Genda ha biroho

Genda ha rukarra rw'ebirumu

Kusoborra Ebigambo Ebya Baibuli Ebimu

A B D E G I K M N O S T Y

A

  • Abasamaliya.

    Ha kubanza, ekigambo kinu kikaba nikimanyisa Abaisaleri ab’omu bukama obw’enganda ikumi ez’omu bukiizi bw’obulyo, baitu hanyuma y’Abaasura kusingura Samaliya omu mwaka 740 Y.A., kikatwarramu n’abanyamahanga abaaleserwe Abaasura. Omu kasumi ka Yesu, ibara linu likaba litaine kakwate n’oruganda rwona rundi eby’obulemi baitu likaba liine akakwate n’ekitebe ky’ediini ekikaba kiri haihi na Sekemu eya kara hamu na Samaliya. Abantu abakaba bali omu kitebe ky’ediini eki bakaba baine enyikiriza ezimu ezikaba nizahukanira kimu n’ez’ediiini ey’Ekiyudaaya.​—Yoh 8:48.

B

  • Bamalaika.

    Kiruga omu kigambo eky’Oruheburaniya mal·ʼakhʹ hamu n’eky’Oruyonaani agʹge·los. Ebigambo ebi byona nibimanyisa “omutumwa” baitu obu kikozesebwa kubazaaho abatumwa ab’ebihangirwe eby’omwoyo, ekigambo “malaika” nikyo kikozesebwa. (Kub 16:7; 32:3; Yak 2:25; Kus 22:8) Bamalaika bali byahangirwe eby’omwoyo eby’amaani, kandi Ruhanga nubo yabandize kuhanga atakahangire abantu. Ekindi, omu Baibuli beetwa “emitwaro n’emitwaro abarukwera,” “abaana ba Ruhanga,” kandi “enyunyuuzi eza nyenkyakara.” (Bir 33:2; Yob 1:6; 38:7; Yud 14) Batahangwe n’obusobozi obw’okuzaara bamalaika abandi, baitu bakahangwa omu-omu. Omuhendo gwabo niguhingura omu bukaikuru kikumi. (Dan 7:10) Baibuli eyoleka ngu buli malaika aine ibara kandi baine emiringo erukwahukana, baitu n’obwebundaazi banga kuramibwa, kandi abarukukira obwingi tibabaza amabara gaabo. (Kub 32:29; Luk 1:26; Kus 22:8, 9) Baine ebitiinisa ebirukwahukana kandi baheebwa obujunaanizibwa oburukwahukana, nk’okuheereza omu maiso g’ekitebe kya Yahwe, kutwara obutumwa bwe, kukonyera abaheereza ba Yahwe abali omu nsi, bahikiiriza emisango Yahwe ei aba acwire, kandi basagika n’omulimo ogw’okutebeza amakuru amarungi. (2Bakam 19:35; Zab 34:7; Mat 4:11; Luk 1:30, 31; Kus 5:11; 14:6) Omu kasumi ak’omumaiso nibaija kusagika Yesu omu kurwana obulemu obw’Amagedoni.​—Kus 19:14, 15.

  • Berezebbabbu.

    Ekikubyo ekiheebwa Sitaani, mukuru, rundi omulemi wa badaimooni. Ekigambo kinu nikisobora kuba kyarugire omu kigambo Bbaali-zebbabbu, kandi nuwe Bbaali Abafirisiiti ou baaramyaga omu Ekurooni.​—2Bakam 1:3; Mat 12:24.

D

  • Daimooni.

    Nibyo ebihangirwe ebitarukurorwa ebinyakuli myoyo emibi kandi ebiine amaani maingi agatali ga buli kiro. Omu Okubanza 6:2 ebihangirwe binu nibyetwa “abaana ba Ruhanga ow’amananu” kandi omu Yuda 6 nibyetwa, “bamalaika.” Bitahangwe biri bibi; oihireho bakaba bali bamalaika abaayefoire abanyanzigwa ba Ruhanga kuraba omu kumujeemera omu kasumi ka Nuha, kandi baayeteeranizaaho Sitaani omu kuhakaniza Yahwe.​—Bir 32:17; Luk 8:30; Ebik 16:16; Yak 2:19.

  • Dekapoli.

    Guruupu y’embuga ez’omu Buyonaani, eyabamuga embuga ikumi (Ekigambo ky’Oruyonaani deʹka, nikimanyisa “ikumi,” kandi poʹlis, “orubuga”). Dekapoli likaba liri ibara ly’ekicweka ekiri burugaizooba bw’Enyanja ya Galiraaya hamu n’Ekyambu Yorudaani, nambere embuga ezirukukira obwingi zikaba ziri. Omu mbuga zinu nuho hakaba nihakira kusangwa eby’obuhangwa by’abantu ba Buyonaani, kandi zakolerwamuga muno eby’obusuubuzi. Yesu akaraba omu kicweka kinu, baitu busaho kyahandiikirwe kyona ekirukwoleka ngu akabungira n’oburwakuba rumu ha mbuga zinu.​—Mat 4:25; Mar 5:20.

  • Diabolos.

    Ekigambo ekikozesebwa omu Byahandiikirwe eby’Ekikristaayo eby’Oruyonaani kusoborra Sitaani kiki eki ali. Ayetwa Diabolos ekirukumanyisa omuhangirizi, habwokuba nuwe akyakizireyo kubaza ebisuba, kuhangirra Yahwe, n’okusiiga enziro ekigambo Kye ekirungi, hamu n’ibara Lye erirukwera.​—Mat 4:1, rora obugambo obuli hansi; Yoh 8:44, rora obugambo obuli hansi; Kus 12:9.

  • Durakima.

