Ndi biŋ nen Few Bããre ti naw maa 22 no, nen kiŋgi maa 1929 wo Noville, ɓi leege po maa mẽ’e. Ngeel pay maa kluuri hay bi leege ni kaawa’a. Noville ti jeŋ sir maaga à ɗen ga Bastogne wo Ardennes Belges. Ti ɓi bay go yõõge ti maaga wùr hay joŋ joŋre de pããre ɓi wo ɓi pay de maaga ndi hay klee mo wa. Wùr hay hãã pãã day tum de maa klee ɓi Remoŋ, lan wùr hay hoor fẽẽre maaga wùr hay jee ra le liŋ pa. Jar maa ɓi leege wùrn hay wo joŋ joŋre de laa jage, nen maaga wùr hay kay kããra ti joŋre debaŋ.

Pããre ɓi Emil wo de Alis hay wo go de hã see ɓaara ti jag-Baa Katolig debaŋ. Á hay wo woge joŋ ‘messe’ tum de Demasi. Amaa, wo dayge nen kiŋgi maa 1939 mo kay, piyoniyẽ po a wo le Aŋgletere, hã wo kefder ‘abonnement’ ya’ à ɗen ga “Consolation” (à ɗen wara ga Reveillez-vous) ne pan ɓi. Pan ɓi ko go de parday tu ga kefder sen wãã diŋ cwãy, day se tõõ wer jaŋ Bible tu seŋ. De maaga á men woge go ti ‘messe’n mo kay, jar leege wùr maaga hay wo diŋ bar ɓe kol wo go diŋ jar hee ɓe maa boŋ tu. Á hay wo gay pan ɓi debaŋ ga á mo hay diŋ ti jag-Baa Katoligi, se joŋ ga á mo hay ndal wo ti re sen debaŋ.

Sen ce me debaŋ de maaga ndi hay ko jar leege wùrn wo joŋ pan ɓi de maŋ sen mono. Sen kaŋ wer ɓi kem Jeofa nen tosge maaga á mo kay pan ɓi. De maaga jar leege wùrn men wo caa hee go de pan ɓi mo kay, ɓil ɓi baa go de fruygi debaŋ. Sen hã bawge go me jag jiili ga Jeofa diŋ Jee “co’ sug tosge wo” cwãy.

Sir Alemãy Nasi ɓug wo Beljig go nen kiŋgi maa 1940, nen 10 Few Kabge, lan se joŋ ga jar debaŋ men wo sirn go. Wùr daŋ wo go ɓaŋ ni wãyban Fraŋse. De maaga wùr ti faage mono, wùr da’ see  wùr ti ngeel maa de hãã debaŋ ga jar Alemãy wo de jar Fraŋse hay wo dur kẽẽ ni mono.

De maaga wùr wo ferge le ɓi leege wùrn mo kay, wùr da’ ga fẽẽre wùrn wo go de hooge daŋge ɓuy. Caa peel wùr diŋ Boobi way wùrn tawa tu. Fẽẽre se deŋn jor wo glog ɓi maa wii jag see ɓi ga: ‘Wer mayse ga waŋ wo de bon joŋ wo là?’

De ngar ngeel sen, hẽn naa Emil Schrantz a, jee maa peel tayge po ga de dage ɓil teŋ nen wùr debaŋ. Á hay diŋ piyoniyẽ maa de deele. Á ngaɓ go ne wùr de woore ga wer mayse ga bon ti tamsir la, lan yiŋ jag go me ti wiigi jag ɓi maaga ndi hay wiɗ jag see ɓi ti ɓaara ti ɓaŋ tenen go ɓuy lay. Holaŋ ɓi de Jeofa gẽẽ ciŋ debaŋ, lan ndi joŋ go de bawge jag jiili ɓi ga á diŋ Baa maaga de dage debaŋ.

