu nabwo bakasingurwa habwokuba omu hali bo atalinde obwesigwa. (Yosuha 7:1-6) Hanyuma, bakongera baasingurwa Abafirisiti n’obukiraaba ngu baali bagenzere n’esanduuko y’ekiragaano omu bulemu. Okusingurwa oku kukabaho habw’obubi bw’abanyakatagara ba Isaleri Hofuni na Finehasi. (1 Samuiri 2:12; 4:1-11) Abafirisiti bakanyaga Esanduuko omu bulemu obu, baitu Ruhanga akabaleetera emihito kuhikya obubaagigarwire omu Isaleri.—1 Samuiri 5:11–6:5.

Ebyafaayo by’esanduuko y’ekiragaano

Omwaka (Y.A.)

Ekyabaireho

1513

Esanduuko ekorwa Bezaleri n’abakonyezi be obu nibakozesa ebintu ebyahairweyo Abaisaleri.—Okuruga 25:1, 2; 37:1.

1512

Etongozebwa Musa otwaliremu n’eheema hamu n’obwanyakatagara.—Okuruga 40:1-3, 9, 20, 21.

1512—Hanyuma y’omwaka 1070

Etwarwa omu biikaro ebirukwahukana.—Yosuha 18:1; Ekyabacwi 20:26, 27; 1 Samuiri 1:24; 3:3; 6:11-14; 7:1, 2.

Hanyuma y’omwaka 1070

Omukama Daudi agireeta Yerusalemu.—2 Samuiri 6:12.

1026

Etwarwa omu yekaru ya Sulemani.—1 Ekyabakama 8:1, 6.

642

Omukama Yosiya agigarra omu yekaru.—2 Ekyebyomubusinge 35:3. b

Omwaka 607 gutakahikire

Nikizooka ngu ekaba emazire kwihibwa omu yekaru. Habwokuba terukubazibwaho n’omu bintu ebyatwairwe omu Baburoni yekaru obuyahwerekereziibwe omu 607 Y.A. rundi ebintu ebi obubyagarwirwe omu Yesusalemu.—2 Ekyabakama 25:13-17; Ezera 1:7-11.

63

General Pompey owa Roma arangirra ngu ebuzire hanyuma y’okusingura Yerusalemu n’okurambura Ekiikaro Ekirukukira Okwera omu yekaru. c

[OBUGAMBO OBULI HANSI]