1-2. (a) Kyokurorraho ki ekirukwoleka ngu itwena tugonza kuhumuzibwa n’okuhuumuza abandi? (b) Abaana abamu batunga busaasi bwa mulingo ki?

KY’OBUHANGWA abantu boona kugonza kuhumuzibwa n’okuhuumuza abandi. Nk’ekyokurorraho, omwana omuto obwaba n’azaana akagwa akahutaara okuju, airuka n’agenda hali nyina rundi ise n’arra. Bazaire be tibasobora kukiza ekihoya kye, baitu nibasobora kumuhuumuza. Nibasobora kumukaguza ekibaireho, kumusimuura amaziga, kumugambira ebigambo ebirukumuhuuza, kumusisiriza, kumutaho omubazi rundi kumusemba. Omu kasumi kake, omwana aleka kurra kandi nasobora n’okugarukamu kuzaana. Kandi hanyuma y’akasumi ekihooya kikira.

² Obwire obumu abaana bahikwaho obusaasi oburukukira ha bw’okuhutaara. Abaana abamu babasobyaho. Abaana abamu babasobyaho omurundi gumu rundi emirundi nyingi kumara emyaka nyingi. Kibe kyabaireho omurundi gumu rundi nyingi, ekintu kinu nikisobora kubatokooza obwomeezi bwabo bwona. Obwire obumu omuntu ayasobezeeho omwana bamukwata kandi bamufubira. Obwire obundi kizooka ngu tibamufubire. Baitu omuntu ogu n’obwafubirwa omu bwangu, ebizibu omwana eby’atunga habw’okuhikwaho ekikorwa nka kinu nibisobora kugumizaamu nibimutalibaniza n’obw’akura.

3. (a) Nkoku kyolekerwe omu 2 Abakolinso 1:3, 4, Yahwe nagonza ki? (b) Bikaguzo ki ebiturukugenda kubazaaho?

³ Kiki ekisobora kukonyera Omukristaayo ow’akyaine obusaasi omu mutima habw’okumusobyaho akyali muto? (Soma 2 Abakolinso 1:3, 4.) Busaho kugurukyagurukya, Yahwe n’agonza  abantu be kutunga okugonza n’okuhumuzibwa ebibarukwetaaga. Nahabweki katubazeeho ebikaguzo binu bisatu: (1) Habwaki abantu abaahikirweho ekikorwa ky’okubasobyaho bakyali bato nibetaaga kuhumuzibwa? (2) Noha asobora kubahuumuza? (3) Nitusobora tuta kubahuumuza?

4-5. (a) Habwaki kikuru kukimanya ngu abaana nibaahukana n’abantu bakuru? (b) Omwana obubamusobyaho nikisobora kumuletera kwehurra ata ha kwesiga abantu?

⁴ Omuntu ou basobezeeho akyali muto, nasobora kuba n’akyayetaaga kuhumuzibwa n’obukiraaba ngu harabireho emyaka nyingi kuruga ekintu eki kibaho. Habwaki? Kusobora kwetegereza kurungi ensonga enu, tusemeriire kwijuka ngu abaana nibaahukana muno n’abantu abakuru. Abaana obubahikwaho ekintu ekibi, omulingo bakwatwaho nigwahukana muno n’omulingo abakuru bakwatwaho. Tekerezaaho ensonga zinu.

⁵ Abaana betaaga kuba n’enkoragana enungi n’okwesiga abo abarukubakuza kandi abarukubarolerra. Ekintu kinu kiretera omwana kwehurra aine obulinzi kandi kimwegesa kwesiga abantu abaarukugonza. (Zab. 22:9) Eky’obusaasi, abantu omwana aikara nabo nk’abanyabuzaale, rundi abanywani b’eka nubo bakira kumusobyaho. Omuntu ow’omwana arukwesiga obw’amusobyaho, nikisobora kuletera omwana kuleka kwesiga abantu n’obuhaba harabireho emyaka nyingi.