Nen kiŋgi maa 1943 nen Few Joŋfẽnsõõrewa mo kay, hẽn naa Jose-Nikola Minet a ko wùr maaga se joŋ diskur ne wùri. Se wii wùr ga “wose de sãy joŋ batem ti là?” Pan ɓi maŋ do ɓe ciŋ, ndi maŋ do ciŋ lay. Wùr ɓog ɓuy joŋ batem go ɓil pyew po ga ti jeŋ wùr ni maŋ.

Nen kiŋgi maa 1944 nen Few Bããre mo kay, Alemãy le’ waŋ ɓe maa blam taw ɓaŋ wur de law Europe. À ɗe waŋ sen ga ‘Batailles des Ardennes’. Wùr hay ti jeŋ ngeel durgin maŋ, day wùr yoŋ ɓil tiŋ maaga wùr boon nen wer gesiŋ nen sir nen few boŋ. Wur po ndi kal go hã rege ne horog wo, soode po ɓo’ wo bombe le ɓil pay wùr no. Bomben naa ciŋ ti tiŋ horogn wo de hõõ ɓaaran wo go. Soode Amerig po hay ti jeŋ tiŋ ni ‘waa war me ti ga “Suu gesiŋ!” Ndi raw, ndi suu ti jeŋ ɓe maŋ, lan se hee caske ɓen me ti maaga bombe mo baa me wa.

Blam waŋ sen wùr dur maaga wùr mo hay woge ti taygeti wo Liège, maaga see wùr nen klewmeder 90 nen ɓaŋ gloŋhweede. Go blam mo kay, wùr caa tayge po mẽ’ maa frug nen Bible wo Bastogne. Ndi tõõ joŋ joŋre ti buro lombo wo, lan ndi joŋ lakol ti baŋ ‘droit’. Blam mokay, ndi joŋ joŋre ti buro gomna. Nen kiŋgi maa 1951 mo kay, wùr joŋ taygeti maa klee wo Bastogne ni. Jar a ti taygeti sen kis de ti. Eli Reuter, mãygemanbe po piyoniyẽ ga da sii wããre Baa de baa wuu debaŋ hay ni lay. Á see le ti felew nen klewmeder 50 maa age ti taygeti no, se ig ti faage nen boore 31. Dage wùr baa kẽẽ deparday tu, lan wùr tĩĩ wer ndal kããra. De sen Eli hay de  da’ leder maa woge ti Lakol Galaad wo Etasuni. Se yer leder wo ne jar maa ti ngeel kluu Sedeewa Jeofa wo maa wããge ne hara ga wer mayse ga se wo ge ti lakoln ga la. Hẽn naa Knorr maaga hay koɗ tayge maa ni Jeofan ti kal sen fer le ne hẽn ti ɓe de dage, day wii ne hẽn ga maapo á wo yaŋ wur po ti Galaad de war ɓe. Wùr da kẽẽ go nen Few Darge ti kiŋgi maa 1953 no.

Nen kiŋgi sen tu, wùr de Eli wùr wo ti Taygeti maa kluu ‘Sociéte du Nouveau Monde’ ga hay joŋ ti ngeel ma’ baloŋ maaga à ɗen ga ‘Yaŋkee stadium’ maa New York no. Ndi yiŋ de hẽnbe po wo ni ga hã joŋre po maa de woore me, lan wii me ga ndi mo ya’ wo go Etasuni ni. Blam maaga wùr tos Jeofa ti ɓe tos mono, wùr de Eli wùr maŋ ɗiggi ga wùr yãã joŋre sen ga; wùr fer Beljig maa kay tayge po ga jar sii wããre Baa wo ɓil ɓe ‘hwal de ti wo Bastogne mono. Kiŋgi maa peeln wo le age mo kay, ɓil wùr joŋ go de fruygi debaŋ ti maaga Eli biŋ weel wùr Serje mono. Amaa, ɓlag go diŋ ga blam few renam mokay, Serje le’ cege, lan húu go. Wùr wãã fẽn maaga le de gay wùr jiili ne Jeofa nen tosge, day wùr da’ teŋge nen ti wããre birgi húulin wo le go debaŋ.