    Omu Byahandiikirwe eby’Ekikristaayo eby’Oruyonaani, ekigambo kinu kikozesebwa kumanyisa ekinusu eky’efeeza eky’Abayonaani, kasumi ako kikaba nikiremeera guraamu 3.4 (0.109 oz t).​—Mat 17:24.

E

  • Ebigenge; Omugenge.

    Oburwaire obw’amaani obukwata ha mubiri. Oburwaire obw’ebigenge oburukubazibwaho omu Byahandiikirwe nibwahukanaho n’oburwaire obu tumanyire kasumi kanu, habwokuba bwo tibwakwataga abantu bonka, baitu bwakwataga engoye n’amaju. Omuntu anyakurwaire ebigenge ayetwa omugenge.​—Lev 14:54, 55; Luk 5:12.

  • Ebiragiro.

    Enyuguta ey’okubanza obu eba eri nkooto, ekigambo kinu kikira kumanyisa Ebiragiro bya Musa rundi ebitabu bya Baibuli bitaano eby’okubanza. Enyuguta ey’okubanza obu eba eri ntaito, nikisobora kumanyisa bimu ha Biragiro bya Musa rundi omusingi gw’ekiragiro.​—Kubar 15:16; Bir 4:8; Mat 7:12; Bag 3:24.

  • Ebisunga.

    Nibyo ebisusu ebibaganizibwa n’enjuma ez’okulya omu bwire bw’okuhuura n’okusegesa. Ekigambo ebisunga obwire obumu kikozesebwa kumanyisa ekintu ekitaine mugaso kandi ekitarukwetaagwa.​—Zab 1:4; Mat 3:12.

  • Eby’ensita ebirukwera.

    Kiri kicweka eky’ekigendererwa kya Ruhanga ekiruga hali uwe, kiikara kitamanyirwe kuhikya akasumi Ruhanga akaarora ngu kahikire kandi akimanyisa abo bonka abaaba acwiremu kukimanyisa.​—Mar 4:11; Bak 1:26.

  • Ebyahandiikirwe.

    Ebihandiiko ebirukwera eby’Ekigambo kya Ruhanga. Ekigambo kinu kisangwa omu Byahandiikirwe eby’Oruyonaani eby’Ekikristaayo honka.​—Luk 24:27; 2Tim 3:16.

  • Ebyamahano; Ebikorwa ebirukuhuniiriza.

    Ebikorwa ebirukuhuniiriza omuntu ebi atasobora kukora omu maani ge. Bikorwa omu maani agatali ga buli kiro. Obwire obumu omu Baibuli ebigambo “obwokurorraho,” hamu ‘n’ebirukuhuniiriza’ biine amakuru nugo gamu.​—Mat 11:20; Ebik 4:22; Baheb 2:4.

  • Edinaali.

    Ekinusu ky’Abarooma eky’efeeza ekikaba nikiremeera nka guraamu 3.85 (0.124 oz t) kandi kikaba kiroho ekisisani kya Kaisaali ha rubaju rumu. Gukaba guli musaara ogw’ekiro kimu ogwaheebwa omukozi kandi kikaba kiri kinusu Abayudaaya eki baahaga Abarooma nk’omusoro.​—Mat 22:17; Luk 20:24.

  • Ekihongwa Ekyokeze.

    Ekihongwa eky’ekisoro ekyayokebwaga kyona ha kyoto nikiheebwayo hali Ruhanga. Busaho kicweka ky’ekisoro (ente enimi, entaama empaya, embuzi empaya, eriiba, rundi enduka ento) ekyayahurwaga ogu ayabaga akihaireyo.​—Kurug 29:18; Lev 6:9; Mar 12:33; Baheb 10:6.

  • Ekikoligo.

    Ekiti ekyateekwaga ha mabega g’omuntu, kiboherweho ebintu ebirukulemeera ha rubaju rumu n’orubaju orundi, rundi orubbaho orwateekwaga omu bikya eby’ebisoro bibiri ebisibirwe hamu (kukira muno ente) kusika ebyoma ebyakozesebwaga kulima rundi kusika ekigaali. Habwokuba abairu baakiraga kukozesa ebikoligo kuhimbiraho ebintu ebirukulemeera muno, ekikoligo kikakozesebwa omu mulingo ogw’akokurorraho kwoleka kuba omwiru rundi kuba hansi y’obusobozi bw’omuntu ondi, kumigirizibwa hamu n’okubonabonesebwa.​—Lev 26:13; Mat 11:29, 30.

  • Ekiro eky’okuteekaniza.

    Ibara ly’ekiro Sabbiti etakahikire, nambere Abayudaaya baateekanizaaga ebirukwetaagisa. Ekiro eki kyahwahoga hanyuma y’izooba kugwa kandi kasumi kanu ekiro eki nikimanywa nka Kyakataano, obwire nambere Sabbiti yatandikaga. Omu kasumi k’Abayudaaya ekiro kyatandikaga rwebagyo kuhika rwebagyo orundi.​—Mar 15:42; Luk 23:54.

  • Emanu.

    Ebyokulya Abaisaleri ebi baakiraga kulya omu myaka 40 ei baamazire omu irungu. Byabaheebwaga Yahwe. Omu mulingo gw’ekyamahano, byaijaga hansi y’orume kandi byabaheebwaga buli nyenkyakara oihireho ha kiro kya Sabbiti. Abaisaleri obu baagirozere habw’omurundi ogw’okubanza bakagamba bati, “Kiki kinu?” rundi, omu Ruheburaniya, “man huʼ?” (Kurug 16:13-15, 35) Yesu na uwe akabazaaho emanu omu mulingo gwakokurorraho.​—Yoh 6:49, 50.

  • Emanyikirizo.