6. Habwaki kusobyaho abaana kibi muno?

⁶ Abaana tibasobora kwerwanaho, kubasobyaho kiba kibi muno kandi ky’akabi. Kyakabi muno kuhambiriza abaana kuterana habwokuba baba batakakuzire omu mubiri n’ebitekerezo. Ekikorwa kinu nikisobora kuletera omwana kuba n’entekereza y’etahikire ha kuterana kandi nikimuletera kuleka kwesiga abandi n’okwehurra nk’ataine mugaso.

7. (a) Habwaki kyanguha muno omuntu w’ebigendererwa bibi kubiha omwana, kandi eki nasobora kukikora ata? (b) Kiki ekisobora kuruga omu bisuba ebi?

⁷ Abaana nk’oku baba batakakuzire omu bitekerezo, tibasobora kumanya, kwetantara rundi kurora bwangu akabi. (1 Kol. 13:11) Nahabweki kyanguhira abantu abaine ebigendererwa ebibi kubabihabiha n’okubasobyaho. Abantu banu bagambira abaana ebisuba eby’amaani, nk’okubagambira ngu ekibaireho musango gw’omwana, abaana tibasemeriire kugambira muntu wena, obubarabaza busaho arukwija kubaikirizamu, rundi ngu abantu bakuru kuterana n’abaana kikorwa ekirukwoleka okugonza kwonyini. Nikisobora kutwara emyaka nyingi omwana kwikiriza ngu binu bisuba. Omwana nasobora kukura natekereza ngu akasisikara, tasemeriire kugonzebwa rundi kuhumuzibwa.

8. Nitukigumya tuta ngu Yahwe n’asobora kuhuumuza abo abahikirweho ebintu ebirukusaaliza?

⁸ Eki nikitukonyera kumanya habwaki omuntu ou basobezeeho atunga obusaasi kumara emyaka nyingi. Mali ekikorwa kinu kibi muno! Ebikorwa eby’okusobyaho abaana kukanya omu nsi yoona nikyoleka ngu tuli omu biro bya ha mpero, akasumi nambere abantu baliba ‘abatagonza bene babu’ kandi nambere “abantu ababi nabetulikirra balihingurana omu bubi.” (2 Tim. 3:1-5, 13) Amananu gali ngu ebintu byona Setani eby’akurakuraniza by’akabi kandi kiba kibi muno abantu obubakora ebintu ebirukumusemeza. Baitu Yahwe, nakirra hara Setani naabo abakora eby’arukugonza. Kandi Yahwe amanyiire kimu byona Setani ebyakora. Nitukigumya ngu Yahwe amanyire obusaasi bwona obuturabamu kandi nasobora kutuhuumuza. Mali twine omugisa gw’amaani kuheereza ‘Ruhanga ow’okuhuumuza kwona; arukutuhuumuza omu muhito gwaitu gwona, nukwo tusobole kuhuumuza abo abali omu muhito gwona, n’okuhuumura okutuhumuzibwa Ruhanga.’ (2 Kol. 1:3, 4) Baitu Yahwe akozesa baha kutuhuumuza?

9. Kusigikirra ha bigambo by’Omukama Daudi ebirukusangwa omu Zabuli 27:10, Yahwe naija kukorra ki abo abanagiriziibwe abanyabuzaale babo?

⁹ Omuntu arukukira kwetaaga okuhumuzibwa nuwe ogu atarafirweho bazaire be rundi ay’asobezibweho omuntu ow’akaba nayesiga. Omukama Daudi akaba akimanyire ngu Yahwe n’asobora kutuhuumuza obwire bwona. (Soma Zabuli 27:10.) Daudi akaba aine okwikiriza ngu Yahwe n’asobora kufooka muzaire hali abo abanagiriziibwe abanyabuzaale babo. Kinu Yahwe akikora ata? Akozesa abaheereza be abesigwa. Ab’oruganda n’abanyaanya itwe omu kitebe bali nk’abanyabuzaale baitu. Yesu akagamba ngu abo abayaheerezaga nabo, nubo bakaba bali banyabuzaale be.​—Mat. 12:48-50.