Ti kiŋgi maa 1961 nen Few Kage mo kay, ndi da’ joŋre po maaga joŋ yaŋ ga ndi mo joŋ joŋre pioniyẽ mono. Wur sen tu, jobo maa ti Filiyal maa Beljig ɗe ndi le. Á wii me ga ndi joŋ yaŋ go de koɗ maaga ndi joŋ diŋ ‘serviteur de circonscription’ (à wãã wara ga jee raŋ tayge wo) yawlà? Ndi raw wiigi ne hẽn ga: “Wùr joŋ joŋre we doo piyoniyẽ ɗa, blam sen wùr raw we ti joŋre sen kay so se ẽne?” Hẽn naan fer me ni ga wùr mo joŋ mbe de maŋ se no. Blam maaga wùr joŋ joŋre piyoniyẽ nen few nenma’ mo kay, wùr tõõ wer joŋre jee raŋ taygen nen Few Waŋ ti kiŋgi maa 1962 no.

Blam maaga wùr joŋ joŋre raŋge taygen nen kiŋgi 2 mo kay, à ɗe wùr wo maa joŋ joŋre ti Betel maa Brusel no. Wùr tĩĩ wer joŋre wo ni nen Few Kage ti kiŋgi maa 1964 no. Wùr da’ bosa’ wer joŋre sen debaŋ. De maaga hẽn naa Knorr wo ko Betel maaga wùr wo ni mo kay, à kol me jee joŋre yoo jar maa ti Filiyal wo. Sen ngel me debaŋ! Go blam mo kay, à ɗe wùr de Eli ti klas maa 41 ti lakol Galaade. Wããre maaga hẽn naa Knorr hay wããn go kiŋgi 13 bag jag go! De maaga wùr da’ diplom wùrn go mo kay, wùr fer ti Betel maa Beljign tigriŋ.

Kiŋgi go blam sen mbag mo kay, ndi da’ nen po de woore debaŋ maaga ndi mo joŋ joŋre de koge re maa nen ɓin maa durgi ti jar maa ni Jeofan wo jag kiida Europe, lan ti sir maa tigriŋ wo maaga á mo goŋ wo Baa ti desãy. (Flp. 1:7) Sen wo tay mege de jar kluuri maa peel sir wo dedaŋ 55, ga à hay go de maŋ jag siigi wããre Baa naan ni mono. Nen maaga ndi hay wãã ne ne jar sen wo ti koge re maaga ndi de koge ɓe ti ɓaŋ caage kiida mono, ndi hay tum ɓo’ nen go ne hara ga ndi diŋ “jee maa Baa”. Ndi hay tum kiɗ kayge Jeofa nen tosge, werga ndi hay de koge ga “ jiili waŋ diŋ bii yuuri ɓi coo doo [Jeofa], a fer de ɓe ɓaŋla ɓaŋla doo maga se da nono.”—Jõõ. 21:1.

 Fẽn maaga ngel me debaŋ hay diŋ ndalge maaga wùr ndal de jee maa yoo jar maa ti ‘parlement’ maa Europe mono. Ndi dog kiɗ ɗeŋ ndalge de ɓe ɓaale ngaɓa; ti ɓo’ge ti ɓe mo kay se yãã mbe ga se ndal de ɓi so. Se wãã me ga: “ ndi hã weere boore mo dwee tu, weel boo cegaɗ go ti ɓe boŋ dra’ ga.” Ndi jel ti ɓi gesiŋ, lan ndi ya’ tosge. Blon wii me de waŋ ga ndi hay joŋge diŋ maylà. Ndi maŋ ti ɓi go ciŋ, ndi kal wããge ne hẽn ga: “Ndi hay joŋ suse’ ne Baa werga ndo yoo minisdir ɓen wo mono”. Se wii jag ɓi ga: “Ndo da wããge na ga hãy ɓa?” Ndi kal ɓo’ nen ɓe ti Rom wo 13:4. Blo sen hay diŋ jee jag-Baa Prosetaŋ, wersen, se jaŋ verse sen go de woore. Mayse hres blam sen ne? Á wãã wããre de ɓi nen weere boore 30, lan ndalge wùrn see de woore debaŋ. Blam sen se wãã me ga see hoo sug ti joŋre Sedeewa Jeofa wo debaŋ.