    Ekintu ekyakozesebwaga kutaho elaama (kukira muno ha ibumba rundi ha nkwansi) kwoleka ngu ekintu kiine mukama wakyo, ekintu eki kihikire, rundi ngu endagaano ehikire kandi eki kyatangaga kusumurra ebihandiiko rundi ebintu ebindi ebitairweho emanyikirizo, otwaliremu enyigi n’ebituuro. Emanyikirizo eza kara zaakwolerwahoga ekintu ekigumire (nk’ibaale, isanga, rundi ekiti) kihandiikirweho enyuguta rundi obwokurorraho. Emanyikirizo ekozesebwa omu mulingo gwakokurorraho kwoleka ngu ekintu kigumiibwe kandi kihikire, kwoleka ngu kiine mukama wakyo, n’okwoleka ekintu ekiserekerwe rundi eky’ensita.​—Mat 27:66; Yoh 6:27; Bef 1:13; Kus 5:1; 9:4.

  • Engeso Ezijunzire.

    Kiihwa omu kigambo ky’Oruyonaani a·selʹgei·a, ekiine akakwate n’ebikorwa ebirukucwa ebiragiro bya Ruhanga kandi ebirukwoleka omutima ogujunzire rundi enteekereza ey’obujeemu; ekyoleka okutateekamu ekitiinisa rundi kujooga obusobozi, ebiragiro, n’endengo za Ruhanga. Ekigambo kinu tikirukutwarramu ebibi ebitali by’amaani.​—Bag 5:19; 2Pet 2:7.

  • Entebe ey’okucweramu omusango.

    Kikaba kiri kituuti ekiraihire ekyabaga aheeru, kandi ekiroho amatembero nambere abakuru baikarraga kubaliza ekitebe ky’abantu kandi nibabagambira encwamu ezikozerwe. Ebigambo “entebe ya Ruhanga ey’okucweramu omusango” hamu ‘n’entebe ya Kristo ey’okucweramu omusango,’ bikozesebwa omu mulingo gwakokurorraho kumanyisa entekaniza ya Yahwe ey’okucwera abantu omusango.​—Bar 14:10; 2Kol 5:10; Yoh 19:13.

G

  • Gehena.

    Ibara ery’Oruyonaani ery’Ekihanga ekya Hinomu, omu bukiizi bw’obulyo obwa bugwaizooba bwa Yerusalemu eya kara. (Yer 7:31) Kikabazibwaho omu bunabbi nk’ekiikaro nambere emitumbi yaakunagirwe. (Yer 7:32; 19:6) Busaho bwakaiso oburukwoleka ngu ebisoro rundi abantu baanagwaga omu Gehena kwokebwa nibarora rundi kubonabonesebwa. Nahabweki ekiikaro kinu tikisobora kukiikirra ekiikaro ekitarukurorwa nambere abantu babonabonesebwa omu murro habw’ebiro n’ebiro. Oihireho, Yesu n’abegeswa be bakakozesa ekiikaro kinu nk’akokurorraho ak’okuhwerekerra kimu kandi oku nukwo “okufa okwakabiri.”​—Kus 20:14; Mat 5:22; 10:28.

I

  • Ihembe.

    Kimanyisa amahembe ag’ebisoro agaakozesebwaga nk’ebintu eby’okunyweramu, kwahuramu amagita, kwahuramu bwino hamu n’amagita ag’okwesiiga. Kandi gaakozesebwaga nk’ebikwato ebyokukozesa omu kuzina rundi kumanyisa obutumwa. (1Sam 16:1, 13; 1Bakam 1:39; Ez 9:2) Ekigambo “ihembe” kikira kukozesebwa omu mulingo gwakokurorraho kumanyisa amaani, kusingura, n’obusinguzi.​—Bir 33:17; Mik 4:13; Luk 1:69.

  • Isorrokaniro.

    Ekigambo kinu nikimanyisa “kwesorooza hamu rundi abantu abesoroize hamu,” baitu omu byahandiikirwe ebirukukira obwingi, kimanyisa ekyombeko nambere Abayudaaya baayesoroolezaaga kusomerwa Ebyahandiikirwe, kwegesebwa, kutebeza, n’okusaba. Omu kasumi ka Yesu, buli tawuni entaito ekaba erumu isorrokaniro, kandi embuga enkooto zikaba ziine amasorrokaniro agarukuhingura hali limu.​—Luk 4:16; Ebik 13:14, 15.

  • Izobu.

    Ekimera ekiine amataagi n’amababi amarungi, ekyakozesebwaga kumiisa esagama rundi amaizi ha mikoro ey’okwezebwa. Ebigambo eby’Oruyonaani n’Oruheburaniya nibisobora kutwarramu ebimera ebirukwahukana. Nikisobora kuba ngu izobu erukubazibwaho omu Yohana 19:29, niyo egi eyakuraga ekaraiha muno kandi ekaba n’ekiti ekiraihire ekisobora kuteekwaho siponji enyakurumu amaarwa agarukusarra kuhika ha munwa gwa Yesu.​—Baheb 9:19.

K

  • Kaisaali.

    Ibara ly’eka y’Abarooma eryafookere kitiinisa ky’abalemi Abarooma. Baibuli ebazaaho Augusito, Tiberiyo, hamu na Kuraudio n’ekozesa amabara gaabo, n’obu kiraaba ngu ibara lya Nero tirirukubazibwaho, ekitiinisa Kaisaali, na uwe kikozesebwa kumubazaaho. Ekigambo “Kaisaali” kyongera kikozesebwa omu Byahandiikirwe eby’Oruyonaani eby’Ekikristaayo kukiikirra obusobozi obw’abalemi rundi ihanga.​—Mar 12:17; Ebik 25:12.