10. Omukwenda Paulo akaba aine bujunanizibwa ki?

¹⁰ Tekerezaaho ekyokurorraho kinu ekirukwoleka nk’oku ekitebe Ekikristaayo kisobora kufooka eka yaitu. Omukwenda Paulo akaba ali mugurusi w’ekitebe omwekambi muno. Akataho ekyokurorraho kirungi kandi omwoyo ogurukwera gukamukonyera kuhandiikira Abakristaayo abandi nabatererra kuhondera ekyokurorraho kye nk’oku akaba nahondera ekya Kristo. (1 Kol. 11:1) Wetegereze omulingo Paulo yabalizeeho omulimo gwe nk’omugurusi w’ekitebe nagamba ati: “Tukaba tuli baculeezi hagati omulinywe, [nk’omukazi] okwalinda abaanabe wenka.” (1 Bas. 2:7) N’omu kasumi kanu abagurusi abesigwa bakozesa ebigambo ebirungi kandi eby’embabazi kuruga omu Baibuli kuhuumuza abo abali omu bujune.

11. Kiki ekirukwoleka ngu abagurusi tibali nubo bonka abasemeriire kuhuumuza omuntu ay’asobeziibweho?

¹¹ Baitu tugambe ngu kuhuumuza abandi guli mulimo gw’abagurusi bonka? Nangwa. Itwena twine obujunanizibwa ‘obw’okuhumuzangana.’ (1 Bas. 4:18) Banyaanya itwe abanyakukuzire omu by’omwoyo nibasobora kukonyera muno banyaanya itwe abarukwetaaga kuhuumuzibwa. Yahwe obwakaba nasoborra omulingo ahumuzaamu abaheereza be, akerengesaniza n’omukazi ow’arukuhuumuza omutabani. (Is. 66:13) Baibuli erumu eby’okurorraho by’abakazi abaahumwize abantu abakaba bali omu bujune. (Yob. 42:11) Mali kisemeza muno Yahwe obwarora banyaanya itwe nibahuumuza bagenzi babo abaine obusaasi bw’amaani omu  mutima! Obwire obumu, omugurusi omu rundi abagurusi babiri nibasobora kusaba munyaanya itwe anyakukuzire omu by’omwoyo kuhuumuza munyaanya itwe ondi anyakwine obujune. *

12. Kiki ekitusemeriire kwerinda?

¹² Obuturaaba nitukonyera ow’oruganda rundi munyaanya itwe, twerinde kumukaguliiriza ebintu eby’atarukugonza kubazaaho. (1 Bas. 4:11) Baitu nitusobora kuhuumuza tuta abantu abarukwetaga obukonyezi n’okuhumuzibwa? Katurole emiringo etaano erukusigikirra ha Baibuli erukwoleka nk’oku tusobora kukikora.

13. Nk’oku kyolekerwe omu 1 Ekyabakama 19:5-8, maraika wa Yahwe akakorra ki Eriya, kandi nitusobora kuhondera tuta ekyokurorraho kye?

¹³ Gira ekiwabakorra. Nabbi Eriya obwakaba nairuka abantu abakaba nibagonza kumwita, akahwamu amaani yahurra n’agonza n’okufa. Yahwe akasindika maraika kumugarramu amaani. Maraika akaha Eriya ebintu ebyakaba nayetaaga omu kasumi ako. Akamuha ekiihuro ekirukwokya kandi omu mulingo gw’embabazi yamusaba kulya. (Soma 1 Ekyabakama 19:5-8.) Ekyokurorraho eki nikitwegesa ekintu kinu ekikuru muno: Obwire obumu nitusobora kukora ekintu kitaito baitu kikakonyera muno omuntu. Nikisobora kuba kiihuro, kumuha ekisembo, rundi kumuhandiikira ebbaruha erukumugarramu amaani. Obukiratugumira kubaza n’omuntu ha nyehurra ye, nitusobora kwoleka ngu nitumufaaho kuraba omu kukora ebintu ebiramukonyera.