De maaga kiŋgi ɓoɗ go mo kay, Sedeewa Jeofa naa wo blum jag kiida Europe wo ga kretiyẽ bay wo mbaara maa her see ɓaara nen politig wo wa, ti ɗawge weere ne jare, ti ɓaŋ lombo wo, lan ti re maa tigriŋ wo. Ndi da’ nen maa woge ti maa po wo ngaɓa yoo ɓaara, lan ndi ko ɗeŋ maaga Jeofa kay wùr, lan joŋ maaga wùr mo naa blum jag kiida wo go de nen ɓi. Sedeewa Jeofa naa wo blum ti kiida peel “La Cour Européenne des Droits de l’Homme” dedaŋ 140!

Nen kiŋgi maa 1990, ndi joŋ joŋre ti jeŋ hẽn naa Filip Brumley maaga hay yoo jar maa ti ngeel kluu Sedeewa Jeofa wo, lan de hẽn naa Falter Farneti, maa Itali, maaga hẽẽrebe kretiyẽ maa Kuba maaga à hay go de maŋ jag siigi wããre Baa ni mo goŋ wo Baa go flay. Ndi yer leder ne jee maaga ɓo’ peele lan fer jag jar Kuba wo Beljig mono (ambasader); blam sen saara ɓo’ blo po le maa ndalge de wùri. De maaga wùr joŋ taygeti maa taŋgun wo mo kay, wùr ‘wũy re po maaga gomna hay maŋ jag siigi wããre Baa go ti re ɓaara wo mo go.

Blam maaga wùr tos Jeofa maaga á mo kay wùr mo kay, wùr wii faage maa woge de Bible wo Kuba 5 000, day à hã faage ne wùr lay. Biblen a wo go jam, lan a ɓes ra go ne hẽẽrebe wo, nen maaga wùr joŋ go de bawge jag jiili ga Jeofa ɓo’ busa’ ne durgi wùrn ti. Wùr wii faage maa coŋ Bible wo ne hẽẽrebe wo ni 27 500 pa. Gomna hã faage ne wùr pa. Kayge hẽẽrebe maa Kuban wo maaga wosela ɓuy mo hay de Bible do hã fruygi me debaŋ.

Ndi dog Kuba ɓaale ngaɓa maa ‘wũy re kiidan maaga à mo ɓo’ faage goŋge Baa ne Sedeewa Jeofa wo. Doo sen ne kay, holaŋ ɓi joŋ de woore de jar kluuri maa peel sir sen wo ngaɓa debaŋ.

Nen kiŋgi maa 1994, à hay ii jar dedaŋ 1 000 000 ti waŋ maaga à hay maŋ maa caa wer jar Tutsi maa Rwanda wo go mono! Mo maa cege debaŋn diŋ ga, à ‘war hẽẽre naa wo de mãyregemaare naa maa po wo go ni lay. Blam sen à wii hẽẽrebe wo maaga á mo joŋ wo tayge maa woge kay jar maa ti sir sen wo no.