  • Kristo.

    Ekitiinisa kya Yesu, kuruga omu kigambo ky’Oruyonaani Khri·stosʹ, ekiine amakuru nugo gamu n’ekigambo eky’Oruheburaniya ekihindurwa nka “Masiya,” rundi “Ow’aseeserweho Amagita.”​—Mat 1:16; Yoh 1:41.

  • Kurahira.

    Okuraganiza omuntu oku akora hali Ruhanga naamuraganiza ngu naija kukora ekintu, kuhayo ekisembo rundi ekihongwa, kutaaha obuheereza obumu rundi kwerekesa ebintu ebimu ebitarukucwa ebiragiro.​—Mat 5:33.

  • Kuseesaho amagita.

    Omu Ruheburaniya, ekigambo kinu kimanyisa “kusiiga amagita.” Amagita gaasiigwaga omuntu rundi ekintu kwoleka ngu omuntu ogu rundi ekintu eki kihairweyo habw’obuheereza obw’embaganiza. Omu Byahandiikirwe eby’Ekikristaayo eby’Oruyonaani, ekigambo kinu kikozesebwa obukirukuhika ha kuseeswaho omwoyo ogurukwera hali abo abakomerwemu, abaine okunihira okw’okugenda omu iguru.​—Kurug 28:41; 1Sam 16:13; Luk 4:18; Ebik 10:38; 2Kol 1:21.

M

  • Mairo.

    Ekipimo eky’orugendo ekirukubazibwaho omurundi gumu gwonka omu Byahandiikirwe eby’Oruyonaani eby’Ekikristaayo omu Matayo 5:41, nikisobora kuba nikimanyisa mairo y’Abarooma ey’ekaba ninganaingana mita 1,479.5 (fuuti 4,854). Ekigambo “mairo” kikozesebwa emirundi endi esatu omu Luka 24:13, Yohana 6:19, hamu n’omu Yohana 11:18, kandi emirundi egi yoona nikimanyisa mairo eyahindwirwe kuruga omu kipimo ekirukwetwa sitadiya ekikaba kiri omu bihandiiko eby’okubanza.

  • Masiya.

    Ekigambo kinu kiruga omu kigambo ky’Oruheburaniya ekirukumanyisa “ow’aseeserweho amagita” rundi “ogu ow’aseeserweho amagita.” “Kristo” kigambo eky’Oruyonaani ekiine amakuru nugo gamu.​—Dan 9:25; Yoh 1:41.

  • Miira.

    Amakamba agarukuboya kurungi agaihwaga omu miti erukwahukana ey’amahwa rundi omu buti obutaito obw’ekika ekirukwetwa Commiphora. Miira kikaba kiri kimu ha birungo ebyateekwaga omu magita agarukwera agaaseeswaga ha muntu. Gaakozesebwaga kuboyesa ebintu nk’engoye, rundi ebitabu eby’okubyamamu, kandi yateekwaga omu magita ag’okukozesa masaaji n’ag’okwesiiga ha mubiri. Yataburwaga omu maarwa kugafoora agarukusarra muno. Ekindi, miira yakozesebwaga kuteekaniza emitumbi etakaziikirwe.​—Kurug 30:23; Nfu 7:17; Mar 15:23; Yoh 19:39.

  • Mina.

    Omu Byahandiikirwe eby’Oruyonaani eby’Ekikristaayo, mina ekaba ninganaingana na durakima 100. Kandi ekaba neeremeera kwingana guramu 340 (10.9 oz t).​—Luk 19:13.

N

  • Naadi.

    Amagita ag’omuhendo mwingi agarukutukura kandi agarukuboya muno, agaihwaga omu kimera ekirukumanywa nka spikenard (Nardostachys jatamansi). Habwokuba gakaba ga sente nyingi, gaakiraga kutaburwa n’amagita agandi agatarukugaingana oburungi, kandi obwire obumu baagacupuraga. Marako na Yohana boona bakagamba ngu amagita ga naadi “agatatabwirwemu kintu ekindi kyona” nugo gaaseeserwe hali Yesu.​—Mar 14:3; Yoh 12:3.

O

  • Obugenyi obw’Obusiisira.

    Ahandi bwetwa Obugenyi obw’Enkande. Bwabahoga omu kwezi kwa Esanimu 15-21, okwezi okw’Abaheburaniya. Bwabaga bw’okujaguza amagesa ha kumalirra kw’omwaka ogw’eby’obulimi omu Isaleri, kandi kaabaga kasumi ak’okusemererwa n’okusiima Yahwe habw’okuha ebirimwa byabo emigisa. Omu kasumi k’obugenyi, abantu baikaraga omu nkande rundi omu busiisira kwijuka akasumi obu baarugire Misiri. Kandi bukaba buli bumu ha bugenyi obw’emiringo esatu obwayetagisaaga abasaija kugenda Yerusalemu kubujaguza.​—Lev 23:34; Ezr 3:4; Yoh 7:2.

  • Obugenyi obw’Okuhayo Yekaru.

    Ekiro ekyabahoga buli mwaka, kwijuka okusemeza kwa yekaru hanyuma ya Antiochus Epiphanes kugisiisa. Kujaguza kunu kwatandikaga omu kwezi kwa Kisireevu 25 kandi kwamaraga ebiro munaana.​—Yoh 10:22.

  • Obusiihani rundi ebikorwa eby’orwanju.