14. Omulingo Yahwe yatwaizeemu Eriya nigutwegesa ki?

¹⁴ Bakonyere baleke kutiina. Haroho ekintu kindi ekiturukwegera ha bintu Eriya yarabiremu. Omu mulingo ogw’ekyamahano, Yahwe akaha nabbi onu amaani agamukonyire kurubata orugendo oruraihire muno kuhika ha Rusozi Holebu. Nikisobora kuba ngu Eriya akehurra aine obulinzi omu kiikaro kinu ekyali kiri hara kandi nambere Yahwe akaba akoliire endagaano n’abantu be. Nasobora kuba akehurra ngu hati abaali nibagonza kumwita baali batasobora kumuhikaho. Kinu nikitwegesa ki? Obuturaaba nitugonza kuhuumuza omuntu ou basobezeeho, nikisobora kutwetagisa kubanza kumukonyera kuhurra aine obulinzi. Nk’ekyokurorraho, abagurusi baine kwijuka ngu munyaanya itwe anyakwine obujune nasobora kuhurra kurungi kakuba babaza nauwe bali omu ka ye omu kiikaro ky’okubaza nauwe bali ha Kyombeko ky’Obukama. Baitu kandi ondi nasobora kugonza kubazaaho ekyamuhikireho bali ha Kyombeko ky’Obukama.

15-16. Kuhuliiriza kurungi nikimanyisa ki?

¹⁵ Ba muntu arukuhuliiriza kurungi. Baibuli etuha obuhabuzi bunu: “Omuntu arahukege okuhurra, naikaraho okutagamba.” (Yak. 1:19) Tuli bantu abahuliiriza kurungi? Nitusobora kutekereza ngu kuhuliiriza kurungi nikimanyisa kuculerra kwonka okarolerra ow’arukubaza. Baitu kuhuliiriza kurungi nikitwarramu ebintu bingi. Ekyokurorraho, Eriya obuyacwiremu kugambira Yahwe nk’oku akaba nayehurra kubi, Yahwe akamuhuliiriza kurungi. Yahwe akakyetegereza ngu Eriya akaba natiina, nayehurra ali wenka, kandi natekereza ngu byona ebyakaba akozere byali bifiire busa. Omu mulingo ogw’okugonza, Yahwe akamukonyera kuleka kwehurra ati. Akooleka ngu mali akaba ahuliirize Eriya kurungi.​—1 Bakam. 19:9-11, 15-18.

¹⁶ Obuturaaba nituhuliiriza ow’oruganda rundi munyaanya itwe, nitusobora kumwoleka tuta embabazi n’okugonza? Obwire obumu, kubaza ebigambo bike omu mulingo ogw’amagezi kandi ogw’okugonza nikisobora kumwoleka omulingo orukwehurra. Nosobora kumugambira oti: “Boojo kakibi kumanya  ngu okahikwaho ekintu kya mulingo ogu! Busaho mwana asemeriire kutwazibwa ati!” Nosobora kumukaguza ekikaguzo kimu rundi bibiri kugumya ngu munywani waawe omwetegeriize kurungi. Nosobora kumugambira oti, “Ninkusaba onkonyere nyetegereze eky’omanyisize” rundi “Obwogambirege oti, nyowe nkyetegeriize nti . . . Nikyo kyonyini eky’obaire n’omanyisa?” Ebigambo nka binu nibisobora kumugumya ngu mali obaire n’ohuliiriza kurungi nukwo omwetegereze kurungi.​—1 Kol. 13:4, 7.

17. Habwaki tusemeriire kuba bantu abarukugumisiriza kandi abarukwikaraho kugamba?

¹⁷ Baitu obe muntu ‘arukwikaraho okugamba’ otamucwa ekirimi habwokuba nogonza kumuha amagezi rundi kuterekereza entekereza ye. Kandi omugumisirize! Obwire obubwahikire Eriya yagambira Yahwe enyehurra ye, akakozesa ebigambo ebirukwoleka ngu akaba aine obujune bwingi. Obuharabireho obwire hanyuma ya Yahwe kumugarramu amaani, Eriya akongera yagambira Yahwe omulingo akaba nayehurra nakozesa ebigambo nibyo bimu. (1 Bakam. 19:9, 10, 13, 14) Kinu nikitwegesa ki? Obwire obumu omuntu obwaba n’obujune agonza kwikara nabazaaho ekizibu nikyo kimu. Naitwe leka tube nka Yahwe tuhuliirize n’obugumisiriza. Omu kiikaro ky’okutandika kugambira omuntu omulingo asobora kumaraho ekizibu kye, leka tumwoleke embabazi kandi tumwoleke ngu nitusaasa nauwe.​—1 Pet. 3:8.