De maaga wùr wo Kigali mo kay, wùr wo koge ga glig buro maa kol kefder wo go de jag maa tigriŋ, wo de tiŋ maaga à laa kefder wo ɓil ɓe hay wo go de mungi, wo go de hragge, de tulgi do maaga weere wùu maaga hay bag wo ra mono. Wùr laa mbaa maa hoor ti wo debaŋ, ga à iɗ hẽẽrebe maa tnaare wo de maa twerpiiri wo go de maced wo. Amaa, wùr laa pa ga hẽẽre naa naa wo nen dage go see kããra debaŋ. Ba doo maaga wùr yiŋ de hẽnbe po maa wer Tutsi ga hay yoŋ ɓi tuu nen naw 28, day feele maa ni Hutus ga diŋ Sedeewa Jeofa ɗaw ne nen naw sen ɓuy. Wùr joŋ joŋre debaŋ maa teŋ nen hẽẽrebe wo ti nenterse dedaŋ 900.

Wùr cegaɗ haagu Sayir go (‘à ɗen wara ga République démocratique du Congo’) maa kiɗ Sedeewa Jeofa maa Rwanda maaga ɗee wo le go ti ngeel maaga à lag jar maaga ɗee wo le go do sir ɓaara ni, ti jeŋ ville Goma maŋe. Wùr laa da’ rage ga, day wùr tos Jeofa maaga á mo koɗ wùr wo see ɓaara. Ko na, wùr ko jobo le seege ti jeŋ wùr caw, day wùr wiin ga á ko Sedeewa Jeofa wo we yawlà. Se fer me ni ga: “Ãã, ndi diŋ Sedeewa Jeofa, ndi go de fruygi debaŋ maa woge de ɓay ti komité maaga à kay jar maaga ɗee wo le go do re maa ti sir ɓaara wo ni mono.” Blam maaga wùr joŋ taygeti de jar maa yãã waare jar sen wo mono, wùr yiŋ de Sedeewa Jeofa po maaga ɗee wo le go 1 600, maa teŋ nen ɓaara, lan maa hã coɓge ne hara ti nenterse. Wùr jaŋ leder maaga tayge jar maa peel Sedeewa Jeofa ɓo’ wo le ne hara mono. Hẽẽrebe wo de mãyregemaarebe joŋ wo go de fruygi debaŋ ti maaga á laa wo ga: “Wùr tum de tosge ti ɓay. Wùr de koge ga Jeofa men nday go ti boŋ ga hase” mono. Wããre se maaga jar maa peel tayge Sedeewa Jeofa ɓo’ wo le naa nen go ti ngeel ɓe cwãy. Sedeewa Jeofa wo wara ɓi sir Rwanda 30 000!

Blam maaga wùr joŋ kiŋgi go de wãy dage ɓi Eli 58 de da kããra mono, ya’ ge laa se húu go nen kiŋgi maa 2011 no. Jeofa coɓ me de maaga ndi wãã fẽn maaga de gay mege ne hẽn nen tosge mono. Ndi da’ fruygi debaŋ pa de maaga ndi sii wããre maa de cõõre maa ti twaywaŋ ne jar leege ɓi wo mono.

Koh ba de maaga kiŋgi ɓi go dedaŋ 90 laybla mono, ndi kal go sii wããre Baa tum ti naw renam. Ndi de fruygi debaŋ ti maaga ndi de kay jar maaga joŋ wo joŋre ti ɓaŋ carge kiida maa ti filiyal maa Beljign mono, ti maaga ndi de kay jar tigriŋ wo de fẽẽre maaga ndi de ko joŋ rage, lan ti maaga ndi de jor glog weere jõõre wo de tigliiri maa ti Betel wo mono.

Kiŋgi go wara 80 ga ndi joŋ tosge ɓi maa taŋgun ne Jeofa. Sen mokay hay diŋ tĩĩgi wer raŋge maaga ya’ me debaŋ see Jeofa mono. Ɓil ɓi go de fruygi debaŋ ti maaga Jeofa laa tosge ɓin wo nen naw ɓin ɓuy mono.—Siŋ. 66:19. b