    Ekigambo obusiihani ekikozesebwa omu Byahandiikirwe kihindurwa kuruga omu kigambo eky’Oruyonaani Por·neiʹa ekirukumanyisa ebikorwa ebimu eby’okuteerana Ruhanga ebi atanga. Nibitwarramu kuteerana n’omuntu ou otali na uwe omu buswere, obwamalaaya, kuteerana otali omu buswere, obukuuhya, hamu n’okuteerana n’ebisoro. Ekigambo obusiihani kikozesebwa omu mulingo ogwakokurorraho omu kitabu ekya Okusuku’rwa kubazaaho omukazi omusiihani omu by’ediini arukwetwa “Baburoni Orukuru,” kwoleka omulingo akoragana n’abalemi ab’ensi enu kusobora kutunga obusobozi n’eby’obuguuda.​—Kus 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Ebik 15:29; Bag 5:19.

  • Okubaho.

    Omu nkarra ezimu omu Byahandiikirwe eby’Oruyonaani eby’Ekikristaayo, ekigambo kinu kikozesebwa kusoborra okubaho kwa Yesu Kristo nk’Omukama w’Obukama bwa Masiya, kurugira kimu obu yaikaliziibwe ha ntebe ey’Obukama kuhikira kimu omu biro ebya ha mpero eby’obusinge bunu. Okubaho kwa Kristo tikurukumanyisa ngu w’okwija kandi hanyuma y’akasumi kake agarukeyo, baitu nikutwara akasumi akaraihire.​—Mat 24:3.

  • Okubatizibwa; Okubatiza.

    Nikimanyisa “kwibika” hansi omu maizi. Yesu akaragira ngu abahondezi be basemeriire kubatizibwa. Ebyahandiikirwe byongera bibazaaho okubatiza kwa Yohana, okubatiza n’omwoyo ogurukwera, okubatiza n’omurro, hamu n’ebindi.​—Mat 3:11, 16; 28:19; Yoh 3:23; 1Pet 3:21.

  • Okuhikirra.

    Omu Byahandiikirwe, ekigambo kinu nikimanyisa ekihikire kusigikirra ha ndengo za Ruhanga ezirukukwata ha kihikire n’ekitahikire.​—Kub 15:6; Bir 6:25; Zef 2:3; Mat 6:33.

  • Okuhingurwaho.

    Buli bugenyi obwajaguzibwaga buli mwaka ha kiro kya 14 eky’okwezi kwa Abbibbu (hanyuma okwayeserwe Nisani) kwijuka okucungurwa kw’Abaisaleri kuruga Misiri. Kwajaguzibwaga kuraba omu kubaaga n’okwokya omwana gw’entaama (rundi ogw’embuzi), ebyalibwaga n’emikubi erukusarra hamu n’emigaati etatumbisiibwe.​—Kurug 12:27; Yoh 6:4; 1Kol 5:7.

  • Okusiiba.

    Kutalya ebyokulya byona habw’akasumi. Abaisaleri baasiibaga ha Kiro eky’Okulihirra, omu bwire obw’obujune, n’obu baabaga nibetaaga obukonyezi bwa Ruhanga. Abayudaaya bakatandikaho okusiiba okw’emirundi ena okwabahoga buli mwaka kwijuka ebintu ebibi ebyabahikireho omu byafaayo byabo. Abakristaayo tikirukubetaagisa kusiiba.​—Ezr 8:21; Is 58:6; Mat 4:2; 9:14; Luk 18:12; Ebik 13:2, 3; 27:9.

  • Okutoma.

    Obubaale rundi obubbaaho obutaito bwakozesebwaga kukora encwamu. Bwateekwaga omu rugoye rundi omu kibindi hanyuma nibabucikya. Akagurukamuga rundi akaihwamuga nuko baasigikirrahoga kukora encwamu. Baakiraga kubanza kusaba.​—Mat 27:35; Ebik 1:26.

  • Omugaati ogutatumbisiibwe.

    Nikimanyisa omugaati ogutarumu ekitumbisa.​—Bir 16:3; Mar 14:12; 1Kol 5:8.

  • Omuhanda gwa Suleimani.

    Omu yekaru ey’omu kasumi ka Yesu, gunu gukaba guli muhanda oguswekerwe orusu kandi ogukaba guli omu bugwaizooba obw’ezigati ey’aheeru eya yekaru, baingi baikirizaaga ngu ekicweka eki nikyo kyasigaireho kuruga ha yekaru ya Suleimani ei yayombere. Omu kiikaro eki Yesu akarabayo omu “kasumi ak’obutiti,” kandi n’Abakristaayo ab’okubanza nuho baayesoroolezaaga kuramya.​—Yoh 10:22, 23; Ebik 5:12.

  • Omuhandiiki.

    Omukoporozi w’Ebyahandiikirwe eby’Oruheburaniya. Nambere Yesu yaiziire omu nsi, kikaba kiri kitiinisa ky’abasaija abamu abakaba bamanyire kurungi Ebiragiro. Baahakanizaaga Yesu.​—Ezr 7:6; Mar 12:38, 39; 14:1.

  • Omuhito omwingi.

    Ekigambo ky’Oruyonaani “omuhito” kimanyisa obujune rundi okubonabona okuleetwa enyikara ezigumangaine muno. Yesu akabazaaho “omuhito omwingi” ogwakuhikire hali Yerusalemu hamu n’ogurukwija kuhika hali abantu omu kasumi ak’omumaiso ‘obu aliija omu kitiinisa.’ (Mat 24:21, 29-31) Paulo akabazaaho omuhito ogu nk’ekikorwa kya Ruhanga eky’okuhikirra hali “abo abatamanyire Ruhanga hamu n’abo abatarukworobera amakuru amarungi” agarukukwata hali Yesu Kristo. Okusuku’rwa esuura 19 n’eyoleka ngu Yesu nuwe arukwebembera ihe ery’omu iguru kurwanisa “ekisoro n’abakama ab’omu nsi n’amahe gaabo.” (2Bas 1:6-8; Kus 19:11-21) “Ekitebe ekingi” kyolekwa nikikiraho omuhito ogu.​—Kus 7:9, 14.