18. Habwaki kusaba n’omuntu anyakwine obujune bwingi kisobora kumuhuumuza?

¹⁸ Saba n’omuntu owali omu busaasi. Omuntu anyakwine obujune bwingi nasobora n’okulemwa kusaba. Nasobora kwehurra ngu habw’omulingo arumu tasemeriire kwirra haihi na Yahwe. Ogumu ha miringo tusobora kuhuumuza omuntu wa mulingo gunu nukwo kusaba hamu nauwe. Omu saara yaitu, nitusobora kugambira Yahwe omulingo ekitebe kyona kirukumugonza kandi kirukumutwara kuba muntu ow’omuhendo mwingi. Nitusobora kusaba Yahwe ahumuze omuheereza we ogu. Esaara za mulingo ogu nizisobora kumuhuumuza muno.​—Yak. 5:16.

19. Kiki ekisobora kutukonyera obuturukuba nitwetekaniza kuhuumuza omuntu?

 ¹⁹ Kozesa ebigambo ebirukugarramu amaani kandi ebirukuhuumuza. Otakabalize banza otekereze, habwokuba kubaza otabandize kutekereza nikisobora kusaaliza omuntu ogu. Baitu ebigambo eby’embabazi nibisisana nk’omubazi. (Nfu. 12:18) Nahabweki saba Yahwe akukonyere osobole kumanya ebigambo eby’embabazi, ebirukuhuumuza kandi ebirukugarramu amaani eby’osobora kumubaliza. Baitu oikale n’okiijuka ngu kukozesa Ekigambo kya Ruhanga nugwo mulingo ogurukukirrayo kimu oburungi ogw’okuhuumuza omuntu.​—Baheb. 4:12.

20. (a) Ab’oruganda abamu rundi banyaanya itwe abahikirweho ekikorwa ky’okubasobyaho nibasobora kuba baine ntekereza ki? (b) Kintu ki ekitusemeriire kubaijukya?

²⁰ Abantu abamu abahikirweho ekikorwa eky’okubasobyaho nibasobora kuba nibehurra nk’abataine omugaso, nibatekereza ngu barofu, rundi ngu busaho omuntu wena asobora kubooleka okugonza. Baitu ekintu kinu tikihikire. Nahabweki kozesa Ebyahandikirwe kubaijukya ngu Yahwe n’abagonza muno. (Rora akasanduuko akaine omutwe “ Okuhumuzibwa Kuruga omu Byahandiikirwe.”) Ijuka omulingo maraika yagarwiremu amaani nabbi Danieri obwakaba nayehurra ahoirwemu amaani. Yahwe akaba nagonza omusaija onu akimanye nk’oku w’omuhendo haluwe. (Dan. 10:2, 11, 19) Naitwe twijuke ngu ab’oruganda n’abanyaanya itwe b’omuhendo hali Yahwe.

21. Kiki ekirukugenda kuhika hali abo boona abakora ebintu bibi kandi ababa bategarukiremu, baitu tusemeriire kukora ki obwire obu butakahikire?

²¹ Obutuhuumuza abantu abandi, tubakonyera kwijuka ngu Yahwe nabagonza. Kandi titusemeriire kwebwa ngu Yahwe ali Ruhanga w’obwinganiza. Yahwe arora buli kikorwa kyona ekibi ekibaho, nahabweki naija kufubira abo boona abasobyaho abaana kandi ababa bategarukiremu. (Kubar. 14:18) Baitu obwire obu butakahikire, katukole kyona ekirukusoboka kwoleka okugonza hali abo abahikirweho ekikorwa kinu. Kanikigarramu muno amaani kumanya ngu Yahwe naija kumarraho kimu obusaasi bwabo boona abaakozerwe kubi Setani n’ensi ye! Ebintu byona ebirukusaaliza ebibarabiremu, tibiryongera kwija omu mutima gwabo rundi omu bitekerezo byabo.​—Is. 65:17.