  • Omukono.

    Eky’okupimisa ekyakozesebwaga kupima oburaiha rundi obugazi ekikaba nikingana nk’okuruga ha nkokera kuhika ha nsonga y’ekyara ekya hagati. Abaisaleri baakiraga kukozesa omukono ogurukwingana nka 44.5 (rundi inci 17.5), baitu baakozesaaga n’eky’okupimisa eky’omukono ekiraihireho ekirukwingana nka sentimita, 51.8 (rundi inci 20.4).​—Kub 6:15; Mat 6:27; Luk 12:25; Kus 21:17.

  • Omukonwa.

    Nk’oku kiri, nikimanyisa omusaija anyakukonerwe rundi ou balaawire. Abasaija aba mulingo gunu baakiraga kukomwa kuheereza omu kikaali rundi kurolerra omugo n’abakazi b’omukama abandi. Ekigambo kinu kyakozesebwaga na ha musaija ayabaga atakonerwe, baitu ahairwe obujunaanizibwa obw’okukora omu kikaali ky’omukama. Ekigambo kinu kikozesebwa omu mulingo ogwakokurorraho kubazaaho abantu “abaayekonere bonka habw’Obukama,” kandi abo nubo abacwamu kutataaha obuswere nukwo baheereze Ruhanga omu bwijwire.​—Mat 19:12; Es 2:15; Ebik 8:27.

  • Omukwenda.

    Amakuru gonyini ag’ekigambo kinu nugo “ogu anyakutumirwe,” kandi kikozesebwa hali Yesu hamu n’abandi abamu abaatumirwe kuheereza abandi. Baitu kikira kukozesebwa muno h’abegeswa 12, Yesu wenyini abayakomeremu kumukiikirra.​—Mar 3:14; Ebik 14:14.

  • Omulinzi.

    Omuntu ow’alinda abantu rundi ebintu nukwo bitahikwaho akabi omu bwire bw’ekiro, kandi ow’asobora kumanyisa abandi kakuba habaho akabi. Abalinzi baakiraga kuba haiguru y’ebisiika by’orubuga rundi ha minaara nukwo basobole kurora abantu batakahikire haihi. Omu mahe, omulinzi akira kwetwa omuserikale.​—Mat 27:65; 28:4.

  • Omunyanazaleesi.

    Ibara eryahairwe Yesu, habwokuba akaba naaruga omu rubuga rwa Nazaleesi. Ibara linu nirisobora kuba liine akakwate n’ekigambo ky’Oruheburaniya “itaagi,” ekikozesiibwe omu Isaya 11:1. Ekigambo kinu kikakozesebwa na h’abahondezi be hanyuma.​—Mat 2:23; Ebik 24:5.

  • Omuti.

    Omuti ogusimbirwe nambere omuntu yahanikwaga. Gwakozesebwaga omu mahanga agamu kwitiraho omuntu rundi kuhanikaho omutumbi nukwo abandi barorreho rundi kumuswaza omu bantu. Abasiriya bakaba bali bakaali muno kandi obu baakwataga omuntu omu bulemu, baamucumitaga omu nda ye omuti ogusongoire niguturukira omu kifuba kandi nibamuhanika. Baitu omu Biragiro by’Abayudaaya, abantu abaakoraga ebibi eby’amaani, nk’okujuma Ruhanga, rundi kuramya ebisisani, baabanzaaga kubaita n’amabaale rundi nibabaita nibakozesa omulingo ogundi, kandi hanyuma emitumbi yabo ehanikwa ha nyomyo rundi ha miti, nukwo abandi barorreho. (Bir 21:22, 23; 2Sam 21:6, 9) Obwire obumu, Abarooma baasibiraga omuntu ha muti ali mwomeezi nibamulekaho kumara ebiro, nukwo afe omu mulingo gwa mporampora habw’obusaasi, iroho, enjara, na habw’omusana. Omu nyikara ezindi, emikono n’amaguru by’ogu arukujunaanwa baabiterraga emisumaali ha muti, nk’oku kyabaire hali Yesu. (Luk 24:20; Yoh 19:14-16; 20:25; Ebik 2:23, 36)

  • Omuzingo.

    Ekintu ekiraihire ekikozerwe omu ruhu rundi ebijuza, ekihandiikirwe ha rubaju rumu, kandi ekyazingirwaga ha kiti. Ebyahandiikirwe bikahandiikwa ha mizingo kandi nuho byakopororwaga, nikyo kikaba kiri kitabu omu kasumi Baibuli obu yahandiikirwe.​—Luk 4:17-20; 2Tim 4:13.

  • Omwana w’omuntu.

    Ekigambo kinu nikisangwa omu bitabu by’Enjiri emirundi nka 80. Kikozesebwa hali Yesu Kristo kandi kyoleka ngu kuraba omu kuzaarwa kwe okw’omubiri, akaba ali muntu kwo, hatali ekihangirwe eky’omwoyo ekijwaire omubiri kwonka. Ekigambo kinu kyongera kyoleka ngu Yesu yakuhikiiriize obunabbi oburukusangwa omu Danieri 7:13, 14. Omu Byahandiikirwe eby’Oruheburaniya, kikozesebwa hali Ezekyeri na Danieri, kwoleka embaganiza ekaba eri hagati yabo na Ruhanga ayabahaga obutumwa obu baarangirraga.​—Ez 3:17; Dan 8:17; Mat 19:28; 20:28.

  • Omwana wa Daudi rundi Mutabani wa Daudi.

    Ekigambo ekikirakukozesebwa hali Yesu, kwoleka ngu nuwe Omugwetwa w’ekiragaano ky’Obukama ekikaba kiine kuhikiirizibwa omuntu kuruga omu ruzaaro rwa Daudi.​—Mat 12:23; 21:9.

  • Omwoyo.

    Ekigambo ky’Oruheburaniya ruʹach n’eky’Oruyonaani pneuʹma, ebikira kuhindurwa ‘nk’omwoyo,’ biine amakuru maingi. Byona bimanyisa ekintu abantu ekibatasobora kurora baitu amaani gakyo nigaroorwa omu bintu ebirukubaho. Ekigambo ky’Oruheburaniya n’eky’Oruyonaani bikozesebwa kumanyisa (1) omuyaga, (2) obwomeezi obuli omu bintu ebyomeezi ebiri omu nsi, (3) enyehurra enyakuli omu mutima gw’omuntu ogw’akokurorraho, ey’emuleetera kubaza rundi kukora ebintu omu miringo erukwahukana, (4) ebigambo ebiterekerezebwa amaani agatarukurorwa, (5) ebihangirwe eby’omwoyo, hamu (6) n’amaani ga Ruhanga rundi omwoyo ogurukwera.​—Kurug 35:21; Zab 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.

  • Orubengo.

    Ibaale eryekulingiriire eryateekwaga haiguru y’ibaale erirukusisana nalyo kukozesebwa kusa engano. Hagati y’ibaale eri hansi, haabahoga akantu nambere ibaale erya haiguru lyayetororraga obu baabaga nibasa. Omu busumi obwa kara, abakazi baakozesaaga embengo omu maka. Nk’oku orubengo rwasobozesaaga amaka kutunga ebyokulya byabo ebya buli kiro, Ebiragiro bya Musa byatangaga omuntu kutwara orubengo rundi ensiinso nk’omusimbo. Embengo enkooto ezikozerwe omu mulingo nugwo gumu, zaayetorozebwaga ebisoro.​—Bir 24:6; Mar 9:42.

  • Orugonjo Orurungi; Orugonjo rwa Ruhanga.

    Ekiikaro ekisemiire muno rundi omusiri ogusemiire. Ekiikaro nk’eki eky’okubanza kikaba Adeni kandi Yahwe akagiteekaniriza abantu ab’okubanza. Yesu obu akaba naabaza n’omu h’abasaija enkozi z’ebibi ow’akaba ali ha rubaju rwe ha muti, akooleka ngu ensi niija kufooka orugonjo orurungi. Orugonjo orurungi orukubazibwaho omu 2 Abakolinso 12:4, nurwo rukwija kuba omu nsi omu kasumi ak’omumaiso kandi orurukubazibwaho omu Okusuku’rwa 2:7, nurwo orugonjo orw’omu iguru.​—Kiz 4:13; Luk 23:43.

  • Oruhu orwahurwamu amaarwa.

    Ecupa nambere amaarwa gaatekwaga ey’ekaba ekozerwe omu ruhu rw’ekisoro, nk’orw’embuzi rundi orw’entaama. Amaarwa gaatekwaga omu mpu empyaka habwokuba obu gaayeyongeraga kuhya gaaleetaga orwoya orwaleeteraga oruhu kuhaga. Empu empyaka zigaliha; baitu habwokuba ezikuzire tizisobora kugaliha, zaahulikaga orwoya obu rwayeyongeraga.​—Yos 9:4; Mat 9:17.

  • Orukurato Orukuru.

    Kooti enkuru ey’Abayudaaya omu Yerusalemu. Omu kasumi ka Yesu orukurato runu rukaba ruroho abantu 71, otwaliremu nyakatagara omukuru hamu n’abandi abaabaireho banyakatagara abakuru, abantu ab’omu maka ga banyakatagara abakuru, abakuru b’abantu, bakuru b’enganda, emitwe y’eka hamu n’abahandiiki.​—Mar 15:1; Ebik 5:34; 23:1, 6.

S

  • Sabbiti.

    Ekigambo kinu nikiruga omu kigambo ky’Oruheburaniya ekirukumanyisa “kuhuumura; kuleka.” Kiri kiro kya musanju omu wiiki ey’Abayudaaya (kuruga Kyakataano izooba limazire kugwa, kuhika Kyamukaaga izooba limazire kugwa). Ebiro ebindi omu mwaka ebikaba biri eby’ebijaguzo, otwaliremu omwaka gwa musanju hamu n’ogwa 50 nabyo byayetwaga sabbiti. Ha kiro kya Sabbiti busaho omulimo gwona ogwakorwaga, oihireho emirimo eyakorwaga banyakatagara omu kiikaro ekirukwera. Omu myaka ya Sabbiti itaka tiryalimwaga kandi Abaheburaniya bakaba batasemeriire kutonga bataahi baabo. Omu Biragiro bya Musa, ebiragiro ebirukukwata ha Sabbiti bikaba bitagumire kubyorobera, baitu mporampora abebembezi b’ediini bakaikara nibongeraho ebindi, kandi nambere akasumi ka Yesu kaahikiire kikaba nikigumira abantu kubyorobera.​—Kurug 20:8; Lev 25:4; Luk 13:14-16; Bak 2:16.

  • Samaliya.

    Rukaba ruli rubuga orukuru orw’obukama obw’enganda ikumi ez’omu bukiizi bw’emoso kumara emyaka nka 200, kandi likaba liri ibara ly’ekicweka eki kyona. Orubuga runu rukaba rwombekerwe ha rusozi orwine ibara niryo limu. Omu kasumi ka Yesu, Samaliya likaba liri isaza lya Rooma erikaba liri hagati ya Galiraaya ey’ekaba eri omu bukiizi bw’emoso, na Buyudaaya ey’ekaba eri omu bukiizi bw’obulyo. Yesu yakiraga kwetantara kutebeza omu kiikaro kinu obu yabaga omu ngendo ze, baitu obwire obumu yarabamuga naabaza n’abantu abakaba nibaikarayo. Petero akakozesa ekisumuruzo ekyakabiri eky’Obukama eky’akokurorraho, Abasamaliya obu baatungire mwoyo ogurukwera.​—1Bakam 16:24; Yoh 4:7; Ebik 8:14.

T

  • Taranta.

    Ekipimo ekirukukirayo obukooto omu bipimo Abaheburaniya baakozesaga kupima obulemeezi bw’ebintu n’omuhendo gwa sente. Ekaba neremeera kilo 34.2 (75.5 lb; 91.75 lb t; 1,101 oz t). Taranta y’Abayonaani ekaba eri ntaitoho, ekaba neremeera nka kilo 20.4 (44.8 lb; 54.5 lb t; 654 oz t).​—1Byom 22:14; Mat 18:24.

Y

  • Yahwe.

    Omu Empindura ey’Ensi Empyaka ey’Ebyahandiikirwe Ebirukwera ekozesa ibara “Yahwe” emirundi 237 omu Byahandiikirwe eby’Oruyonaani eby’Ekikristaayo. Encwamu ey’okuteekamu ibara lya Ruhanga ekasigikirra ha nsonga zinu:

    • 1. Kopi ez’Ebyahandiikirwe eby’Oruheburaniya ebyakozesebwaga omu kasumi ka Yesu hamu n’abakwenda, bikaba birumu enyuguta ina ez’Oruheburaniya ezirukukiikirra ibara lya Ruhanga ezirukumanya nka Tetragrammaton omu byahandiikirwe byona (kandi omu Ruheburaniya enyuguta zinu nizo יהוה).

    • 2. Omu kasumi ka Yesu n’abegeswa be, Ebyahandiikirwe eby’Oruheburaniya ebikaba bihindwirwe omu Ruyonaani nabyo bikaba birumu enyuguta ez’ibara lya Ruhanga.

    • 3. Ebyahandiikirwe eby’Oruyonaani eby’Ekikristaayo bibazaaho emirundi nyingi Yesu wenyini naakozesa ibara lya Ruhanga kandi byoleka ngu akalimanyisa n’abandi.—Yohana 17:6, 11, 12, 26.

    • 4. Nk’oku Ebyahandiikirwe eby’Oruyonaani eby’Ekikristaayo nabyo byateerekereziibwe omwoyo ogurukwera kandi byayongerwa ha Byahandiikirwe eby’Oruheburaniya ebirukwera, ibara Yahwe kubura ahonaaho omu Byahandiirwe ebi, kyakuzookere nk’ekitaine makuru.

    • 5. Omu Byahandiikirwe eby’Oruyonaani eby’Ekikristaayo ibara lya Ruhanga lihandiikirwe omu bugufu.—Okusuku’rwa 19:1, 3, 4, 6.

    • 6. Ebihandiiko eby’Abayudaaya ebya kara nibyoleka ngu Abayudaaya abaakara baakozesaaga ibara lya Ruhanga omu bihandiiko byabo.

    • 7. Abakugu abamu ha bya Baibuli, bagamba ngu nikizooka ngu ibara lya Ruhanga likaba nirisangwa omu Byahandiikirwe eby’Oruyonaani eby’Ekikristaayo, ebyajulizibwaga kuruga omu Byahandiikirwe eby’Oruheburaniya.

    • 8. Ibara lya Ruhanga nirisangwa omu Byahandiikirwe eby’Oruyonaani eby’Ekikristaayo omu mpindura ezindi eza Baibuli omu ndimi ezirukuhingura kikumi.

    eby’Ekikristaayo, ekigambo kinu kikozesebwa kusoborra okubaho kwa Yesu Kristo nk’Omukama w’Obukama bwa Masiya, kurugira kimu obu yaikaliziibwe ha ntebe ey’Obukama kuhikira kimu omu biro ebya ha mpero eby’obusinge bunu. Okubaho kwa Kristo tikurukumanyisa ngu w’okwija kandi hanyuma y’akasumi kake agarukeyo, baitu nikutwara akasumi akaraihire.​—Mat 24:3.

    Hataroho kugurukyagurukya, haroho ensonga ezirukwesigwa ezirukusigikirwaho kugarra ibara lya Ruhanga, Yahwe, omu Byahandiikirwe eby’Oruyonaani eby’Ekikristaayo. Eki nikyo kyonyini abahinduzi ab’Empindura ey’Ensi Empyaka ey’Ebyahandiikirwe Ebirukwera, bakozere. Nibateekamu muno ekitiinisa ibara lya Ruhanga kandi tibaakugondezi kwihamu ekintu ekikaba kiri omu byahandiikirwe eby’okubanza.—Okusuku’rwa 22:18, 19.

  • Yekaru.

    Ekyombeko eky’omu Yerusalemu ekyagarukire omu kiikaro ky’eheema ey’okutangatanganiramu nk’ekiikaro ekikuru nambere Abaisaleri baaramizaaga. Yekaru ey’okubanza ekombekwa Suleimani kandi yahwerekerezebwa Abababuroni. Yekaru eyakabiri ekombekwa Zerubaberi hanyuma y’Abaisaleri kugaruka kuruga omu bunyagwa bwa Baburoni kandi hanyuma yayongera yayombekwa buhyaka Herodi the Great. Obwire obumu, eyetwa “enju.”​—Mat 21:13; Luk 11:51; 1Byom 29:1; 2Byom 2:4; Mat 24:1.